همکاری افغانستان و آسیای مرکزی؛ همگرایی در پرتو تهدیدات مشترک
1- مقدمه
. ازبکستان در این روند نقشی کلیدی در میانجی‌گری دارد و دو جمهوری تاجیکستان و ترکمنستان نیز در حال نقش‌یابی در این فرایند هستند. در عین حال اختلاف نظرهایی میان دولت دونالد ترامپ و دولت جو بایدن در زمینه مدل حل و فصل مساله افغانستان وجود دارد که می‌تواند تغییراتی را در این روند اعمال کند. بر این اساس، افزایش نقش کشورهای آسیای مرکزی در پروسه صلح به معنای کاهش میزان تغییر مذکور با روی کار آمدن جو بایدن است.
1- روندهای یک ماه اخیر
در یک ماه اخیر تحرکات بسیار قابل توجهی را با محوریت ترکمنستان و تاجیکستان با محوریت افغانستان شاهد بودیم. در این راستا، «قربانقلی بردی‌محمداف»، رئیس‌جمهوری ترکمنستان در جلسه هیات دولت این کشور بر ضرورت تکمیل پروژه‌های فعلی و آغاز پروژه‌های جدید در بازسازی افغانستان تاکید کرد. وی در این جلسه به پروژه‌هایی نظیر احداث یک واحد کمپرسور در میدان گاز مالایا، خط راه آهن آکینا-اندخوی، خطوط ارتباطی فیبر نوری امام نظر-آکینا و سرحد بند-تورقوندی و یک خط انتقال نیرو از نیروگاه قرکینسک به مرز دو کشور اشاره کرد. بردی‌محمداف همچنین از سفر قریب‌الوقوع یک هیات ترکمنستانی به افغانستان سخن گفت. رئیس‌جمهور ترکمنستان همچنین در ماه گذشته دستوری برای افزایش صادرات برق ترکمنستان به ولایت‌های شمالی افغانستان با تعرفه‌های ترجیحی صادر کرد. در همین حال «رشید مرداف»، وزیر امور خارجه این کشور نیز چندی پس از آن به کابل سفر کرد و با مقامات افغانستان از جمله «حنیف اتمر» وزیر امور خارجه، «محمد قاسم حلیمی» وزیر حج و امور اسلامی، «اجمل احمدی» سرپرست بانک مرکزی و «یاما شمس» مدیر کل اداره راه آهن جمهوری افغانستان دیدار کرد. در همین حال طی بازه یک ماهه اخیر شاهد مذاکرات تلفنی میان «عبدالرشید دوستم»، رئیس حزب «جنبش ملی اسلامی افغانستان» با «خواجه‌اف»، معاون وزیر امور خارجه ترکمنستان در زمینه توسعه مناسبات بودیم. همچنین با حضور روسای جمهور دو کشور در مراسمی مجازی شاهد افتتاح برخی از پروژه‌های فوق‌الذکر بودیم. در کنار این موارد بنا بر اعلان وزارت امور خارجه آمریکا، مقصد بعدی سفر زلمی خلیلزاد پس از پاکستان و قطر، ترکمنستان خواهد بود.
در تاجیکستان نیز شاهد سفر دو روزه «عبدالله عبدالله»، رئیس شورای مصالحه ملی افغانستان به دوشنبه و دیدار با مقامات مختلف تاجیک اعم از رئیس‌جمهور «امامعلی رحمان»، نخست‌وزیر این کشور «قاهر رسول‌زاده»، وزیر امور خارجه و رئیس مجلس نمایندگان صورت گرفت. در همین حال سفیر افغانستان در دوشنبه نیز دیدار دیگری با «محمدطاهر ذاکرزاده»، رئیس مجلس تاجیکستان در زمینه ایجاد گروه‌های دوستی پارلمانی انجام گرفت. از همه این نشست‌ها مهم‌تر، نشست سه‌جانبه‌ای بود که میان وزرای امور خارجه تاجیکستان، افغانستان و ایالات متحده آمریکا به صورت مجازی برگزار شد. اگرچه رسانه‌ها و وزارت امور خارجه افغانستان به این نشست اشاره کردند، اما جزئیاتی از محتویات آن منتشر نشد. در کنار این موارد «عطامحمد نور»، رهبر تاجیکان شمال افغانستان نیز اظهاراتی در خصوص استقرار نیروهای داعش در شمال افغانستان داشت که بسیار حائز اهمیت است. به گفته او 12 خانواده از جنگجویان ازبکی و تاجیکی داعش در بخش‌هایی از ولایت بدخشان مستقر شده‌اند. او همچنین به برنامه‌هایی که از 4 سال پیش برای انتقال نیروهای شبه‌نظامی از وزیرستان به شمال صورت گرفته است، اشاره کرد و خواستار واگذاری امنیت مرزهای شمالی به تاجیکان شد. این در حالی است که اخیرا شاهد افزایش ناامنی در برخی مناطق شمالی توسط طالبان نیز بوده‌ایم.
2- تحلیل روندها
طی یک ماه اخیر شاهد واگذاری نقش‌های بیشتری از سوی ایالات متحده آمریکا به تاجیکستان و ترکمنستان و کاهش نقش میانجی‌گرانه ازبکستان در مساله افغانستان بودیم. این موضوع می‌تواند از یک‌سو در راستای اهداف احتمالی دولت آمریکا برای فعالکردن تمام ظرفیت‌های پروسه صلح باشد. در این رویکرد، واشنگتن در صدد ایجاد آلترناتیوهای توسعه‌ای و امنیتی برای خروج تدریجی از افغانستان است. از سوی دیگر اما کشورهای منطقه با افزایش نقش‌آفرینی خود در ماه‌های پایانی دولت دونالد ترامپ، سعی در جلب توجه دولت جو بایدن برای دریافت نقش و سهمی بیشتر از برنامه‌های توسعه‌ای افغانستان هستند. در این راستا، انگیزه و هدف اصلی ترکمنستان مشارکت موثر و فعال آمریکا به عنوان یک نیروی محرکه برای فعال‌سازی مجدد پروژه تاپی و تسریع فرایند اجرایی آن است. در دولت تاجیکستان نیز حمایت غرب از انتقال قدرت و دریافت سهمی بیشتر از کمک‌های توسعه‌ای برای خود هدفگذاری شده است. در کنار این موارد اما مجددا شاهد ظهور گفتمان «ناامنی نوار شمالی افغانستان» هستیم که پیش‌تر از سوی روس‌ها مطرح شده بود. نقطه کانونی این موضوع نیز مرزهای تاجیکستان و افغانستان و به طور مشخص مناطق حائل میان دو ولایت بدخشان دو کشور است. منطقه‌ای که پیش‌تر شاهد افشای حضور یک پایگاه نظامی چینی در قسمت تاجیکی آن (منطقه مرغاب) بودیم.
3- پیش‌بینی روندهای آتی
دولت ترکمنستان به طور ویژه‌ای برای نقش‌آفرینی در فرایند توسعه افغانستان تلاش کرده است. در آینده نزدیک و با جذب منابع بیشتر در نتیجه ازسرگیری صادرات گاز به روسیه و احیاء اقتصاد این کشور، احتمالا شاهد اجرای پروژه‌های بیشتری به عنوان نقطه‌های مکمل تاپی خواهیم بود. در تاجیکستان اما نمی‌توان چنین روندی را پیش‌بینی کرد و مشارکت در پروسه صلح صرفا به جهت ضمانت امنیت بخش‌هایی از مرزهای این کشور با افغانستان است. نکته دیگری که در حوزه امنیت قابل ملاحظه است، احتمال احیاء مجدد جبهه شمال با محوریت تاجیکان در صورت بروز ناامنی است. در اظهارات عطامحمد نور، یکی از گزاره‌های کلیدی «واگذاری امنیت» به تاجیکان و به نوعی احیاء این جبهه بود؛ به نحوی که بخشی از فرایند صلح بین‌الافغانی در زمینه تامین امنیت مناطق شمالی بر عهده ائتلافی از تاجیکان سپرده شود. مذاکرات ترکمنستان با ژنرال «عبدالرشید دوستم» که زمانی در کنار «احمد شاه مسعود» قرار داشت، و بعد نیز در چرخشی قابل توجه دهه 1990 به نیروهای «گلبدین حکمتیار» علیه حکومت تاجیکی «برهان‌الدین ربانی» پیوست نیز در همین زمینه قابل تحلیل است. در چنین رویکردی می‌توان مجددا شاهد افزایش نقش تاجیک‌ها در عرصه سیاسی افغانستان بود.
4- ملاحظات و بایسته‌ها برای ایران
شکل‌گیری جبهه جدید تاجیکان و یا احیاء جبهه شمال در افغانستان به نظر می‌رسد بدون مشارکت ایران مد نظر طرفین است. این در حالی است که پیش از این ایران نقشی ویژه در این فرایند ایفا می‌کرد. از این منظر یکی از راهبردهای کوتاه‌مدت پیشنهادی برای جمهوری اسلامی ایران احیاء این جبهه و مشارکت فعال‌تر در تامین امنیت شمال افغانستان است. این موضوع علاوه بر ارتقاء نقش و جایگاه ایران در پروسه صلح بین‌الافغانی می‌تواند در زمینه تکمیل پروژه‌های مشترک میان‌منطقه‌ای در اتصال آسیای مرکزی به آب‌های جنوب ایران با محوریت افغانستان و تکمیل مسیر ریلی استراتژیک ترمذ- مزارشریف- هرات- خواف- چابهار بسیار موثر باشد.
نکته دیگری که در این راستا می‌بایست نگاهی به آن داشت، احتمال بروز اقدام خرابکارانه ایالات متحده آمریکا از مناطقی در شمال افغانستان علیه ایران است. اگرچه هرگونه اقدام احتمالی واشنگتن تاکنون در مناطق غرب، جنوب و شمال غرب ایران مطرح شده است، اما می‌بایست توجهی ویژه به شمال شرق کشور که از تجهیزات و تاسیسات تدافعی کمتری در مقایسه با مناطق شرقی و جنوبی برخوردار است، معطوف کرد. این رویکرد آمریکایی ها علاوه بر ایران، قابلیت درگیر کردن روسیه و چین و تحت‌الشعاع قرار دادن منافع گسترده آن‌ها در این منطقه حائل را نیز دارد.
به عنوان سومین رویکرد، می‌بایست تقویت اتحاد تاجیکستان و افغانستان را برای جمهوری اسلامی ایران یک فرصت در راستای تقویت محور استراتژیک پارسی در نظر گرفت. اکنون که بدون حضور ایران بستری برای مشارکت تاجیکستان و افغانستان وجود دارد، ایران نیز با اضافه شدن به آن می‌تواند مجددا بسترهای احیاء ژئوپلیتیکی و یا زمینه‌های شکل‌گیری فضای اقتصادی مشترک میان سه کشور پارسی‌زبان را مجددا در دستور کار قرار دهد. مشارکت در بازسازی و تامین امنیت افغانستان میان سه کشور پارسی‌زبان و دو کشور از ایران فرهنگی (ترکمنستان و ازبکستان) محور گفتمانی است که تهران با اتکاء به آن می‌تواند بخشی از هویت منطقه‌ای خود را در شرق احیاء کند.
منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است.
- برچسب ها: آسیای مرکزی, افغانستان, اندیشکده, اندیشکده جریان, جریان, ریاست‌جمهوری قرقیزستان, قرقیزستان, همکاری
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
