رزمایش «سه برادر» و تبعات آن بر روابط ایران با ترکیه و آذربایجان

مقدمه

اخیرا نیروهای ویژه آذربایجان، ترکیه و پاکستان رزمایشی نظامی تحت عنوان «سه برادر» را در مناطق مختلف آذربایجان برگزار کردند. توجه به رزمایش اخیر زمانی اهمیت بیشتری می یابد که یادآور شویم جنگ دوم قره باغ پس از برگزاری رزمایش مشترک ترکیه و آذربایجان به وقوع پیوست. اگرچه انجام این رزمایش به معنای شروع جنگی جدید در منطقه نیست، اما در عین حال حاوی این پیام است که آذربایجان با تکیه بر حمایت متحدانش همچنان به دنبال تقویت ظرفیت­ های نظامی خود می ­باشد. در این نوشته به تبعات رزمایش اخیر بر مناسبات ایران با ترکیه و آذربایجان پرداخته شده است.

اتحاد سه گانه

همکاری ­های آذربایجان، ترکیه و پاکستان در سال ­های اخیر ابعاد گسترده ­تری به خود گرفته است. به ویژه با بروز جنگ اخیر در قره ­باغ، پاکستان به ­عنوان نیرویی کمکی به اتحاد سیاسی و نظامی ترکیه و آذربایجان نزدیک­ تر شده است. پاکستان در جنگ اخیر قره­ باغ حمایت سیاسی ویژه­ ای از آذربایجان نمود و در دهه ­های گذشته به دلیل اشغال قره­ باغ، از شناسایی دولت ارمنستان امتناع ورزید. پیش از برگزاری رزمایش اخیر، در تاریخ 13 ژانویه 2021 بیانیه مشترکی از سوی پاکستان، ترکیه و آذربایجان در اسلام ­آباد صادر شده بود که نشان از تعمیق روابط سه ­جانبه و شکل­ گیری محوری نظامی و سیاسی میان آن­ ها داشت. در 27 جولای نیز روسای مجلس سه کشور در باکو گرد هم آمده و بیانیه مشترکی را در زمینه افزایش همکاری ها صادر کردند.

مانور مشترک سه ­گانه را باید در راستای همکاری ­های نظامی امنیتی سه کشور دانست.در بیانیه اخیری که روسای مجلس سه کشور صادر کرده ­اند به ­طور صریح به حمایت از تمامیت ارضی یکدیگر پرداخته ­اند. در این بیانیه ضمن حمایت از تمامیت ارضی آذربایجان بر لزوم پشتیبانی از روند بازسازی مناطق آزاد شده تاکید شده است. علاوه بر این از ادعاهای پاکستان در موضوع جامو و کشمیر حمایت شده و نیز ادعاهای ترکیه در شرق مدیترانه و دریای اژه نیز مورد حمایت قرار گرفته است. اگرچه سه کشور به دنبال تقویت روابط اقتصادی نیز هستند با این حال بُعد نظامی و سیاسیِ همکاری آنان برجسته ­تر از بُعد اقتصادی است.

                                  بازدید هیئت های پارلمانی پاکستان و ترکیه از مناطق آزادشده قره باغ

اهداف برگزاری رزمایش سه برادر

به ­نظر می ­رسد یکی از اهداف برگزاری این رزمایش ارسال پیام بازدارندگی به ارمنستان و  واداشتن آن به امضای قرارداد صلح باشد. طرف آذربایجانی یکی از اهداف این رزمایش را ارسال پیام هشدار به ارمنستان در زمینه آن چه که نقض آتش بس از جانب نیروهای ارمنی می­ نامد تحلیل کرده است. موضع­ گیری اخیر پاشینیان در مورد مخالفت با ایجاد کریدوری میان نخجوان و آذربایجان و نیز بروز درگیری ­های جسته و گریخته میان نیروهای آذری و ارمنی نشان از آن دارد که ارمنستان از وضعیت موجود راضی نیست و به همین دلیل فضای پرتنشی در آن منطقه شکل گرفته است. بخشی از رزمایش اخیر در شهر لاچین برگزار شده است. این نخستین بار است که رزمایشی با حضور ترکیه در مناطق بازپس گرفته شده از ارمنستان برگزار می ­شود. تخمین ­ها نشان می ­دهد که بخش­ هایی از این رزمایش در مجاورت 300 متری کریدور لاچین انجام شده است.

این کریدور که ارمنستان را به شهرهای ارمنی نشین قره ­باغ متصل می کند تحت کنترل روسیه قرار دارد. اخیرا روسیه نیز مانوری را در این منطقه به منظور کسب آمادگی بیشتر برای صیانت از کریدور لاچین برگزار کرده بود. رزمایش نیروهای روس در شرایطی برگزار شد که نگرانی­ هایی در زمینه احتمال ایجاد محدودیت­ هایی از جانب آذربایجان برای کریدور لاچین به گوش می­ رسید. آذربایجانی­ ها مدعی­ اند از طریق کریدور تحت کنترل روسیه، نیروهای نظامی ارمنی وارد قره ­باغ (مناطق ارمنی نشین) شده ­اند. آذربایجان با استناد به توافق آتش­ بس مدعی است که نیروهای نظامی ارمنی باید قره­ باغ را ترک نمایند. آذربایجان نسبت به آن چه ورود کامیون ­های ایرانی به قره ­باغ می ­نامد نیز ناخشنود است و با این استدلال که چنین اقدامی در تضاد با آتش­بس سال گذشته است، روسیه را به مماشات در قبال نقض آتش­ بس متهم کرده است. آذربایجان بر لزوم حصول توافق میان خود و روسیه در زمینه چگونگی عملکرد نیروهای حافظ صلح روسی تاکید دارد. در هفته­ های اخیر لحن مقامات آذربایجانی در زمینه انتقاد از عملکرد نیروهای حافظ صلح روسی صریح­ تر شده است.

نگرانی ها از برگزاری رزمایش

برگزاری این رزمایش نگرانی ­هایی را در محافل رسانه ­ای ارمنستان، یونان و هندوستان برانگیخته است. اقدام آذربایجان در استقرار پاسگاه نظامی برای نظارت بر راه قاپان-گوریس موجبات دلمشغولی­ ایروان را نیز پدید آورده است ؛ چرا که 40 درصد از تجارت این کشور از طریق ایران انجام می­گیرد و برخی­ ها در ارمنستان از آن هراس دارند که آذربایجان مانع تجارت میان ایران و ارمنستان گردد.

همزمانی این رزمایش با اقدامات آذربایجان برای مسدودسازی مسیر ترانزیتی میان ایران و ارمنستان حساسیت ­ها در تهران و مقامات جمهوری اسلامی ایران را جدی ­تر کرده تا جایی که شاهد انتقال تجهیزات نظامی به مناطق مرزی شمال غرب و برگزاری رزمایش در این منطقه بودیم. لازم به توضیح است که با بازپس­گیری مناطق اشغالی از جانب آذربایجان، بخشی از مسیر ترانزیت ایران به ارمنستان از درون مرزهای آذربایجان می گذرد و اخیرا این کشور خواستار پرداخت حق عبور و عوارض از کامیون ­های ایرانی حامل بار به ارمنستان شده است. پس از آن که دو راننده ایرانی از جانب دولت باکو دستگیر شد واکنش­ های تندی از جانب برخی از مقامات کشورمان بیان شد. از جمله آیت الله سید حسن عاملی نماینده ولی فقیه در استان اردبیل به آذربایجان هشدار داد که با دم شیر بازی نکند . از سوی دیگر برخورد دولت آذربایجان با رانندگان کامیون­ های ایرانی در هفته ­های اخیر نگرانی ­ها در مورد اهداف و مقاصد آذربایجان برای کم ­رنگ­ تر کردن­ نقش ایران در معادلات قفقاز جنوبی را جدی ­تر کرده است و این نگرانی را ایجاد کرده که آذربایجان ممکن است که به دنبال قطع دسترسی ایران به ارمنستان و قفقاز جنوبی باشد. اقدامی که می تواند به معنای خروج ایران از معادلات قفقاز جنوبی باشد. اگرچه آذربایجان توان و متعاقبا اراده­ ای برای ممانعت از حضور ایران در قفقاز جنوبی ندارد با این حال ایران نگرانی ­های به جایی دارد که اقدامات آذربایجان در تجارت ایران و ارمنستان اخلال ایجاد نماید .

در رزمایش برگزار شده در آذربایجان که بخش­ هایی از آن در دریای خزر برگزار شد زیردریایی هایی از ترکیه نیز حضور داشتند که واکنش وزارت خارجه ایران را به دنبال داشت. وزارت خارجه ایران حضور نظامی کشورهای غیر ساحلی خزر را در تضاد با توافق کشورهای ساحلی توصیف کرده بود. مقامات آذربایجانی در زمینه حضور نیروها و ادوات ترکیه­ ای در سواحل آذربایجان مدعی شده­ اند که این حضور به معنای حضور نظامی ترکیه در این منطقه نبوده و صرفا ماهیتی آموزشی دارد.

به ­نظر می ­رسد حضور پاکستان (به ­عنوان کشوری که مرز مشترک با آذربایجان ندارد) در این مانور و بازی داده شدن آن در معادلات امنیتی آذربایجان و بی توجهی به ملاحظات امنیتی ایران (مانند حضور اسرائیل در آذربایجان) به­ عنوان همسایه این کشور (با اشتراکات فرهنگی و تاریخی بسیار) موجبات رنجش مقامات کشورمان شده است.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .