اتحاد سه‌گانه ترکیه، پاکستان و آذربایجان

 ترکیه درحال رایزنی برای اتحاد جدیدی بین این سه‌کشور در همکاری‌های منطقه‌ای است و همین ماه پیش بود که وزرای خارجه سه کشور در اسلام‌آباد گردهم آمدند و بیانیه مشترکی صادر کردند.

                            اهتزاز پرچم‌های آذربایجان، پاکستان و ترکیه درکنار هم در خیابان‌های باکو

پاکستان پس از ترکیه و رومانی جزء اولین کشورهایی بود که جمهوری آذربایجان را در سال 1991 میلادی به رسمیت شناخت و تنها پس از یک ساعت از به رسمیت شناختن این کشور توسط ترکیه، پاکستان نیز جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت .این دو کشور دارای روابط مناسبی از آن زمان تا کنون بوده اند که مهمترین بُعد آن در زمینه نظامی و دفاعی بوده و هست.

 اگرچه مرز جغرافیایی مشترکی میان این دو وجود ندارد، اما برخی سیاست ها ومنافع ملی و بین المللی هردو باعث شده که آن­ها تا کنون در خصوص مسائل منطقه ای و بین‌المللی تقریبا در یک طیف قرار بگیرند.

عدم رابطه پاکستان و ارمنستان

پاکستان همانند ترکیه و آذربایجان با ارمنستان ارتباط دیپلماتیک ندارد. شاید دانستن این موضوع جالب باشد که پاکستان تنها کشوری در دنیاست که ارمنستان را به رسمیت نمی شناسد و علت آن را هم حمایت از حق قانونی مردم قره باغ می‌داند. دو کشور هیچ سفارتخانه‌ای در پایتخت‌های یکدیگر ندارند و تقریبا روابط دیپلماتیک ایروان-اسلام آباد به صفر میل می‌کند.

پاکستان مساله قره باغ و اشغال آن را به مثابه وضعیت کشمیر می‌داند که توسط دولتی دیگر به خاک آن منطقه و کشور تجاوز شده است و از دیدگاه آنان بخشی از سرزمین اسلامی توسط غیر مسلمانان به اشغال درآمده است که این عامل در دهه کنونی فرصتی مناسب برای افزایش روابط میان پاکستان و آذربایجان بود.

در مقابل نیز گرایش پاکستان به آذربایجان برای خود آذربایجان موقعیتی مناسب جهت همراه کردن کشورهای مختلف برا ی حق حاکمیت خود بر قره باغ بوده و می‌تواند از آنها برای فشار بیشتر بر ارمنستان استفاده کند .

با تعویض دولت‌ها تغییری در سیاست‌های خارجی اصلی و کلان پاکستان رخ نداده است. به‌علاوه اینکه نگاه پاکستان به مساله قره باغ و حمایت از آن به مثابه نگاه حمایتی این کشور به مساله فلسطین و از همه مهمتر کشمیر است. مواضع آذربایجان در مورد مساله کشمیر هم به طرفداری از پاکستان ختم می‌شود در حالی که در مقابل، ارمنستان بارها به صراحت در دیدارهای رسمی با مقامات هندی از حمایت خود از هند در مورد مناقشه منطقه کشمیر سخن گفته است. پس در این بین حمایت هند از ارمنستان نیز در گرایش بیشتر دو کشور آذربایجان و پاکستان به استحکام بیشتر روابط تاثیر زیادی داشته و خواهد گذاشت. به همین دلیل شاهد برخی اقدامات در جبهه‌های مخالف از یک سو و تلاش برای قدرت بیشتر در منطقه از سوی پاکستان هستیم که نمونه آن نشست‌های چند جانبه با کشورهای مختلف می‌باشد و مثال بارز آن نشست سه جانبه متحدان استراتژیک یعنی ترکیه و آذربایجان و پاکستان است که بر همگرایی و همسویی بیشتر در مسائل منطقه‌ای تاکید دارند .

در کنار موضع هندی ارمنستان در مساله کشمیر، روابط سیاسی و اقتصادی این کشور با هند به عنوان دشمن بزرگ پاکستان، در سطح بسیار خوبی قرار دارد و همین مساله به حمایت پاکستانی ها از آذربایجان در مقابل ارمنستان افزوده است. در پاسخ به خوش خدمتی ارمنستان به هند در خصوص مناقشه کشمیر، هند نیز یک توافق 40 میلیون دلاری با ارمنستان برای تامین رادارهای مکان یابی سلاح «سواتی» بسته است.

دشمنی ارمنستان با ترکیه به عنوان دوست مهم پاکستان عامل دیگری در این روند است. ترکیه همیشه از مواضع پاکستان در هر مساله‌ای حمایت کرده است و در مقابل نیز پاکستان این مساله را درک کرده و تا حدودی دنباله رو سیاست‌های این کشور در رابطه با آذربایجان و ارمنستان بوده است.

پاکستان جزو نخستین کشورهایی بود که در مناقشه اخیر قره باغ بین ارمنستان و آذربایجان از مواضع جمهوری آذربایجان دفاع کرد. در ابتدای درگیری‌ها بین دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان وزارت امور خارجه پاکستان به صراحت از حق قانونی آذربایجان در دفاع از خود و حفظ تمامیت ارضی این کشور دفاع کرد؛ به گونه‌ای که در مصاحبه با برخی از مقامات پاکستانی به ارمنستان هشدار داده شد تا هر چه سریع‌تر دست از اشغالگری این منطقه بردارد.

در اوایل جنگ اخیر قره‌باغ (2020) رسانه‌های ارمنی و هندی از حضور جنگنده‌ها و نظامیان پاکستانی در جبهه آذربایجان خبر دادند. پاکستان اعزام نظامیان خود برای حمایت از آذربایجان را بی اساس خواند.

وزارت خارجه این کشور از زبان سخنگو اعلام داشت: اخبار منتشرشده در رسانه‌های هندی مبنی بر اعزام نظامیان پاکستانی به آذربایجان بی‌اساس است و اسلام‌آباد هیچ نظامی‌ای برای مقابله با ارمنستان اعزام نکرده است. انتشار چنین اخباری نشان از این دارد که برخی رسانه‌ها در تلاشند اوضاع را در منطقه با تنش و التهاب بیشتری مواجه کنند. نگرانی‌های اسلام‌آباد نسبت به تنش‌های موجود میان آذربایجان و ارمنستان ادامه دارد با این حال قصد اعزام نظامی به آذربایجان را نداریم. ارمنستان باید برای پیشگیری از التهابات بیشتر به حملات خود خاتمه دهد و به فکر حل مسئله از طریق مذاکره باشد.

هشتگ AzerbaijanIsNotAlone در صدر ترندهای توییتری پاکستان و مورد حمایت مردم این کشور قرار گرفت و بسیاری از مقامات رسمی پاکستانی نه تنها حمایت خود را در صفحات توییتر از آذربایجان اعلام کردند، بلکه مواضع تند و سختی در قبال ارمنستان در پیش گرفتند.

                         هشتگ آذربایجان تنها نیست در ایام جنگ اخیر قره‌باغ در پاکستان ترند شد

این واکنش ها باعث شد «علی علیزاده» سفیر آذربایجان در پاکستان از موضع رسمی وزات امور خارجه پاکستان در صفحه توئیتر خود قدردانی کند و مراتب سپاس «الهام علی اف» را به عمران خان برساند.

همکاری نظامی امنیتی

آذربایجان از مشتری‌های دائمی تسلیحاتی و نظامی پاکستان است.خرید چندین فروند از هواپیماهای آموزشی سوپر مشاق پاکستان و سایر تسلیحات در کنار آموزش نیروهای نظامی این کشور از پاکستان نیز باعث شده است تا این دو کشور بیش از بیش به یکدیگر نزدیک باشند.

آذربایجان در کنار ترکیه و کشورهای عربی بیشترین سهمیه حضور دانشجویان و افسران ارشد نظامی را در دانشگاه های افسری بین المللی پاکستان دارند همچنین آموزش خلبان ها و نیروهای مخصوص ارتش آذربایجان غالباً در پاکستان صورت می‌گیرد.

جمهوری آذربایجان تا پایان سال 2021 دو فروند هواپیمای جت جنگنده پیشرفته موسوم به تندر17 را از پاکستان تحویل خواهد گرفت و به ناوگان نیروی هوایی ارتش خود می افزاید.

                    جنگنده تندر17 یکی از علاقه‌مندی‌های جمهوری آذربایجان در خرید تسلیحاتی است

۲۲ دی ۱۳۹۹ و تنها چند هفته بعد از پیروزی آذربایجان بر ارمنستان، درحالی که جیحون بایراموف وزیر امورخارجه آذربایجان عازم اسلام‌آباد بود تا با همتایان پاکستانی و ترک خود نشست سه‌جانبه برگزار کند، “مجاهد انور خان ” فرمانده نیروی هوایی پاکستان و هیات همراه به باکو آمد و با “ذاکر حسن اف” وزیر دفاع دیدار و همکاری های نظامی دو کشور بررسی شد. در این دیدار مسائل توسعه همکاری جمهوری آذربایجان و پاکستان در حوزه های نظامی، نظامی وفنی، آموزش نظامی و نیز نیروهای هوایی دو  کشور و گسترش روابط در این زمینه ها مورد بررسی قرار گرفت .گسترش همکاری نیروهای هوایی جمهوری آذربایجان و پاکستان در دیدار مجاهد انور خان و ” رامیز طاهراف ” فرمانده نیروی هوایی جمهوری آذربایجان هم بررسی شد . طاهراف در این دیدار با ابراز رضایت  از آموزش خلبانان  نظامی جمهوری آذربایجان در آموزشگاه عالی نیروی هوایی پاکستان،  گسترش همکاری نیروهای هوایی دو کشور از جمله  روابط فیمابین در حوزه آموزش نظامی را برای افزایش مهارت­های رزمی ارتش جمهوری آذربایجان مهم عنوان کرد .

انور خان  نیز با اشاره به اهمیت کمک های آموزشی هیات نیروی هوایی پاکستان به خدمه هلی کوپتر های نیروی هوایی جمهوری آذربایجان در مراکز آموزشی این  کشور، بر ضرورت گسترش فعالیت ها در این زمینه تاکید کرد.

در این دیدار همچنین مسائل برگزاری تمرینات مشترک نیروی هوایی جمهوری آذربایجان و پاکستان مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

همکاری‌های نظامی دو کشور در سال‌های اخیر بیشتر تقویت شده است. آذر ۱۳۹۷ شرکت دولتی صنایع دفاعی پاکستان، اعلام کرد که بمب‌های هوایی و تجهیزات ناوبری به جمهوری آذربایجان صادر می‌کند. نماینده شرکت دولتی ‘ Global Industrial & Defence Solutions ‘ گفت: ما آماده می شویم این بمب های هوایی که برای مقاصد مختلف قابل استفاده است را به جمهوری آذربایجان تحویل بدهیم.

او در آن دیدار افزود: بمب ها ی هوایی و اجزای ناوبری آنها از سوی پاکستان برای نیروی هوایی جمهوری آذربایجان معرفی شده است. بمب های هوایی که به جمهوری آذربایجان صادر می شود قادر به نابودسازی دقیق پناهگاه های بتنی و استحکامات دشمن است. این بمب ها را می توان در هواپیماهای نظامی ساخت روسیه و هواپیماهای استاندارد ناتو به کار گرفت.

این مقام پاکستانی همچنین آمادگی این شرکت دولتی برای همکاری با وزارت صنایع دفاعی جمهوری آذربایجان برای راه اندازی واحد تولیدی بمب های هوایی را اعلام کرد و گفت که این موضوع در دیدار با هیات آذربایجان بررسی شده است.

باکو و اسلام آباد، تابستان سال ۲۰۱۷ میلادی قرارداد تحویل ۱۰ فروند هواپیمای نظامی آموزشی ‘ سوپرمشاق ‘ از سوی پاکستان به ارتش جمهوری آذربایجان را امضا کردند. پاکستان پنج فروند از این هواپیماهای آموزشی را به جمهوری آذربایجان تحویل داد و اعلام کرد که پنج فروند هواپیمای مشابه را در آینده نزدیک تحویل می دهد.

برای استفاده از این هواپیماها خلبانان و هیات فنی آذربایجانی در پاکستان آموزش دیدند.

هواپیماهای آموزش نظامی پاکستان، یکی از امن ترین هواپیماهای آموزشی جهان به شمار می رود و ارتش پاکستان در حال حاضر ۳۰۰ فروند از این هواپیماها را در اختیار دارد.

پاکستان در خصوص صادرات هواپیماهای آموزشی نظامی با قطر و نیجریه نیز قرارداد امضا کرده است.

این هواپیمای ملخ دار دونفره، با موتور ۲۶۰ اسب بخار دارای تمام تجهیزات مدرن ناوبری است، ارتفاع آن ۲٫۶۰ متر و وزن خالی آن ۷۶۰ کیلوگرم است. حداکثر سرعت این هواپیمای آموزشی که قادر است ۴ تا ۵ ساعت در آسمان بماند ، ۲۶۸ کیلومتر در ساعت است.

انرژی

قابلیت مهم جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر و مشوق برای همراه‌کردن کشورهایی همچون ترکیه و آذربایجان، سرمایه‌گذاری در بخش انرژی این کشورها بوده است. هرچند سطح مبادلات انرژی آذربایجان و پاکستان به جهت بعد مسافت رقم ناچیزی است، اما آذربایجان نشان داده است که حاضر است در بخش انرژی پاکستان سرمایه‌گذاری کرده و در مواقع اضطراری کمک‌حال پاکستان باشد. عربستان سعودی، امارات متحده عربی و کویت بزرگترین صادرکنندگان نفت به پاکستان هستند. شواهد نشان می‌دهد  اگر توافق نفتی میان آذربایجان و پاکستان محقق شود، وابستگی اسلام آباد به شرکای اصلی نفتی خود کاهش می یابد.

مهر ۱۳۹۷ دولت اسلام آباد با توجه به کاهش ذخایر ارزی خود، از جمهوری آذربایجان برای سرمایه گذاری در حوزه نفت و گاز این کشور دعوت کرد. این طرح در دومین نشست کارگروه مشترک میان باکو و اسلام آباد در اسلام آباد بررسی شد. در این نشست نماینده جمهوری آذربایجان رافت محمداف معاون وزیر وقت انرژی و از طرف پاکستانی محمد یونس دبیر اتاق بازرگانی اسلام‌آباد بودند.

نشست بعدی کارگروه مشترک در کشور جمهوری آذربایجان برگزار شد و در آن نشست طرفین نسبت به ادامه همکاری آذربایجان در بخش نفت، گاز و معادن پاکستان به مذاکره پرداختند.

دولت باکو در سال 2019 تسهیلات نفتی به ارزش ۱۰۰ میلیون دلار به پاکستان برای خرید کالاهای مرتبط با نفت بدون تضمین برتر اعطا کرد. در آن مقطع زمانی با توجه به کاهش سریع ارزش روپیه و افزایش کسری حساب تجاری، پاکستان از صندوق بین المللی پول برای دریافت یک بسته نجات تقاضای کمک کرده بود.

دو ماه بعد از آن تاریخ «علی علی زاده» سفیر جمهوری آذربایجان در اسلام آباد که یکی از پنج سفیر مهم و فعال این کشور است و «غلام سرور خان» وزیر نفت پاکستان همکاری های دو کشور در بخش انرژی را بررسی کردند.

مقامات دو کشور در اسلام آباد، درباره روند اجرای توافقنامه همکاری امضا شده میان دو کشور در بخش انرژی تبادل نظر کردند و در مورد راهکارهای توسعه روابط اقتصادی و بازرگانی و افزایش تلاش­های مشترک برای رشد حجم گردش تجاری مذاکره کردند.

شرکت دولتی نفت جمهوری آذربایجان به شرکت نفت دولتی پاکستان نفت قرضی با بازپرداخت بلند مدت فروخت. شرکت دولتی نفت آذربایجان تاسیسات نفتی در دبی دارد، که از طریق آن نفت را به شرکت دولتی نفت پاکستان تحویل داد.

در ادامه این روند و در فروردین ۱۳۹۸ تنها چند روز پس از انعکاس گزارش هایی مبنی بر عدم تحقق وعده سعودی ها برای فروش نفت به پاکستان، جمهوری آذربایجان از آمادگی خود برای تامین نفت پاکستان با بازپرداخت بلند مدت خبر داد.

رسانه های پاکستانی گزارش دادند: سفیر دولت باکو در اسلام آباد گفته است که کشورش برای فروش نفت و گاز به پاکستان براساس بازپرداخت بلندمدت آماده است. سفیر در یک همایش بین المللی با عنوان نفت و انرژی در اسلام آباد اظهار داشته بود: این کشور در شرایط کنونی فرآورده های نفتی را برای پاکستان تامین می کند و حاضر است با پاکستان درخصوص فروش نفت و گاز با بازپرداخت بلند مدت را نیز همکاری کند.

سعودی ها که وعده فروش ۳٫۲ میلیارد دلار نفت به پاکستان با بازپرداخت بلند مدت داده بودند، نه تنها گامی در اجرای آن برنداشتند بلکه اسلام آباد با فشار طرف سعودی برای پذیرفتن شرائط آنان که حضور مستقیم در جنگ یمن بود، مواجه شد.

روابط اقتصادی

با عطف به کمرنگ بودن روابط اقتصادی میان آذربایجان و پاکستان و حتی ترکیه و پاکستان پس از پایان جنگ اخیر در قره‌باغ و بازیابی سرزمین‌های اشغال‌شده توسط آذربایجان، دولت این کشور از سرمایه‌گذاران و شرکت‌های اقتصادی خواستار همکاری برای بازسازی مناطق آزادشده می‌باشد، به نظر می‌رسد که فرصت مناسبی نیز برای افزایش روابط اقتصادی طرفین، علی‌رغم کم بودن این روابط در سال‌ها ی گذشته ایجاد بشود .

«جیحون بایرام اف» وزیر امور خارجه آذربایجان در سفر اخیر خود به اسلام‌آباد و دیدار با وزرای خارجه پاکستان و ترکیه صراحتا گفت: از شرکت های ترکیه و پاکستان دعوت می کنیم در بازسازی قره باغ حضور فعال داشته باشند.

او ضمن تشکر از حمایت های ترکیه و پاکستان در روند آزادسازی قره باغ گفت: آنها از مذاکره مبتنی بر حاکمیت و تمامیت ارضی حمایت کردند. کشورها باید مرزهای خود را به رسمیت بشناسند.

نشست سه کشور

در دومین هفته از سال 2021میلادی وزرای خارجه سه کشور ترکیه، پاکستان و جمهوری آذربایجان در اسلام‌آباد گردهم آمدند.این سه کشور در پایان مذاکرات، “اعلامیه اسلام‌آباد” را که به همکاری سه کشور در تمامی زمینه‌ها به خصوص مسائل سیاسی، اقتصادی، صلح و امنیت تعمیق می‌بخشد، امضا کردند.

چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه اعلام کرد که آنکارا، باکو و اسلام‌آباد برای افزایش امنیت، ثبات و آرامش اقدامات مهمی انجام خواهند داد.

او گفت: تصمیم گرفتیم برای افزایش امنیت، ثبات و آرامش گام‌های مهمی برداریم. به‌ویژه درباره اهمیت گسترش زیرساخت‌ها در زمینه‌های حمل‌ونقل و انرژی بحث کردیم. نخستین نشست سه‌جانبه را در سال ۲۰۱۷ در باکو برگزار کردیم. دیگر، نوبت ترکیه است. امروز تصمیم گرفتیم این قبیل اجلاس را بیشتر برگزار کنیم. یعنی نیاز نیست که برای ۳-۴ سال دیگر منتظر باشیم.

                         نشست وزرای خارجه ترکیه، پاکستان و جمهوری آذربایجان در اسلام‌آباد

وزیر امور خارجه آذربایجان هم از شرکت‌های ترکیه و پاکستان برای حضور فعال در بازسازی قره باغ دعوت کرد.

او ضمن تشکر از حمایت‌های ترکیه و پاکستان در روند آزادسازی قره‌باغ اشغالی گفت: آنها از مذاکره مبتنی بر حاکمیت و تمامیت ارضی حمایت کردند. کشورها باید مرزهای خود را به رسمیت بشناسند. بایرام‌اوف با بیان اینکه سه کشور دارای روابط مهم و چشم انداز مشترک بسیاری هستند، اظهار کرد: مردم آذربایجان در جشن‌های برگزار شده٬ پرچم‌های ترکیه و پاکستان را با افتخار به اهتزاز درآورند.

شاه محمود قریشی، وزیر امور خارجه پاکستان هم در نشست خبری مشترک با همتاهای ترکیه‌ای و آذربایجانی خود در اسلام‌آباد با تاکید بر توسعه روابط با ترکیه و آذربایجان گفت: اعتماد فوق‌العاده و مهم در روابط سه جانبه ایجاد شده است.

طرف‌های حاضر در این نشست، با ابراز نگرانی از تشدید خشونت‌ها علیه مسلمانان همچنین توافق کردند راهکار مشترکی برای ریشه‌کن کردن موج فزاینده اسلام‌هراسی در جهان، به ویژه غرب بیایند و با تروریسم به ویژه تروریسم دولتی مقابله کنند. نگاه مستتر سه کشور در این جملات به فرانسه بود؛ کشوری که با ترکیه و آذربایجان مواضع رودررو دارد.

وزیران خارجه پاکستان، جمهوری آذربایجان و ترکیه خواستار حل و فصل مسالمت‌آمیز منازعات منطقه‌ای و بین‌المللی مطابق قوانین بین‌المللی و منشور نهادهای جهانی شدند. آنان پیشبرد روند صلح در افغانستان را مهم دانسته و تأکید کردند: صلح پایدار در افغانستان در راستای منافع همه کشورها از جمله همسایگان افغانستان است.

موضع‌گیری‌های آذربایجان در قبال مسائل پاکستان

نهم اسفند ۱۳۹7 پس از  حمله انتحاری گروه موسوم به «جیش محمد» به نیروهای هندی در «پولواما» در کشمیر و کشته شدن دستکم ۴۱ تن از آنها که حملات مرزی هند را به دنبال داشت، وزارت خارجه جمهوری آذربایجان از تشدید تنش میان هند و پاکستان ابراز نگرانی کرد.

وزارت خارجه جمهوری آذربایجان اعلام کرد که این کشور همراه با دیگر کشورهای جهان، هند و پاکستان را به خودداری از تشدید تنش میان دو کشور دعوت می کند.

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است