تنش میان هند و پاکستان؛ سیاستورزی ایران
ایران باید در منطقه جنوب آسیا موازنهبخش باشد و برسر تیغ حرکت کند به گونهای که هند و پاکستان بدانند هرگونه اقدام نابجا ممکن است ایران را به سوی دیگری متمایل کند.
منطقه جنوب آسیا، یک مجموعه امنیتی منطقهای است که بسیاری از اقدامات امنیتی در آن در یک حلقه به هم متصل است. هند و ایران و پاکستان بازیگران مهم در افغانستان هستند، امنیت شرق ایران متاثر از عملکرد دولت و ارتش پاکستان است، امنیت هند به اقدامات پاکستان در کشمیر گره خورده است و حرکت هند به سمت سلاح اتمی برآمده از نیاز هند برای توازن قدرت با چین بوده است. در بهمن ماه سال۹۷ دو اقدام تروریستی در ایران و هند رخ داد که از حیث زمانی و نوع عملیات از شباهتهای بسیاری برخوردار بود. هند در قبال این حمله تروریستی، مواضعی در پاکستان را مورد هدف قرارداد اما ایران در حد تهدید به اقدام در خاک پاکستان، اکتفا کرد. این مسئله باعث شد تا با بررسی دلایل این تنش، و جایگاه و موضعگیری ایران، پیشنهاد برای اقدام ارائه گردد.
دلایل تنش بین هند و پاکستان
روز ۲۵ بهمن سال جاری، اتوبوس حامل افسران پلیس هندی در منطقه کشمیر مورد حمله یک خودروی انتحاری قرار گرفت و حدود۴۰ نظامی کشته شدند. این حادثه یکی از خونبارترین حملات علیه نیروهای هندی بود و گروه جیش محمد مسئولیت آن را برعهده گرفت. پس از این حادثه، هند، پاکستان را متهم در این قضیه دانست و چند نقطه از پاکستان را که محل تجمع تروریست ها می دانست، مورد تهاجم قرار داد. پاکستان دو جنگده هندی را ساقط و یک خلبان هندی به دست پاکستان اسیر شد. یک جنگنده پاکستانی نیز از سوی هند هدف قرار گرفت و عملا این دو کشور هسته ای در وضعیت جنگی قرار گرفتند. کشورهای مختلف، هند و پاکستان را به خویشتنداری دعوت کردند.
ریشه این تنش در مسئله کشمیر است و به قول کامرون مانتر سفیر سابق آمریکا در اسلامآباد، تا دو مسئله اصلی حضور نیروهای هند در کشمیر و حمایت اسلامآباد از گروههای تروریستی حل نشود، تنشهای میان دو کشور همچنان برقرار است.[۱]
پاکستان، نسبت به سرزمین کشمیر ادعای ارضی دارد و آن مناطق را کشمیر تحت اشغال هند میداند. از سوی دیگر اکثریت مردم کشمیر مسلمان هستند و مطابق با فلسفه جدایی پاکستان از هند[۲]، کشمیر نیز باید به پاکستان می پیوست اما با تصمیم مهارجه این سرزمین، به هند ملحق و زمینه دو جنگ بین هند و پاکستان و ۷ دهه ناامنی را ایجاد کرد. سازمان ملل متحد در سال های ابتدایی استقلال هند و پاکستان به دنبال رفراندوم در این سرزمین بود که توسط هند نادیده گرفته شده است.[۳]
حضور نظامی هند در کشمیر، زمینه ساز درگیری های مختلف در این سرزمین بوده است. در سال های اخیر به ویژه در ماه گذشته، اقدامات هند برای تغییر بافت جمعیتی کشمیر مورد اعتراض فعالان کشمیری و همچنین دولت پاکستان قرار گرفته است. دولت هند به دنبال تغییر ماده ۳۵ قانون اساسی است. طبق ماده ۳۵ قانون اساسی هند، غیر کشمیریها نمی توانند در کشمیر به خرید و فروش زمین بپردازند یا مشغول به کار شوند و رای دهند. اینک دادگاه هند در حال تلاش برای تغییر این قانون است. سخنگوی وزارت خارجه پاکستان با اشاره به تلاش دولت هند در تغییر این ماده قانونی، گفته است که این اقدام هند بر خلاف قوانین بین المللی و قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل است چون برا اساس قوانین بین المللی، هر گونه تغییری از این دست در مناطق مورد مناقشه ممنوع است. پیش از این نیز در اردیبهشت ۹۶، مشاور نخست وزیر پاکستان در امور خارجی خطاب به دبیر کل سازمان ملل نوشت که هند در پی تغییر بافت جمعیت کشمیر است و برای تبدیل اکثریت مسلمان به اقلیت تلاش میکند.
در کنار اقدامات هند در کشمیر، روند تحرکات نظامی و همچنین پیوستن جوانان کشمیری به گروه های مسلح نیز روبه افزایش است.[۴] گروه های مختلفی در کشمیر، برعلیه هند فعالیت میکنند. حرکه المجاهدین، لشکر طیبه، جیش محمد، مجاهدین البدر، احرارالهند، انصار غزوات الهند، گروه خلافت اسلامی جامو و کشمیر از جمله این گروه های کشمیری- پاکستانی هستند. هند نیز پاکستان را عامل اصلی پشتیبانی از گروه های مسلح فعال در کشمیر میداند. گروههایی که سابقه عملیات در مهمترین شهرهای هند از جمله بمبئی را هم دارند. البته این نکته مورد اشاره بسیاری از کشورها از جمله دو همسایه دیگر پاکستان یعنی ایران و افغانستان نیز هست. ایران و افغانستان نیز پاکستان را مسئول بسیاری از عملیات های تروریستی در خاک خود میدانند.
موضع ایران در قبال درگیری و تنش
موضع ایران در قبال هند و پاکستان پیش از انقلاب متاثر از شرابط جهانی و حضور ایران و پاکستان در بلوک غرب، قابل تفسیر است اما پس از انقلاب، رویکرد ایران به پاکستان و هند، مبنای ایدئولوژیک پیدا کرد که امروز از غلظت ایدئولوژیک آن کاسته و به وزن ژئواستراتژیک آن افزوده شده است. برای جمهوری اسلامی ایران، پاکستان یک کشور مسلمان با ملتی عمدتا همدل با ایران است و هند یک کشور مهم در جنبش عدم تعهد و یک ظرفیت بالقوه برای ایجاد نظم چندقطبی و خدشه دار کردن یکجانبه گرایی آمریکاست. از این رو در تنش های بین دو کشور، در میانه می ایستد. در تنش اخیر نیز، ایران دو کشور را به خویشتنداری دعوت و برای میانجیگری بین پاکستان و هند، اعلام آمادگی کرد.[۵] در تازه ترین اقدام نیز، عراقچی معاون وزیر خارجه ایران در گفتگو با همتای پاکستانی خود گفته است: ایران خواهان کاهش تنش و حل مسالمت آمیز مناقشه بین هند و پاکستان است.[۶]
با توجه به قرابت زمانی و همچنین شکل عملیات انتحاری علیه نیروهای هند و عملیات تروریستی علیه نیروهای سپاه پاسداران در شرق کشور، به نظر میآید این دو اقدام از یک منشا عملیاتی برخوردار باشد و در تنش بین هند و پاکستان، ایران در فشار به پاکستان هم نظر شود تا اراده اسلامآباد برای مهار گروههای تروریستی، بیش از پیش شود. دستیار رهبر انقلاب و همچنین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، پاکستان را در قبال حادثه تروریستی جاده خاش- زاهدان مسئول دانستند و حتی از احتمال اقدام در خاک پاکستان خبر دادند.
عوامل اثرگذار بر سیاست ایران در قبال هند و پاکستان
روابط ایران و پاکستان: ایران و پاکستان، دو کشور همسایه هستند و همسایگان در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از اهمیت بالا و در اولویت اول گسترش روابط قرار دارند. ایران همواره به دنبال حداقل اختلاف با همسایگان بوده است و پاکستان نیز از این امر مستثنی نیست. پاکستان در چند حوزه برای ایران اهمیت دارد. از یک سو قرابت های فرهنگی و تاریخی دو کشور است. هر دو کشور اسلامی و با تاریخ مشترک هستند. پاکستانیهای بسیاری برای تحصیل به دانشگاه ها و حوزه های علمیه ایران سفر میکنند و اماکن زیارتی ایران برای بسیاری از شیعیان پاکستان، یک مقصد گردشگری است.
از سوی دیگر، پاکستان ظرفیت بالایی برای زمینهسازی ناامنی در شرق ایران دارد و در سالهای گذشته عملیاتهای تروریستی، آدمربایی و گروگانگیری در مرزهای شرقی ایران رخ داده است که امکانپذیر نبود مگر با ایجاد مامن برای گروههای تروریستی در خاک پاکستان. به طور کلی، بسیاری از کارشناسان تروریسم را یکی از ابزارهای سیاست خارجی و قدرتنمایی لااقل بخشی از حاکمیت در پاکستان میدانند؛ ابزاری که توازن را در بین گروههای داخلی و همچنین روابط با همسایگان برقرار میکند[۷] و ایران نیز از این امر جدا نیست.
قدرت نظامی پاکستان و تروریسم پروری این کشور در کنار گسترش روابط با عربستان، این کشور را اهمیت میبخشد. پاکستان میتواند زمین مناسبی برای درگیر کردن ایران در مشکلات امنیتیای باشد که با حمایت مالی و لجستیکی عربستان طراحی شده است. پاکستان میتواند به ابزاری برای سرکوب متحدین ایران تبدیل شود مانند دعوت عربستان از پاکستان برای حضور در ائتلاف نظامی ضد یمن.
و البته پاکستان نیز به ایران نیاز دارد. از یک سو ایران منبع بزرگ برای تامین انرژی پاکستان محسوب میشود و از سوی دیگر ملت پاکستان علاقه قابل توجهی به ایران دارند، به ویژه در مناطق مورد ادعای پاکستان در سرزمین کشمیر، این امر قابل برجسته است. علاوه بر اینها، ایران مهره قدرتمندی برای بالا بردن وزن پاکستان در مقابله با هند است. بهتر است ایران اگر کاملاً در کنار پاکستان نیست، حداقل در جبهه هند نیز قرار نگیرد. ایران آنقدر برای پاکستان اهمیت دارد که اسلام آباد برای حضور در ائتلاف ضد یمنی، دست رد به سینه متحد خود یعنی عربستان بزند.
روابط ایران و هند: هند و ایران نیز از قرابت های تاریخی و فرهنگی قابل توجهی برخوردارند. اما در این روزها جایگاه ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک دو کشور است که زمینه را برای بهبود روابط فراهم میکند. هند یک مصرفکننده بزرگ انرژی است و ایران یک تولیدکننده و صادرکننده بزرگ. هند یک مشتری بزرگ برای نفت ایران محسوب میشود که در اوج تحریم ها علیه ایران، میتواند بارقههایی از امید را ایجاد کند. به نوعی هند، یک فرصت برای ایران در راستای مقابله با تحریمهای فلجکننده محسوب میشود و از سوی دیگر در بازاری که سرمایهگذاران آمریکایی و اروپایی از حضور در آن نهی شدهاند، حضور شرکتهای هندی، یک فرصت است.
از سوی دیگر، ایران یک راه مناسب برای ارتباط هند با افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی است و از این رو بندر چابهار برای سرمایهگذاری هندیها در نظر گرفته شده است تا مکانی باشد برای صادرات و وارادات از افغانستان و آسیای مرکزی.
در برخی از حوزههای امنیتی و نظامی، دو کشور ایده مشترکی دارند. هند و ایران به دنبال آرامش در افغانستان هستند و مخالف اقدامات پاکستان عمل میکنند. از سوی دیگر در خصوص مبارزه با تروریسم و امنیت در منطقه جنوب آسیا، نگاه مشترکی به تهدیدات دارند. یکی از انگیزه های هند برای عضویت در شانگهای هم جلوگیری از ورود تروریسم به داخل مرزهایش است[۸]
ملاحظات ژئواستراتژیک از سوی هند در جهت جلوگیری از محاصره شدن توسط کشورهای اسلامی که در ارتباط نزدیک با سیاست های پاکستان است، می تواند یکی از انگیزه های مهم هند در نزدیک شدن به ایران و تمایل به همکاری با این کشور در آسیای مرکزی تلقی شود[۹].
روابط آمریکا و هند نیز یکی از عوامل دخیل در جلوگیری ازگسترش روابط سیاسی و اقتصادی ایران و هند محسوب میشود. هند یک بازیگر مهم و قدیمی در این منطقه به شمار می رود و این توانمندی را دارد که به شریکی قدرتمند برای آمریکا در رویارویی با چالش ها و فرصت های این کشور در عرصه جهانی تبدیل شود.[۱۰]رژیمصهیونیستی نیز به دنبال گسترش روابط با هند است که برای جمهوری اسلامی ایران و همچنین پاکستان یک تهدید محسوب میشود.
کشمیر یکی دیگر از موضوعات بین ایران و هند است. مردم کشمیر، عمدتا مسلمان و دوستدار ایران هستند و همواره به واکنش های ایران در قبال آنچه که بر سر کشمیریها میآید، حساس هستند. موضع ایران نیز حمایتی بوده است. بارها مقامات عالی رتبه ایران، نسبت به وضعیت مردم کشمیر، ابراز نگرانی کردهاند.[۱۱] این حمایت از سوی مقامات هندی با واکنش روبرو شده است. اما نزدیکی مردم کشمیر به ایران و حمایت ایرانیان از مردم کشمیر، یک زنگ خطر برای هند محسوب میشود و ترجیح میدهد با استفاده از ابزارهای سیاسی و اقتصادی خود ایران را در قبال کشمیر، بی طرف کند.
جمع بندی
جنوب آسیا یک مجموعه امنیتی منطقهای است که ایران نیز از جمله اعضای آن تلقی میشود. جمهوری اسلامی ایران براساس ملاحظات استراتژیک و ایدئولوژیک خود نیازمند گسترش روابط با کلیه اعضای این مجموعه امنیتی است و از بیثباتی و درگیری و همچنین عدم توازن در این منطقه، متاثر خواهد شد. از این رو راهبرد ایران در این منطقه باید موازنهبخشی و میانجیگری باشد.
هند، از آمریکا برای مقابله با چین و پاکستان استفاده و از روابط با رژیم صهیونیستی و عربستان به عنوان ابزارچانهزنی با ایران استفاده خواهد کرد. پاکستان نیز، از رابطه با چین برای مقابله با گسترش روابط هند و آمریکا بهره میبرد و از سوی دیگر از ظرفیت گروههای تروریستی برای مقابله با هند بهره میبرد. ابزار تروریسم در کنار رابطه با عربستان، ابزار چانهزنی با ایران است. البته افغانستان نیز بازار رقابت ایران و پاکستان و زمین همکاری ایران و هند است.
ایران در قبال ابزارهای چانهزنی هند و پاکستان، از روابط خوب خود با یکی از دوکشور در قبال کشور مقابل استفاده میکند. اما علاوه بر انرژی (که ممکن است با دخالت آمریکا و با استفاده از طرح های جایگزین از دست برود)، روابط گسترده با مردم شبه قاره، یک فرصت بزرگ برای ایران جهت چانهزنی با هند و پاکستان است. اگرچه ایران باید از تنش در شبه قاره جلوگیری و نقش میانجی را بازی کند اما باید مراقب باشد توازن در این منطقه تنها به معنی عدم درگیری نیست. اگر کنشگری عربستان یا رژیم صهیونیستی به گونهای باشد که منافع ایران به خطر بیفتد و یا روابط آمریکا و هند به سمت کاهش استقلال هند در روابط با ایران برود، عملا موازنه بهم خورده است. از این رو مسئله کشمیر موضوعی است که باید در کنار نگاه انسانی و دینی، به عنوان یک مسئله راهبردی مورد توجه سیاستگذاران ایران قرار گیرد. ایران باید به دنبال احقاق حق مردم کشمیر، محکومیت خشونت در این سرزمین، پیگیری رفراندوم و مبارزه با افراطی گرایی در این منطقه باشد. برخورد قهری هند با خواستههای مردمی در کشمیر، زمینه را برای فعالیت گروه های تکفیری فراهم کرده است. ایران باید نسخه بدیل خود را برای احقاق حقوق مردم کشمیر ارائه کند. از سوی دیگر باید از کشمیر به عنوان یک نقطه عطف در کنترل رفتار هند بهره برد و از اقدامات منفی پاکستان در این منطقه جلوگیری نماید. ایران باید ابزارهای قدرت خود را در جنوب آسیا افزایش دهد و حضور چند وجهی در کشمیر، یکی از مهمترین راهبرد برای رسیدن به این هدف است. البته طبیعی است که ملاحظات مرتبط با نیاز به هند در شرایط تحریمی، باید مورد توجه ایران قرار گیرد. این توجه، بهمعنای خالیشدن دست ایران از ابزارهای بازیگری در این منطقه نباید تلقی شود.
منابع
[۱] ایرنا، «کشمیر و گروههای تروریستی مسئله تنشهای هند و پاکستان»،۱۰ اسفند۱۳۹۷ ملاحظه شده در ۲۴ اسفند۹۷ در
http://www.irna.ir/fa/News/83226880
[۲] هند و پاکستان یک سرزمین مشترک بودند که پس از کسب استقلال به سمت جدایی رفتند و براساس آیین، هند به دو قسمت هند و پاکستان تبدیل گردید. پاکستان کشوری است براساس دین اسلام شکل گرفته و قرار برآن بود که مسلمانان هند برای در پاکستان و هندو و سیک در هند زندگی نمایند.
[۳] دره میرحیدر، «مسئله کشمیر»، وحید، شماره اول، سال سوم،دی،۱۳۴۴، ص۱۲
[۴] میزان، افزایش چشمگیر پیوستن “جوانان کشمیری” به گروه های تروریستی، ۷ شهریور۱۳۹۷، کد خبر: ۴۴۷۹۱۰، ملاحظه شده در ۲۵ اسفند۹۷ در:
mizanonline.com/fa/news/447910
[۵] ایسنا، «اعلام آمادگی ظریف برای میانجیگری در تنش میان هند و پاکستان»، ۸ اسفند۱۳۹۷، کدخبر: ۹۷۱۲۰۸۰۴۶۴۵ ملاحظه شده در ۲۵ اسفند۹۷ در
isna.ir/news/97120804645
[۷] محمد حسین فرهادیان، «پاکستان زیر پای تروریسم»، اندیشکده راهبردی تبیین، ۱۹ آذر۱۳۹۳، در دسترس در آدرس:
http://www.tabyincenter.ir
[۸] ۱۴۴سید داود آقایی، ابراهیم طاهری، هند و شانگهای، فصلنامه سیاست، دوره۴۳،شماره ۴، زمستان ۱۳۹۲، ص۱۴۴
[۹] سیدهادی زرقانی، ابراهیم احمدی، «تحلیل ژئوپلتیک روابط ایران و هند در چارچوب وابستگی های متقابل»، پژوهش نامه ی ایرانی سیاست بین الملل، سال۴، شماره ۲، بهار و تابستان۱۳۹۵
[۱۰] سید داود اقایی، سید هدایت الله عقدایی، سیاست آسیاسی ایالات متحده در دوره ی اوباما، فصلنامه سیاست، دوره۴۴، شماره۲، تابستان۱۳۹۳
[۱۱] «بازتاب گسترده حمایت رهبر معظم انقلاب از مردم کشمیر در رسانههای پاکستانی»،تسنیم؛ ۲۷فروردین۱۳۹۷، در آدرس:
tasnimnews.com/fa/news/1397/01/27/1701381
منبع:http://shouba.ir
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
