اهمیت درگیری ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای اسرائیل

به دنبال تشدید این بحران که حتی به گنجه نیز سرایت کرده است، تلاش­های دیپلماتیک برای متوقف کردن درگیری­ها همچنان ادامه دارد. فرانسه خواستار جلسه فوری گروه مینسک به رهبری روسیه، فرانسه و ایالات متحده برای یافتن راه حلی برای درگیری طولانی مدت است و سازمان ملل و جامعه بین­المللی نیز خواستار آتش بس فوری و حل و فصل آن از طریق مذاکره شده­اند. از طرف دیگر، با معاملات صلح جدید در خلیج فارس بین اسرائیل و چند کشور عربی، بحث در مورد این است که اسرائیل به عنوان یک بازیگر منطقه­ای به دنبال یک سیاست خارجی چندجانبه به خصوص در منطقه قفقاز جنوبی است. این امر به ویژه زمانی درست است که درگیری­های آذربایجان و ارمنستان به طور بالقوه نقطه تلاقی ترکیه، روسیه و ایران و نقش­های فزاینده آنها در خاورمیانه است. سوالی که مطرح است اینکه فراتر از مناقشه قره باغ، اهمیت منطقه قفقاز جنوبی و به خصوص جمهوری آذربایجان برای اسرائیل به چه صورت است و اسرائیل چه نقشی را در این منطقه بازی می­کند؟ آنچه قابل ذکر است اینکه اسرائیل فراتر از ایجاد روابط استراتژیک در حوزه اقتصادی و نظامی با جمهوری­های قفقاز جنوبی، به دنبال ایجاد منطقه باز برای برقراری قوا در میان قدرت­های مهم این منطقه به خصوص روسیه، ترکیه و ایران و در نهایت ایجاد شکاف قومی میان آذری­های دو کشور ایران و آذربایجان و در نهایت بازدارندگی ایران است. بنابراین در این متن سعی شده است ابتدا نوع روابط اسرائیل با کشورهای قفقاز جنوبی به خصوص دو کشور مورد مخاصمه، دیدگاه عملی اسرائیل در قبال مناقشه قره­باغ، همچنین پیچیدگی‌های موجود در تنش میان قدرتهای تاثیر گذار در این منطقه و در نهایت تقابل اسرائیل و ایران مورد بررسی قرار گیرد.

پیچیدگی روابط اسرائیل با آذربایجان و ارمنستان
قفقاز جنوبی، به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و همجواری با ایران، از نظر استراتژیک برای اسرائیل دارای ارزش راهبردی است. آذربایجان، یک کشور مسلمان شیعه، ارتباطات فرهنگی و تاریخی نزدیک با یهودیانی داشت که سال­ها پیش در این سرزمین اقامت داشتند. روابط اسرائیل و آذربایجان مانند کوه یخی است که بیشتر روابط آنها در زیر آن قرار دارد و فقط نوک آن قابل مشاهده است. گرچه پیوندهای استراتژیک فعلی بین اسرائیل و آذربایجان دارای پیوندهای تاریخی است، اما پس از جنگ روسیه و گرجستان در سال 2008 تقویت شد، که به دنبال آن الزامات ژئو استراتژیک قفقاز جنوبی را تغییر داد، در زمانی که گرجستان و آذربایجان برخلاف ارمنستان بیشتر به سمت ناتو متمایل شدند و همچنین روابط خود را با اسرائیل توسعه دادند. به همین دلیل درگیری­های اخیر بین ارمنستان و آذربایجان، اسرائیل را به عنوان یک بازیگر مهم در این منطقه نشان داد. باکو و تل‌اویو اگرچه از نظر جغرافیایی بسیار دور از هم هستند، اما به دنبال ایجاد روابط استراتژیک هستند. آنچه این روابط را تحت الشعاع قرار می­دهد این است که چگونه باید این روابط را در منطقه­ای حفظ کند که منافع روسیه، ایران و ترکیه غالب است، زیرا هیچ یک از این کشورها رقیب دیگری آن هم خارج از این منطقه را به راحتی نمی­پذیرند. اگرچه اسرائیل در درگیری ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ یک شرکت کننده مستقیم نیست، اما از روابط تقریبا نزدیک با هر دو کشور برخوردار است.
اسرائیل و آذربایجان در آوریل 1992 روابط دیپلماتیک برقرار کردند و در سال 1993، اسرائیل سفارت خود را در باکو افتتاح کرد. از آن زمان تاکنون، روابط گسترش و تعمیق یافته است. این رابطه بر اساس تعدادی از عوامل استراتژیک تعیین شده است. اولین مورد، از دست دادن کنترل سیاسی جمهوری آذربایجان بر قره باغ و نیاز فزاینده برای اصلاح این وضعیت از طریق یک برنامه نظامی گسترده است، که باعث شده این کشور وارد کننده اصلی فناوری­های دفاعی اسرائیل شود. شرکت­های دفاعی اسرائیل نیروهای ویژه آذربایجانی را آموزش داده­اند، سیستم­های امنیتی برای فرودگاه باکو ساخته­اند و تجهیزات نظامی (تانک) مربوط به دوران اتحاد جماهیر شوروی را به روز کرده‌اند.
از طرف دیگر، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی علیرغم تمایل آذربایجان به حفظ روابط خود با غرب، از جمله اسرائیل، ترس از روسیه یک مانع به حساب می­آمد. برای مثال، جنگ روسیه و گرجستان در 2008 به عنوان نشانه­ای از اهمیت منطقه قفقاز جنوبی برای روسیه تلقی می­شد که به هیچ وجه حضور قدرت­های خارج از این منطقه را برنمی­تابد. جنگ در گرجستان به همین ترتیب در آذربایجان نمایشی را نشان داد که ایالات متحده، قفقاز را به عنوان حوزه نفوذ روسیه قلمداد کند و بنابراین مایل به مقابله با روسیه در مورد درگیری­ها در منطقه نیست. همچنین روابط نزدیک روسیه و ارمنستان و درگیری در قره باغ، توانایی آذربایجان در دستیابی به پیشرفت در روابط خود با غرب را محدود کرده و همچنین آذربایجان را در برابر افزایش نفوذ روسیه در منطقه بسیار آسیب پذیر می­کند. در واقع، روسیه چندین بار تلاش کرده است که اسرائیل را تحت فشار قرار دهد تا سامانه­های پیشرفته تسلیحاتی را به آذربایجان نفروشد.
با این وجود، اسرائیل و آذربایجان سالها با یکدیگر ارتباط نزدیک داشته­اند. زمانی که دیدارهای رسمی اسرائیل با آذربایجان و همچنین ارمنستان را مشاهده می­کنیم در نگاه اول نشان از این دارد که اسرائیل به دنبال دیپلماسی چندجانبه با این دو کشور است. به عنوان مثال، از یک سو، وزیر خارجه آذربایجان در سال 2013 به اسرائیل آمد و وزیر دفاع آن در سال 2017 به آذربایجان رفت. آویگدور لیبرمن، وزیر خارجه وقت اسرائیل، در سال 2018 به آذربایجان رفت و همچنین نتانیاهو در سال 2016 در باکو بود. از سوی دیگر، در سال 2017، تساحی هنگبی، وزیر امور همکاری­های منطقه­ای اسرائیل به ارمنستان رفت و وزیر خارجه آن به اسرائیل آمد. در همان زمان بود که ارمنستان گفت در سال 2019 سفارت خود را در اسرائیل افتتاح خواهد کرد.
در راستای روابط اسرائیل با آذربایجان، دان استاو، سفیر اسرائیل در آذربایجان، که پس از چهار سال خدمت در این کشور، به زودی پست دیپلماتیک خود را ترک خواهد کرد در مصاحبه­ای با خبرگزاری ترند در مورد روابط تل‌آویو با باکو، از جمله موضع اسرائیل در مورد مناقشه قره باغ، اظهار نظر کرد که “عواقب درگیری، اگر ادامه یابد، می­تواند فراتر از منطقه باشد و ما از تمامیت ارضی آذربایجان حمایت می­کنیم. او همچنین اسرائیل را طرفدار حل مسالمت آمیز درگیری نشان داد و بیان داشت که از تلاش­های گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا در این زمینه پشتیبانی می­کند. در نهایت آذربایجان و ارمنستان باید راه حلی پیدا کنند که مورد قبول دو طرف باشد”. در همین خصوص، آویگدور لیبرمن، وزیر دفاع اسرائیل از سال 2016-2018، نیز گفت ” نگاهی به نقشه کافی است تا درک کنید که موقعیت آذربایجان در مورد درگیری با واقعیت­های مربوط به تاریخ، جغرافیا و جمعیت شناسی واضح است. ما مطمئناً از مردم آذربایجان حمایت می­کنیم. آذربایجان در این مسئله سیاست نسبتاً متعادلی را دنبال می­کند”. (1)
مسئله اسرائیل این است که ترکیه به عنوان یکی از کشورهای توسعه طلب به دنبال تقابل با آن در خاورمیانه است. ترکیه و ایران برای ضد اسرائیلی­ بودن رقابت می­کنند، که آن هم بیشتر به دلیل حزب حاکم فعلی ترکیه (عدالت و توسعه) است که سوار بر موجی از ملی­گرایی و نظامی­گری شده تا به نحوی افکار عمومی در داخل کشور از مشکلات اقتصادی منحرف شود. ترکیه می­خواهد تجهیزات نظامی مانند هواپیماهای بدون سرنشین را به نمایش بگذارد تا پتانسیل خود را نشان دهد. ایران نیز می­خواهد به عنوان همسایه آذربایجان با توجه به فاکتور مذهبی و دینی و بر اساس منافع ملی در رابطه با ارمنستان نقش آفرینی کند. به عنوان مثال، ایران در ماه گذشته در کنار روسیه، ارمنستان، میانمار، پاکستان و چین نیروهایی را برای شرکت در رزمایش نظامی قفقاز 2020 ارسال کرد.
در طرف مقابل نیز، ترکیه صریحاً در حمایت همه جانبه خود از باکو، از ارمنستان خواست سرزمینی را که اشغال کرده، ترک کند. پس از درگیری ارمنستان و آذربایجان در ماه ژوئیه، ترکیه و آذربایجان بزرگترین تمرینات نظامی مشترک خود را تاکنون انجام دادند. به دنبال این رزمایش باکو و آنکارا هر دو اظهارات ارمنستان مبنی بر اینکه ترکیه قبلاً مستشاران نظامی در آنجا مستقر کرده و اطلاعات را از طریق هواپیماهای بدون سرنشین و هواپیماهای نظامی فراهم می­کند، انکار کردند. آنکارا تمایل دارد همکاری خود را با باکو افزایش دهد که این موضوع به طور بالقوه می­تواند به موقعیت اسرائیل در این کشور آسیب برساند­. به عنوان مثال، شرکت البیت سیستمز اسرائیل هواپیمای بدون سرنشین اسکای استرایکر را به آذربایجان فروخته است. ترکیه نیز مایل است پهپاد بیرقدار و سایر هواپیماهای بدون سرنشین خود را به باکو پیشنهاد دهد. این امر از یک جهت به عنوان یک رقابت بین ترکیه و اسرائیل به حساب می­آید، و از جهت دیگر این توانایی­های مختلف اسرائیل و ترکیه می­تواند برای بهبود توان نظامی آذربایجان مفید باشد. اگر چه صنعت هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه پدیده جدیدی است، اما اسرائیل در طول تاریخ یکی از پیشگامان این حوزه بوده است. مصداق این قضیه این است که ترکیه حتی یکبار هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی هارون را نیز دریافت کرد. با وجود امکان همکاری ترکیه و اسرائیل با آذربایجان، اما با توجه به عصبانیت آنکارا از معاملات صلح اسرائیل با امارات و بحرین، به نظر می­رسد جهان بینی منطقه­ای کلی ترکیه تلاش برای منزوی کردن اسرائیل است. این نشان می­دهد که فشار آنکارا برای نظامی سازی بیشتر قفقاز ممکن است به نوعی برای اسرائیل خوشایند نباشد.
بنابراین، با نگاه گسترده­تر به مسائل منطقه­ای، می­توان مشاهده کرد که از یک سو، اسرائیل روابط خوبی با روسیه دارد که از ارمنستان حمایت می­کند. از سوی دیگر، اسرائیل روابط خوبی با آذربایجان دارد اما روابط خوبی با ترکیه ندارد و ترکیه از آذربایجان حمایت می­کند. این بدان معناست که با وجود این پیچیدگی­ها، حتی اگر اسرائیل هیچ نقشی مستقیمی در نتیجه درگیری­ها نداشته باشد، اما به صورت غیر مستقیم با حمایت مالی و نظامی می­تواند تاثیرگذار باشد.

اهمیت اقتصادی-نظامی قفقاز جنوبی برای اسرائیل
فراتر از درگیری همه جانبه بین ارمنستان و آذربایجان، بایستی به اهمیت اقتصادی-نظامی-امنیتی منطقه قفقاز جنوبی برای اسرائیل اشاره کرد. به نظر می­­رسد شعاع درگیری­ها فقط به منطقه قره باغ منتهی نشود و امکان حمله به منطقه توووز که بسیار نزدیک به کریدور آذربایجان-گرجستان-ترکیه است، و درست در کنار راه­های حمل و نقل و انرژی می­باشد، وجود دارد. نفت و گاز خزر از طریق این کریدور به ترکیه منتقل می­شود. درگیری در این منطقه، جایی که قلب اقتصاد آذربایجان در آن می­تپد، امکان تأثیر مستقیم بر خط لوله انتقال نفت باکو-تفلیس-جیحان، کریدور گاز جنوبی و راه آهن باکو-تفلیس-قارص را دارد. آذربایجان و اسرائیل همکاری‌های خود را برای منافع ژئوپلیتیکی دو طرف حیاتی می­دانند؛ به دلیل اینکه باکو بین 60 تا 70 درصد از نفت اسرائیل را تأمین می­کند که از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان (BTC) وارد می­شود. به طور کلی چهار خط لوله نفتی از این منطقه، نفت بخشی از اروپا و غرب آسیا را منتقل می‌کنند که یکی از آن‌ها رژیم صهیونیستی است. بنابراین به دلیل اهمیت نفتی این منطقه برای اسرائیل می­توان بیان داشت که از جهتی اسرائیل به دنبال کشیده شدن درگیری در این مناطق نفت خیر نیست.
نقشه 1: کریدور باکو-تفلیس- قارص



در زمینه نظامی، آذربایجان به لطف درآمد بالای نفت و گاز در صنعت دفاعی خود سرمایه گذاری کرده و می کند. در حالی که ارمنستان قادر است تجهیزات ویژه­ای را در ازای وام از مسکو خریداری کند، آذربایجان همچنین تانکهای آلتای، بالگردهای تی-129 اَتَک و هواپیماهای بدون سرنشین مسلح (AUAV) را  از ترکیه خریداری کرده است. باکو با پهپادها و موشک­های شبه بالستیک دوربرد (LORA) که از اسرائیل خریداری کرده است، توانایی اصابت اهدافی در ارمنستان را دارد. نه ایروان و نه مسکو برخی از سلاح­های متعلق به آذربایجان مانند موشک­های ضد تانک ساخت اسرائیل و کره جنوبی را ندارند. در همین راستا، حکمت حاجی­اف، دستیار رئیس جمهوری آذربایجان، در مصاحبه با یک خبرگزاری اسرائیلی گفت، ارتش آذربایجان از هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی در طول درگیری­های اخیر با ارمنستان استفاده کرده است. او خاطر نشان کرد که اسرائیل و آذربایجان از توافقنامه­های امنیتی-نظامی برخوردار هستند و اسرائیل 60 درصد از سلاح­های ارتش آذربایجان را تأمین می­کند، در حالی که آذربایجان مقدار زیادی سوخت طبیعی به اسرائیل می­رساند. (2)
بنابراین همکاری اسرائیل با باکو فراتر از دیپلماسی و پشتیبانی سیاسی است و شامل همکاری دفاعی نیز می شود، باکو ارتقاء ارتش خود را برای وضعیت دفاعی کشور ضروری می­داند نوسازی ارتش آذربایجان بخشی از برنامه فروش اسلحه اسرائیل به آن است.
در سال 2012 گزارش­هایی در مورد خرید 1.6 میلیارد دلاری سلاح­های تولید شده توسط صنایع هوافضای اسرائیل توسط آذربایجان منتشر شد. در سال 2016، بنیامین نتانیاهو ، نخست وزیر اسرائیل گفت آذربایجان 5 میلیارد دلار اسلحه از اسرائیل (هواپیماهای بدون سرنشین و سیستم­های ماهوار­ای) خریداری کرده است. اگرچه در این میان وقفه­هایی در همکاری بین این دو رخ داده است. در سال 2017، ادعاهایی مبنی بر استفاده جمهوری آذربایجان از هواپیماهای بدون سرنشین علیه غیر نظامیان در ارمنستان وزارت دفاع اسرائیل را بر آن داشت مجوز صادرات را به حالت تعلیق درآورد. (3)
براساس اطلاعات جمع آوری شده توسط موسسه تحقیقات بین‌المللی و صلح استکهلم، آذربایجان دومین خریدار اسلحه اسرائیلی است که 17 درصد صادرات اسلحه این کشور را به خود اختصاص داد. در سال 2017 ، باکو 137 میلیون دلار برای سلاح­های اسرائیلی پرداخت کرد. الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان یک سال قبل خاطر نشان کرد که قرارداد بین آذربایجان و شرکت­های اسرائیلی در زمینه خرید تجهیزات دفاعی به 4.85 میلیارد دلار رسیده است. هواپیماهای بدون سرنشین هاروپ کامی­کازه (4) تولید داخلی اسرائیل تنها یکی از این سیستم های تسلیحاتی است که گفته می­شود در زرادخانه ارتش آذربایجان است و گزارش دادند که در جنگ آوریل ارمنستان-آذربایجان استفاده شده است. باکو همچنین روند تهیه سیستم دفاع موشکی گنبد آهنین اسرائیل را آغاز کرده است. (5) همکاری دو طرف در بخشهای انرژی، کشاورزی، فناوری اطلاعات و آموزش  نیز قابل اشاره کرد.
 از طرف دیگر، ارمنستان دارای تانک­های دوران اتحاد جماهیر شوروی و سلاح­های سنگین مشابه است و قادر است با اسکاد و موشک­های شبه بالستیک جدید خود مناطق حساس مانند تأسیسات نفت و گاز آذربایجان را مورد اصابت قرار دهد. با یک نگاه کلی می­توان نتیجه گرفت که حامیان هر کدام از دو طرف درگیر در این منطقه با تجهیزات نظامی و اطلاعاتی به دنبال برقراری توازن قوا هستند تا به نحوی منافع همه طرفین برآورده شود؛ اگرچه می­توان مشاهده کرد که آذربایجان در برخی تجهیزات نظامی برتری نسبت به ارمنستان دارد، اما این امر باعث نمی­شود شکست کامل برای ایروان اتفاق بیفتد. به دلیل اینکه پایگاه روسیه در ارمنستان واقع شده و این خود یک عامل بازدارنده برای آذربایجان به حساب می­آید.

نتیجه گیری
آنچه شواهد نشان می­دهد این است که مناقشه قره­باغ همچنان به صورت آتش زیر خاکستر ادامه خواهد یافت و بعید به نظر می­رسد در کوتاه مدت از طریق سیاسی بتوان طرفین را حاضر به مصالحه کرد. بر کسی پوشیده نیست که اهمیت ژئواستراتژیک قره باغ باعث برتری حداکثری سرزمینی برای هر کدام از طرفین است. در این میان فراتر از بحث این درگیری و با تحلیل و بررسی روابط اسرائیل با جمهور­های قفقاز جنوبی و به خصوص آذربایجان، نقش قدرت­های تاثیر گذار منطقه­ای و فرامنطقه­ای در این منطقه می­توان به چرایی اهمیت منطقه قفقاز جنوبی برای اسرائیل اینگونه پاسخ داد که فراتر از اهمیت روابط اقتصادی-نظامی باکو برای اسرائیل، همجواری این کشور با ایران است. به همین دلیل می­توان ادعا کرد که اسرائیل به دنبال همکاری حداکثری و چندجانبه با کشورهای قفقاز جنوبی است تا به نحوی بتواند یک عامل بازدارندگی علیه ایران شکل دهد. به همین دلیل است که اسرائیل هیچ علاقه تاریخی به درگیری­های ارمنستان و آذربایجان ندارد و به دنبال روابط مثبت با روسیه و همچنین دو طرف درگیر مناقشه است. در مورد ترکیه که از اقدامات اسرائیل برای عادی سازی روابط با امارات و بحرین عصبانی است، اسرائیل چنین می‌پندارد که ترکیه در دوره اردوغان در تلاش است تا به قدرت مرکزی در منطقه تبدیل شود و در حال حاضر نیروهای خود را در سوریه، عراق، قطر، سومالی و لیبی مستقر کرده و در عرصه انرژی نیز به دنبال نفوذ بیشتر است و تلاش دارد به الگویی برای آذربایجان تبدیل شود. با توجه به ساقط شدن تعدادی از پهبادهای ساخت اسرائیل آذربایجان از جمله یک پهپاد ۳۰ میلیون دلاری «هرمس» توسط ارمنستان، ترکیه فرصت را برای ورود به عرصه رقابت در بازار تسلیحاتی آذربایجان مناسب دیده و تلاش می‌کند اسرائیل را از منطقه قفقاز دور نگه دارد و خود را بعنوان یک تأمین کننده فعال و با کیفیت سلاح معرفی کند.
در پایان اینکه درگیری نظامی آخرین چیزی است که هم اکنون هر کشور به آن نیاز دارد. ارمنستان و آذربایجان هر دو در تلاش هستند تا ویروس کرونا را مهار کنند. در حال حاضر هیچ یک از دو کشور از درگیری تشدید شده سود نمی برند. درگیری­ها شرایط دشوار بشردوستانه در سراسر منطقه را پیچیده می­کند. روسیه، ایران و دیگر کشورهای این منطقه همه با نرخ بسیار بالایی از ویروس کرونا، افزایش بیکاری و اقتصادهای درگیر مقابله می­کنند. بنابراین بهترین اقدام کنونی در این شرایط دشوار توقف حملات و آتش بس است.
 
 
منابع:
1- Mushvig Mehdiyev (November 23, 2019), “Israeli Ambassador Voices Support for Azerbaijan’s Territorial Integrity”, Caspian news, available in: https://caspiannews.com/news-detail/israeli-ambassador-voices-support-for-azerbaijans-territorial-integrity-2019-11-20-53/
2-TOI staff and AP (30 September 2020), “Azeris use Israeli-made drones as conflict escalates with Armenia”, times of Israel, available in: https://www.timesofisrael.com/azeris-use-israeli-made-drones-as-conflict-escalates-with-armenia-report/
3-Emil Avdaliani (August 31, 2020), “Defying Geography: The Israel-Azerbaijan Partnership”, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies, available in: https://besacenter.org/perspectives-papers/israel-azerbaijan-partnership/
4-Harop kamikaze
5-Mushvig Mehdiyev (November 23, 2019), “Israeli Ambassador Voices Support for Azerbaijan’s Territorial Integrity”, Caspian news, available in: https://caspiannews.com/news-detail/israeli-ambassador-voices-support-for-azerbaijans-territorial-integrity-2019-11-20-53/
 

منبع:http://www.iras.ir/