محمد بن سلمان و مهار مخالفان داخلی
با انتخاب محمد بن سلمان و تکیه او بر مسند ولیعهدی عربستان زمزمه مخالفتها از درون خاندان سلطنتی آل سعود آغاز شد. این انتخاب از سوی بسیاری از شاهزادگان سعودی بر خلاف تمام اصول سیاسی این حکومت تلقی میشد زیرا محمد بن سلمان با کودتای نرم علیه محمد بن نایف ولیعهد وقت، برخی از اصول خاندان سعودی را نقض کرد و تلاش کرد تا پادشاهی در خانواده سلمان بن عبدالعزیز باقی بماند. با توجه به این موضوع محمد بنسلمان برای رسیدن به تخت پادشاهی هنوز با مخالفان متنفذی از اقشار تأثیرگذار عربستان مواجه است. از این دیدگاه محمد بن سلمان برای کنترل این مخالفان روی به اقدامات و اصلاحاتی در عربستان آورده است که از مهمترین آنها میتوان به اعطای آزادیهای نمایشی به زنان، اصلاحات اقتصادی وبرنامه مبارزه با فساد اشاره کرد. در این نوشتار ما با توجه به تیپ شناسی مخالفان بن سلمان، به بررسی مخالفتهای داخلی و تلاشهای وی برای کنترل این وضعیت خواهیم پرداخت و به این سؤال پاسخ خواهیم داد که راههای محمد بن سلمان برای مهار مخالفان داخلی بعد از دوران ولیعهدی چیست؟
۱-مهمترین مخالفان محمد بن سلمان
ولیعهدی محمد بن سلمان باعث شد تا اقشار مختلفی مخالفت خود را با این انتصاب به نوعی بروز دهند که با توجه به اهمیت مخالفان محمد بن سلمان ما میتوانیم آنها را مورد تقسیم بندی قرار دهیم. در میان این مخالفان خاندان آل سعود و علمای تندروی وهابی از اهمیت بیشتری برخوردارند. در این حال شناخت دقیق مخالفان بن سلمان مقالهای جداگانه میطلبد.
خاندان آل سعود به عنوان مهمترین طبقه اجتماعی در عربستان به حساب میآیند که آینده سیاسی این کشور را در اختیار دارند و تا به حال دو بار علیه حاکمان وقت عربستان دست به کودتا زدهاند،که قربانیان آن ملک سعود و ملک فیصل بودند
۱-۱- خاندان آل سعود
خاندان آل سعود به عنوان مهمترین طبقه اجتماعی در عربستان به حساب میآیند که آینده سیاسی این کشور را در اختیار دارند و تا به حال دو بار علیه حاکمان وقت عربستان دست به کودتا زدهاند،که قربانیان آن ملک سعود[۱] و ملک فیصل بودند[۲]، با توجه به این پیشینه تاریخی مخالفت این خاندان میتواند در آینده برای حکومت بن سلمان مشکل ساز باشد. شاید با کمی تساهل بتوان مهمترین لحظه آغاز مخالفتهای آل سعود با محمد بن سلمان را در هیئت بیعت برای تعیین او به عنوان ولیعهد دانست، زمانی که ۳ تن از ۳۴ تن بزرگان آل سعود با انتخاب او به سمت ولیعهدی مخالفت کردند[۳] و باعث شدند تا دیگر اعضای خاندان آل سعود مانند محمد بن نایف، مقرن بن عبدالعزیز، محمد بن فهد، ترکی بن مقرن[۴] و منصور بن مقرن[۵] نیز به طور علنی به انتقاد علیه اصلاحات اقتصادی و اجتماعی محمد بن سلمان و بحران آفرینی منطقهای او بپردازند و از سوی ولیعهد به حبس، شکنجه، مصادره بخشی از اموال، محدودیت های سیاسی و حذف فیزیکی دچار شوند.
۲-۱-علمای تندروی وهابی
بعد از خاندان آل سعود برخی علمای وهابی مهمترین قشر از مخالفان بن سلمان به شمار میروند. در تاریخ عربستان علمای وهابی همانگونه که مشروعیت بخش حکومت آل سعود هستند، به همان میزان نیز میتوانند به اپوزیسیون خطرناکی برای این حکومت تبدیل شوند، جامعه السلفیه و جهیمان بن محمد بن سیف العتیبی نمونهای از این گروه هستند که توانستند بحران اشغال کعبه را رقم بزنند[۶]. بعد از این بحران گروههای وعاظ صحوه و جریانهای جهادی در عربستان شکل گرفتند و در دهه۱۹۹۰علیه رژیم آلسعود و علمای سنتی وهابی دست به اعتراضات وسیعی زدند[۷]. از سال ۲۰۱۴ گروه صحوه انتقاد علیه اصلاحات محمد بن سلمان را آغاز کرد و علمای تأثیرگذاری مانند سلمان العوده و محمد العریفی در فیس بوک و توئیتر اصلاحات محمد بن سلمان را زیر سؤال بردند[۸] و نتیجه این اقدام آنها سرکوب و زندانی شدن این دو عالم متنفذ در عربستان شد[۹].
۳-۱-قبایل متنفذ عربستان سعودی
قبایل عربستان را میتوان به دو بخشِ در ساختار آل سعود و خارج از ساختار آل سعود تقسیم بندی کرد. خاندانهای وابسته به ساختار حکومتی آل سعود شامل چهار قبیله آلسدیر، آل فیصل، آل جبلاوی و آل کبیر هستند که هرکدام متصدی بخشی از سیاستگذاریهای خاندان آل سعود هستند و در چهار بخش نظامی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی پرنفوذ هستند. در این میان اما قدرت قبایل دیگر اگرچه بهصورت رسمی نیست، اما به مثابه یک عامل بسیار مهم در جناحبندیهای درون حاکمیت و حتی درون خاندان سعود جلوهگر است. قبایل مهم و عمده عربستان امروز که به واسطه جمعیت زیاد خود در عرصه حیات سیاسی کشور ایفای نقش میکنند، عبارتند از: عنیزه، بنی خالد، بنی حرب، آل مره، بنی مطیر، قحطان، شمر و عتیبه[۱۰]. در سال ۲۰۱۵ قبایل ساکن نجران(همذان، یام، آل عباس،الاشراف، المکارمه) علیه تجاوز عربستان به یمن به خیابانها ریختند و با ارتش عربستان درگیر شدند[۱۱]. در سال ۲۰۱۸نیز خاندان شمر که از متحدان اصلی آل سعود به شمار میروند با حمله به جشن مختلط که توسط هیئت تفریح عربستان در شهر حائل برگزار شده بود آنرا تعطیل کردند و در ویدئویی به رجز خوانی علیه اصلاحات محمد بن سلمان پرداخته اند[۱۲] و دیگر فعالان عربستانی نیز با اشتراک #اوقفوا_شارع_الضلام_بحائل(راته گمراهی را در حائل ببندید) در توئیتر از این حرکت حمایت کردند.
گروههای وعاظ صحوه و جریانهای جهادی در عربستان شکل گرفتند و در دهه۱۹۹۰علیه رژیم آلسعود و علمای سنتی وهابی دست به اعتراضات وسیعی زدند
۴-۱-شیعیان
شیعیان عربستان به عنوان بزرگترین اقلیت دینی عربستان به شمار میروند. این گروه همواره تحت فشار تفکرات افراطی وهابی به سر میبرند و از برخی حقوق اولیه خود نیز بهرهمند نیستند و نمیتوانند به منصبهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دست یابند. از سوی دیگر نیز نگرش و رویکرد کلی دولت سعودی و بنیان مذهبی فرقه وهابیت در قبال شیعیان باعث شده است تا آنها از جایگاه همسطح و همتراز با سایر مذاهب اسلامی محروم شوند. این موضوع باعث شده است تا شیعیان همواره برای احقاق حقوق اولیه خود تلاش کنند و با تظاهراتهای مسالمت آمیز به این رفتار حکومت آل سعود معترض باشند.
با آغاز بیداری اسلامی اعتراضات شیعیان در سالهای ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به صورت تظاهرات مسالمت آمیز شکل گرفت و منطقه قطیف را در بر گرفت که با سیاست سخت دولت آل سعود رو به رو شد. این اعتراضات در سالهای ۲۰۱۵و ۲۰۱۶ با دستگیری و اعدام شیخ نمر باقر النمر در مناطق مختلف قطیف و شهرک عوامیه شعله ور شد و دوباره گسترش پیدا کرد که با سیاست سرکوب از سوی محمد بن سلمان مواجه شد.
۲-روشهای مهار مخالفان توسط محمد بن سلمان
محمد بن سلمان با در اختیار داشتن بخش مهمی از قدرت در عربستان، از روشهای مختلفی برای مهار مخالفان داخلی خود استفاده میکند. اقناع و فشار اجتماعی ، نفوذ در نهاد دینی و قبائل و سرکوب مهمترین روشهایی است که برای مهار مخالفان داخلی اعمال میشود.
۱-۲-اقناع و فشار اجتماعی
اقناع و فشار اجتماعی به عنوان یک راهبرد مهم برای حذف مخالفان در سیستم سیاست ورزی محمد بن سلمان به شمار میرود. بن سلمان برای کنترل فضای مخالف خود در داخل عربستان علاوه بر سرکوب مخالفان، با برخی اقدامات اصلاحی سعی در اقناع و همراهسازی افکار عمومی جامعه با خود را دارد که این موضوع موجب افزایش فشار اجتماعی بر مخالفان میشود.
فشار اجتماعی در معنای کلی عبارت است از نیروهای بالفعل یا بالقوه اجتماعی در جهت کنترل اندیشه، رفتار یا عمل انسانها و یا هدایت آن در مسیری خاص[۱۳]. استفاده هوشمندانه محمد بن سلمان از اقناع و فشار اجتماعی باعث شده است این موضوع به یکی از مهمترین ابزارهای سرکوب نرم مخالفان آل سعود بدل شود. اصلاحات و دادن آزادی به زنان، برنامه نمایشی مبارزه با فساد، اصلاحات اقتصادی، آزادیهای اجتماعی تنها بخشی از برنامه او برای مهار مخالفان از طریق این روش است. ولیعهد عربستان با ارائه برنامههایی مانند ۲۰۳۰، نئوم و گسترش آزادیهای اجتماعی عملا توانسته است در برابر مخالفان خود، چهرهای مثبت از خود به وجود آورد که نتیجه آن انزوای نسبی مخالفان و مخالفت افکار عمومی علیه آنان بوده است. در این میان اما حقایق اصلی اعتراضات مردمی مانند بیکاری، فشار اقتصادی و نبود آزادی بیان در میان غبار ناشی از فشار اجتماعی پنهان خواهد شد.
۲-۲-نفوذ در نهادهای دینی و قبائل
محمد بن سلمان با نفوذ در نهادهای رسمی دینی مانند هیئت کبار العلما وهیئت امربه معروف و نهی از منکر درکنار افزایش اختیارات بزرگان قبایل عربستان زمینههای نفوذ خود را در جامعه افزایش میدهد و از نفوذ این دو نهاد در جامعه به تدریج میکاهد. بن سلمان با نهادسازی موازی و تکیه بر مباحث ملیتگرایی سعودی توانسته است در عین نفوذ بر نهاد دینی وهابیت و سنتی قبایل از قدرت آنها در جامعه بکاهد.
یکی از مهمترین روشهای ولیعهد عربستان برای کاهش قدرت نفوذ نهادهای دینی عربستان ایجاد نهادهای موازی و کاهش قدرت مالی و انسانی این نهادهاست. بن سلمان با کاهش اختیارات هیئت امربهمعروف و نهی از منکر ، نقش این هیئت را تنها منحصر در ابلاغ موارد مشکوک به جای پیگیری و بازداشت مردم قرار داد. مدتی پس از این اقدام، هیئت عمومی برای تفریح در عربستان تأسیس کرد و ضربه دیگری به مؤسسات دینی و وهابی وارد آورد و آنها را در یک تنگنای جدید قرار داد. اما تیر خلاص ولیعهد عربستان برای نفوذ در نهادهای دینی عربستان تشکیل «مجمع خادم الحرمین» برای حدیث نبوی بود. انتخاب رئیس و هیئت رئیسه این مجمع به طور مستقیم از سوی پادشاه عربستان انتخاب میشود و وظیفه آن از بین بردن متون دینی افراطی است که با تعلیم اسلام در تناقض است و جنایت و قتل و اقدامات تروریستی را توجیه میکند[۱۴].
یکی از مهمترین مبانی چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان تکیه بر مباحث فرهنگی عربستانی است، این موضوع باعث شده است تا قبیله و نهاد بزرگان قبایل که دارای اختیارات گسترده هستند به مرور دچار ضعف شوند و این به معنای حرکت خزنده محمد بن سلمان برای تأثیرگذاری بر این نهاد نیز به شمار میرود. با نگاه بر مبانی فرهنگی چشم انداز ۲۰۳۰، اصلاحات فرهنگی ولیعهد عربستان در نهایت به افزایش ناسیونالیسم عربستانی بر پایه خاندان آل سعود منجر خواهد شد که این موضوع میتواند در نهایت به تضعیف پایگاه علمای وهابی و نهاد سنتی قبایل بزرگ عربستان منجر شود و مخالفان در این دو گروه تأثیرگذار عربستان منزوی شوند.
۳-۲-سرکوب
سرکوب را میتوان به عنوان رایجترین راه حل آل سعود برای حذف مخالفان خود در عربستان یاد کرد. اما دیدگاه محمد بن سلمان برای استفاده از این روش بسیار متفاوت است. جامعه هدف محمد بن سلمان برای استفاده از این روش در مقامات عالی رتبه، فعالان سیاسی و شیعیان است. سرکوب وحشیانه شیعیان العوامیه و اتخاذ رویکرد مشت آهنین [۱۵] در برابر شیعیان اولین اقدام سرکوبگرانه او به شمار میرود. در این میان اما محمد بن سلمان برای سرکوب مخالفان خویش تنها از روش سرکوب سخت و سیاست مشت آهنین استفاده نمی کند بلکه از روشهای سرکوبهای اقتصادی(ولید بن طلال)، رسانهای(سلمان العوده)، بایکوت سیاسی(محمد بن نایف) و حذف فیزیکی(شهید باقر النمر و شیعیان) استفاده میکند.
از دیدگاه کارشناسان روانشناسی سیاسی، محمد بن سلمان به لحاظ روانشناسی شخصیتی اقتدارگرا است که همواره از کودتا علیه خود هراس دارد. لذا این موضوع باعث شده است تا در ابتدای ولیعهدی خود سرکوب مخالفان خود را از مقامات بلندپایه آغاز کند. با توجه با اینکه وی هیچگونه سابقه سیاسی و تجربه باارزشی برای حکومتداری ندارد به شدت از تقویت مخالفانش هراسان است به همین دلیل بعد از به قدرت رسیدن دستور به دستگیری مقامات عالی رتبه سیاسی که ظنی بر مخالفت آنها برده میشد ،داد. او در اولین اقدام خود بعد از جانشینی و بازداشت محمد بن نایف، به سرکوب روشنفکران مخالف خود پرداخت و در همین ارتباط بیش از ۲۰ نفر را بازداشت کرد[۱۶].
اقناع و فشار اجتماعی به عنوان یک راهبرد مهم برای حذف مخالفان در سیستم سیاست ورزی محمد بن سلمان به شمار میرود.
تحلیلگران معتقدند که برخی از افراد بازداشت شده، مخالف سیاستهای خارجی تندروانه کنونی عربستان به ویژه در قبال یمن و قطر بودند. برخی دیگر از آنها نیز به اصلاحات اقتصادی محمد بن سلمان از جمله خصوصیسازی بخشهای دولتی و کاهش یارانه دولتی به دیده تردید مینگرند. دستگیری، تضعیف و سرکوب شاهزادگان سعودی به بهانه فساد گام دیگر محمد بن سلمان برای بستن دهان مخالفان بود.
حضور افراد متنفذی مانند متعب بن عبدالعزیز و ولید بن طلال در میان بازداشت شدگان، نشان از یک پاکسازی در دل خاندان سعودی داشت و مهمترین دلیل محمد بن سلمان از این اقدام میتواند جلوگیری از کودتای شاهزادگان باشد. بن سلمان با درک اینکه ارتش ، گارد ملی و نیروهای امنیتی وزارت کشور که هر یک از آنها توسط شاخه ای متفاوت از آل سعود اداره میشد و امکان داشت که زمینه را برای کودتا فراهم سازد، بازداشت رهبران اصلی نیروهای نظامی را صورت داد و این تقسیمات نهادی را مخدوش کرد. اکنون به نظر می رسد که محمد بن سلمان به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر هر شاخه ای از نیروهای مسلح تسلط دارد[۱۷].
جمع بندی
خاندان آل سعود، علمای تندروی وهابی، قبائل متنفذ و شیعیان مهمترین مخالفان داخلی محمد بن سلمان به شمار میروندکه در این میان جز شیعیان عربستان بقیه اقشار مخالف ولیعهد عربستان از قدرت بسیاری برخوردارند. بن سلمان با شناخت از مخالفان داخلی خود و با استفاده هوشمندانه از شرایط و فضای جامعه عربستان در کنار استفاده درست از سه روش اقناع و فشار اجتماعی، نفوذ در نهادهای دینی و قبائل و سرکوب، مخالفان خود را برای ابراز انتقاد محدود کرده است .
در این میان بن سلمان با در پیش گرفتن سیاست سرکوب در برابر شیعیان، علما و متنفذان عربستان و شاهزادگان سعودی توانسته است در عرصههای اجتماعی، سیاسی- مذهبی و نظامی خود را به عنوان قدرت برتر اثبات کند و با اقدامی پیش دستانه از شکلگیری کودتا علیه خود و اصلاحاتش جلوگیری کرد.
منابع:
[۱] محمدصادق حاجصمدی، دوره فیصل بن عبدالعزیز، وطن امروز، قابل بازیابی در:
http://www.vatanemrooz.ir/Newspaper/MobileBlock?NewspaperBlockID=133104
[۲] James Wynbrandt, A Brief History of Saudi Arabia, Infobase Publishing, 2010,p236
[۳] Saudi Arabia’s Mohammed bin Salman appointed Crown Prince, al-Arabiya,2017, in:
http://english.alarabiya.net/en/News/gulf/2017/06/21/Saudi-Arabia-declares-Mohammed-bin-Salman-as-crown-prince.html
[۴] أمراء آل سعود یتصارعون.. ترکی بن مقرن حاول اغتیال محمد بن سلمان، العهد نیوز، ۲۰۱۷-۰۸-۲۵، فی:
https://alahednews.com.lb/141758/78/
[۵] منصور بن مقرن کیست؟ ، اندیشکده راهبردی تبیین، ۱۶ آبان, ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
منصور بن مقرن کیست؟
[۶] Sephane Lacroix, “Rejectionist Islamism in Saudi Arabia : Juhayman al-Utaybi’s revised”, IJMES, v.39,2007, pp.103-122
[۷] حمیدرضا کمالی، کتاب خاورمیانه۹، تهران، انتشارات ابرار معاصر تهران، ۱۳۹۱، ص۳۵۲
[۸] بازداشت وهابی سرشناس سعودی از سوی مقامات این کشور، شفقنا، ۰۸ آبان ۱۳۹۳، قابل بازیابی در:
http://shafaqna.com/persian/proposal/item/92537
[۹] هل مات سلمان العوده فی السعودیه؟.. ابنه یُجیب، وفد، ۱۸ ینایر ۲۰۱۸، قابل بازیابی در:
https://alwafd.news/article/1763580
[۱۰] کامران کرمی، ساختار قدرت و حکومت در عربستان سعودی، دنیای اقتصاد، ۱۳۹۶/۰۴/۸، قابل بازیابی در:
http://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3265429
[۱۱] درگیری شدید قبایل نجران با ارتش سعودی، خبرگزاری فارس، ۱۳۹۴/۰۷/۰۴، قابل بازیابی در:
http://www.farsnews.com/13940704000638
[۱۲] صفحه شخصی ال،توئیتر، Jan2018 23 ، قابل بازیابی در:
https://twitter.com/QEpbr/status/955818559178989568
[۱۳] بیرو، آلن؛ فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه دکتر باقر ساروخانی، تهران، کیهان، چاپ چهارم ۱۳۸۰، ص ۳۱۲
[۱۴] أمر ملکی : إنشاء مجمع خادم الحرمین الشریفین الملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود للحدیث النبوی الشریف، وکاله انبا السعودیه(واس)، ۲۰۱۷/۱۰/۱۷، قابل بازیابی در:
http://www.spa.gov.sa/1678298
[۱۵] عماد اصلانی مناره بازاری، سرکوب مردم العوامیه از سوی عربستان؛ دلایل و روندها، همان
[۱۶] ابزارهای بن سلمان برای مهار مخالفان داخلی، العالم، ۱۹ مهر ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://fa.alalam.ir/news/3076851/
[۱۷] فهیمه قربانی، سرکوب محمد بن سلمان به چه معناست؟، دیپلماسی ایرانی، ۲۳ دى ۱۳۹۶ قابل بازیابی در:
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1974321/
منبع:http://tabyincenter.ir
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
