چالش­های شورای همکاری در مسیر متنوع سازی اقتصاد‌های ملی

در twitter به اشتراک بگذارید
در whatsapp به اشتراک بگذارید
در telegram به اشتراک بگذارید
شمار معدودی از کشورهای نفت خیز جهان به اندازه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) برنامه های بلندپروازانه­ای برای ایجاد تنوع در سبد اقتصادی خود دارند سلطنت های خلیج فارس برای پیشرفت در حوزه اقتصاد غیرنفتی امکانات و ظرفیت های فوق­العاده ای مانند بوروکراسی کارآمد، زیرساخت های گسترده و … را در اختیار دارند

؛ با این حال کشورهای شورای همکاری خلیج با موانعی جدی در راه ایجاد تنوع اقتصادی رو به رو هستند؛که بعضاً برای سیاست مداران یا مشاوران آن ها به خوبی قابل درک نیست.

 قرار داد اجتماعی میان حکّام خلیج فارس و شهروندان آن بسیار سخاوتمندانه تنظیم شده است. این مسئله سبب افزایش هزینه های تولید برای بخش خصوصی خواهد شد و فرآیند اجرای سیاست های صنعتی سازی اقتصاد این کشورها را دشوار خواهد کرد. تاکنون هیچ طرح یا برنامه روشنی برای غلبه بر این محدودیت ها وجود نداشته است. حاکمان خلیج فارس برای نیل به هدف متنوع سازی اقتصاد، باید دست به اصلاحاتی تدریجی بزنند تا ضمن حفظ سبک زندگی برای اتباع شورای همکاری خلیج فارس، از محدودیت های تولید داخلی کاسته و مزیت نسبی در بخش صنعتی برای خود ایجاد کنند.

دولت های شورای همکاری خلیج فارس، با اینکه در دو نسل پیش بسیار فقیر بودند، اما با توزیع گسترده ثروت موفق شدند، طبقه متوسط بزرگی در کشورهای خود ایجاد کنند. با این حال سیاست های سخاوتمندانه دولت بویژه در حوزه اشتغال سبب ایجاد هزینه های نسبتاً سنگینی برای تولید کنندگان محلی شده است. ایجاد اشتغال در کشورهای خلیج فارس به مانند سایر کشورها با درآمد سرانه بالا ارزان نیست؛ بویژه هنگامی که شرکت های فعال در این منطقه برای استخدام اتباع بومی، باید براساس سیاست های دولت، در زمینه تعیین میزان دستمزد و ساعت کار تحت فشار قرار گیرند.

برخلاف کشورهایی با درآمد سرانه بالا، میزان بهره وری از بخش خصوصی در میان کشورهای خلیج فارس همگام با بهبود دستمزدها و سطح زندگی شهروندان نبوده است. بین هزینه های تولید و بهره وری اقتصادی ارتباطی معکوس وجود دارد. البته این مسئله خللی جدی در اقتصادهای متکی به نفت ایجاد نخواهد کرد، اما رقابت پذیری محصولات و تولیدات غیر نفتی ایشان را در رقابت با دیگر محصولات خارجی تحت تاثیر قرار خواهد داد. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در اجرای سیاست های معمول صنعتی سازی اقتصاد، مبتنی بر فناوری های نسبتاً سطح پایین و نیروی کار ارزان موفق نیستند. حتی میزان دستمزد کارگران خارجی (که دستمزد کمتری نسبت به کارگران بومی دریافت می­کنند) بسیار بالاتر از میانگین دستمزد این کارگران مهاجر در کشور مبدا شان است. برخی کارشناسان دلیل اصلی این مشکل را ضعف کشورهای حاشیه خلیج فارس در منابع انسانی ملی می دانند.

حضور گسترده دولت در بازار کار کشورهای شورای همکاری خلیج فارس حدود ۷۰٪ از مشاغل را تشکیل می­دهد، که این مسئله ضربه سنگینی به بخش خصوصی وارد می­کند. زمانی که دستمزد مشاغل دولتی بالا باشد، انگیزه سرمایه گذاری و کار آفرینی در بخش خصوصی کاهش می یابد. در آخرین گزارش صندوق بین المللی پول (IMF) در مورد وضعیت اقتصاد عربستان سعودی به این مسئله اشاره شد که برخلاف اقتصادهای غیرنفتی میزان دستمزد شهروندان در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به شکل قابل توجهی بالا است و این مسئله سبب کاهش بهره وری و نوآوری اقتصادی می شود.


طبیعتاً کشورهای حاشیه خلیج فارس توان رقابت در زمینه تامین نیروی کار ارزان را ندارند، پس آنها تنها می­توانند با تمرکز بر روی نقاط قوت خود مزیت نسبی برای رقابت در سطح بین المللی ایجاد کنند‌. دبی با استفاده از نیروهای متخصص در حوزه خدمات پیشرفته تا حدودی موفق بوده است، اما تکرار این مدل در سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به دلیل جمعیت بومی بیشتر نسبت به امارات بعید به نظر می رسد. الگوبرداری از مدل های موفق اقتصادی مانند مالزی نیز امکان پذیر به نظر نمی­رسد؛ زیرا مالزی طبقه متوسط و جامعه ثروتمندی پیش از صنعتی شدن نداشته است! این کشور در مراحل ابتدایی رشد صنعتی خود از امتیاز نیروی کار ارزان برخوردار بود.

توجه به این نکته لازم است که اقتصادهای کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نسبت به سایر کشورهای صنعتی متأخر از مزیت های نسبی فوق العاده ای مانند شرکت های دولتی با مدیریت کارآمد، موقعیت ممتاز ژئواستراتژیک بین اروپا، آسیا و آفریقا، جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی و… برخوردار هستند. برخی اقتصاد دانان البته دسترسی به نیروی کار خارجی نسبتاً ارزان را مزیت دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس می­دانند اما شواهد موجود نشان می­دهد که اتکا به نیروی کار خارجی در بلند مدت سبب کاهش بهره وری خواهد شد. شیخ نشین های حاشیه خلیج فارس همچنان برای ارائه خدمات ارزان تر به شهروندان خود نیاز به نیروی کار سازمان یافته خارجی دارند اما این نیروی کار آنقدر ارزان نیست که بتواند برای ایشان مزیت نسبی در برابر سایر تولید کنندگان آسیایی ایجاد کند. آیا برای عبور از این مشکل راهی وجود دارد؟

نخستین نتیجه گیری از بحث فوق آن است که هیچ برنامه اولیه ای برای ایجاد تنوع در اقتصاد کشورهای شورای همکاری خلیج فارس وجود ندارد. واقعیت آن است که مزیت ها و محدودیت های اقتصادهای این منطقه کاملا منحصر به فرد می باشد. بهترین تصمیمی که سیاست مداران کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس می­توانند اتخاذ کنند آن است که محدودیت ها را به شکلی هدفمند کاهش دهند و در قدم بعدی با ریسک پذیری بالا مدل­های جدید توسعه و تولید را در کشورهای خود به محک آزمون و خطا بگذارند.

در همین خصوص محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی روز شنبه 24 آبان گفت: عربستان سعودی به علت سقوط قیمت های نفت در سال جاری تحت تأثیر پاندمی کرونا تا آخر سال ۲۰۲۰ بیش از ۱۰۰ میلیارد ریال (معادل ۲۷ میلیارد دلار) ضرر خواهد کرد. طبق گزارش آژانس خبری دولتی سعودی پرس، بن سلمان گفته است: با توجه به تخمین بودجه ۲۰۲۰ که در سال گذشته ارائه شده است انتظار می رفت درآمد دولت ۸۳۳ میلیارد ریال بشود که ۵۱۳ میلیارد ریال آن درآمد نفتی بود. با سقوط قیمت نفت در سال جاری درآمدهای نفتی به حدود ۴۱۰ میلیارد ریال سقوط کرده است. این درآمدها حتی برای پوشش دستمزد کارکنان دولت، که طبق بودجه امسال تخمین زده می شود به ۵۰۴ میلیارد دلار برسد، کافی نیستند. این شرایط دولت عربستان را مجبور کرده است درآمدهای غیرنفتی خود را به ۳۶۰ میلیارد ریال افزایش دهد و به بخش های جدیدی مانند توریسم، ورزش، صنعت، کشاورزی، حمل ونقل و معدن توجه بیشتری داشته باشد.

محدودیت اصلی در این مسیر دشوار بهره وری پایین نیروی کار است. اگر چه تقریباً می­توان این شاخص را در مورد تمام اقتصادهایی که برای متنوع سازی اقتصاد خود تلاش می­کنند، مطرح کرد. بازار کاری که بیشتر حول اشتغال در بخش دولتی سازمان یافته است، سبب آن می­گردد تا اتباع بومی در رقابت با کارگران کم هزینه خارجی از مشاغل بخش خصوصی صرف نظر کرده و در مقابل، کارفرمایان بخش خصوصی نیز انگیزه کافی برای سرمایه گذاری در حوزه فناوری و تقویت مهارت های فنی نداشته باشند. دولت های شورای همکاری خلیج فارس می­توانند برای اصلاح این آسیب، مشاغل اضافی در بخش دولتی را تبدیل به کمک هزینه نقدی (یارانه) برای همه شهروندان کنند (همان طور که پیش از این در کویت اجرایی شد) و در عین حال با اختصاص مشوق هایی مالی برای بخش خصوصی یا مدیریت سیاست های مهاجرتی، انگیزه استفاده از کارگران خارجی را کاهش دهند.

تمایل به فعالیت و سرمایه گذاری در بخش خصوصی در حال افزایش است. این تمایل باید با تلاشی هدفمند در زمینه مهارت افزایی همراه شود و از تحصیل دانشجویان در رشته های نا مرتبط و غیر مولد جلوگیری شود. به عنوان مثال نرخ ثبت نام در دانشگاه های عربستان سعودی ۷۰٪ است (که بالاترین درصد را در جهان نشان میدهد) اما واقعیت آن است که تعداد اندکی از فارغ التحصیلان برای بازار کار واقعی آماده می­شوند. بسیاری از آن ها با تحصیل در دانشگاه، تنها چند سالی بیکاری خود را به تعویق می اندازند.

اکنون زمان بازنگری مجدد در سیاست های اجتماعی اکثر کشورهای حاشیه خلیج فارس -به غیر از عمان و بحرین که باید وضع موجود را برای انتقال آرام قدرت حفظ کنند- فرا رسیده است. قیمت فعلی نفت پایبندی به سیستم رفاهی کنونی در بلند مدت را غیر ممکن کرده است و خطر سیاست تعدیل اجباری که از طریق بحران های مالی و ارزی به وجود می آید را، مانند آنچه مصر در سال های اخیر تجربه کرده، افزایش داده است.

احتمالا کشورهای شورای همکاری خلیج فارس باید بر روی تقویت نقاط قوت خود مانند حوزه فناوری های دیجیتال، صنایع سنگین، وجود زیرساخت های لازم، موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز و… متمرکز شوند. در کنار این نقاط قوت آن ها باید بر روی روش های جدید تولید از طریق تامین اعتبارات لازم، آموزش هدفمند، ایجاد زیر ساخت های تخصصی و… سرمایه گذاری کنند. این فرآیند باید شامل سرمایه بخش خصوصی و غیر متمرکز شود. تاکنون هیچ کدام از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس سیاست های اصلاحی در قبال برنامه اشتغال عمومی را انجام نداده اند. با آنکه سرمایه­گذاری گسترده ای در حوزه زیرساخت ها و بخش های جدید صورت گرفته؛ اما هیچ تغییری در سیاست های اجتماعی دولت های حاشیه خلیج فارس بوجود نیامده است. این تغییرات سخت ترین مرحله از فرآیند اصلاحات اقتصادی است،که اگر‌ اجرایی شود سود بالایی را در بلند مدت برای این کشورها تضمین خواهد کرد. البته نباید از ریسک سیاسی و اجتماعی اتخاذ چنین سیاست هایی و احتمال بی ثباتی و شکل گیری اعتراضات نیز غافل بود.

 

 

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

آیا مطمئن هستید که می خواهید قفل این پست را باز کنید؟
باز کردن قفل باقی مانده : 0
آیا مطمئن هستید که می خواهید اشتراک را لغو کنید؟