فهرست اولیه ائتلاف‌های انتخاباتی در عراق

طرح مسأله:

طبق قانون اساسی عراق، نظام انتخاباتی این کشور «پارلمانی-حزبی» است و با رأی مستقیم مردم برای هر ۴ سال یک بار انتخاب می شود. به این ترتیب که مردم با حضور در پای صندوق های رأی، به افراد مد نظر خود رأی می دهند؛ اما این آراء به صورت حزبی شمرده می شود. از طرف دیگر، رؤسای فهرست های انتخاباتی می توانند کرسی های در اختیار گرفته را در صورت استعفای نمایندگان، با فرد دیگری جایگزین سازند!

این دو نکته را با ذکر نمونه ای از آخرین انتخابات (سال ۲۰۱۸) توضیح می دهیم:

1. شمارش آراء به صورت حزبی:

بالاترین آراء مردم در شهر بغداد به «نوری المالکی» تعلق گرفت؛ اما ائتلاف تحت زعامت وی (دوله القانون) در سه فهرست اول جایی نداشت! در واقع آراء شخص نوری المالکی به پای فهرست وی نوشته شد و نهایتا مجموع آرائی که نمایندگان این فهرست انتخاباتی توانستند جلب کنند، باعث شد تا دوله القانون در حاشیه فهرست‌ های برتر قرار گیرد.

1. جایگزینی نماینده منتخب با نفر بعدی از فهرست انتخاباتی:

اسعد العیدانی که از سال ۲۰۱۷ به استانداری بصره رسیده بود، در سال ۲۰۱۸ از فهرست «نصر» (تحت رهبری حیدر العبادی) کاندید شد و به پارلمان راه یافت؛ اما حاضر نشد از منصب استانداری استعفا دهد! در نتیجه به جای وی، نفر بعدی از فهرست نصر وارد پارلمان شد!!

از طرفی در داخل پارلمان، «رائد فهمی» دبیرکل حزب سوسیالیست عراق که از طریق ائتلاف «سائرون» به پارلمان راه یافته بود، در سال ۲۰۱۹ و در واکنش به جنبش تشرین و جدی شدن اختلافاتش با مقتدی صدر، از پارلمان استعفا داد و کرسی وی برای سائرون محفوظ ماند تا این فهرست، فرد جایگزین را برای رائد فهمی ارائه دهد!

با توجه به نکات فوق مشخص است که «فهرست های انتخاباتی» یکی از مهم ترین فرازهای انتخابات است. با رسیدن مهلت پایانی ثبت نام رهبرهای فهرست های انتخاباتی در کمیته انتخابات، فهرست اولیه آن ها مشخص شده است. مهم ترین فهرست ها را در جدول ذیل می توانید مشاهده کنید:

برای حضور در انتخابات، جمعا ۲۶۵ حزب ثبت نام کرده اند که بیش از نیمی از آن ها در فهرست فوق حضور ندارند. این احزاب، می توانند به ائتلاف های فوق بپیوندند یا به صورت مستقل در انتخابات حضور یابند.

هیچ یک از احزاب بزرگ کردی در ائتلاف های رسمی حضور نیافته اند. این در حالی است که در ادوار پیشین، احزاب پدرخوانده کردی معمولا برای انتخابات عراق فهرست واحد و برای انتخابات های داخلی اقلیم کردستان، فهرست‌های مجزا ارائه می دادند.

1. شنیده ها حاکی از آن است که احزاب کردی در قالب دو ائتلاف بزرگ در انتخابات حضور می یابند:
   1. تحالف کردستان: اتحادیه میهنی کردستان، جنبش گوران (تغییر)
   2. ائتلاف حزب دموکرات کردستان: حزب دموکرات کردستان

ضمن این‌که ظاهرا جنبش اسلامی کردستان قصد تحریم انتخابات را دارد.

اکثر احزاب تشرینی از ورود به ائتلاف های انتخاباتی خودداری کرده اند. تنها حزب «تیار المد العراقی» به رهبری «ذو الفقار حسین شمخی» به صورت رسمی حاضر به ائتلاف شده است که در فهرست مشترک با «عمار حکیم» حضور یافت.

                                                                ذو الفقار حسین شمخی

علاوه بر آن دو حزب اسلامگرای «الوارثون» (حیدر کعیم جلان المیاحی) و «الحزم» (عبد الامیر المیاحی) نیز که در فضای پساتشرین و توسط چهره های قدیمی احزاب سنتی تأسیس شدند به ائتلاف «العقد الوطنی» به ریاست فالح الفیاض پیوسته اند.

گفته می شود قرار است بخشی از احزاب تشرینی، ائتلاف واحدی را با عنوان «حراک تشرین» تشکیل دهند. برخی نیز از انتخابات عنوان «الولاء للعراق» برای این ائتلاف خبر می دهند.

حزب المرحله که متشکل از نزدیکان مصطفی الکاظمی می باشد نیز از حضور در مرحله ائتلاف های اولیه خودداری کرده است.

در بیانیه ای به صورت رسمی حیدر العبادی و عمار حکیم از ائتلاف واحد در انتخابات خبر داده اند. با این حال در اسنادی که به وزارت کشور تحویل گردیده، این دو نفر در قالب دو فهرست مجزا حضور یافته اند تا از نظر قانونی محدودیت جدی نداشته باشند.

ائتلاف «العقد الوطنی» را باید یکی از پدیده های انتخاباتی دانست؛ زیرا تنها ائتلافی است که در همین مرحله اولیه، فاقد خاستگاه صرفا شیعی یا صرفا سنی است. این در حالی است که شخصیت های دیگر شعار «تحالف العابر للطائفیه» را سر می دادند؛ اما «فالح الفیاض» در این مسیر از دیگران سبقت گرفت!

اسامه النجیفی از حضور در فهرست های رسمی خودداری کرده؛ اما منابع غیررسمی از برنامه وی برای ائتلاف در قالب «المشروع الوطنی للإنقاذ» برای مشارکت در استان نینوی خبر می دهند. در مقابل ائتلاف تابع محمد الحلبوسی برنامه مشخصی برای ارائه فهرست در استان نینوی دارد.

تحلیل وضعیت:

یکی از نکات بسیار مهم در فهرست های منتشره، حضور پررنگ «فالح الفیاض» است. فیاض در انتخابات ۲۰۱۸ نیز ائتلاف غیررسمی را هدایت می کرد که در کوران انتخابات، یکی از اضلاع ائتلاف «نصر» به ریاست حیدر العبادی بود؛ اما بعد از انتخابات در چرخش مهمی به سمت هادی العامری و نوری المالکی آمد تا فراکسیون «البناء» را تشکیل دهند.

به هر حال در سال ۲۰۱۸ فالح الفیاض با فهرست انتخاباتی مستقیما سراغ آراء عمومی در استان های مختلف نرفته بود. در آن انتخابات، فهرست انتخاباتی «فتح» عمدتا به عنوان فهرست مطلوب برآمده از بخش مهمی از «حشد الشعبی» معرفی می شد. اما در سال ۲۰۲۱ فتح نمی تواند حشد الشعبی را نمایندگی کند؛ زیرا رئیس حشد الشعبی در قالب یک فهرست انتخاباتی مجزا به میدان آمده است.

به این ترتیب باید «العقد الوطنی» را رقیب بالقوه ای برای فتح در نظر گرفت. همان طور که در سال ۲۰۱۸، فتح رقیب «دوله القانون» بود و آراء وی را – نسبت به انتخابات ۲۰۱۴ – کاهش داد.

فالح الفیاض در جریان رقابت های انتخاباتی مشخصا با دو چالش بسیار جدی مواجه خواهد بود:

1. او از مناصب نظامی خود کناره گیری نکرده است. در حالی که طبق قانون، نظامیان حق ورود (مستقیم) به سیاست را ندارند.
2. او باید در مورد «ضابطه مندی» حشد الشعبی، پاسخگو باشد. بی تردید این موضوع، چالش های جدی برای وی ایجاد خواهد کرد.

در صورت ائتلاف عمار حکیم و حیدر العبادی، جریان شیعه مذهبی اصلاح طلب می تواند در آراء هم افزایی داشته باشد. اگر بخش بیش تری از لایه مذهبی تشرینی ها مانند «علاء الرکابی» به این ائتلاف اضافه شوند، آن ها بخت بیش تری در مقایسه با محافظه کاران و سنتی ترها خواهند داشت. به ویژه این که پیوستن حزب مؤتمر می تواند فتح بابی برای الحاق «احزاب قدیمیِ دور مانده از رأس قدرت» باشد و در ادامه احزابی مانند «الفضیله» نیز به آن ها اضافه شوند.

یکی از رخدادهای معنادار این دوره انتخابات، حضور مستقل «خضیر الخزاعی» است. خضیر الخزاعی از رهبران اصلی حزب الدعوه بود که در سال ۲۰۱۴ و بعد از قاطعیت رأی مرجعیت مبنی بر عدم تمدید نوری المالکی، راه خود را از رهبر فهرست دوله القانون جدا کرد و به حیدر العبادی رأی داد؛ اما – بعد از تشکیل دولت – در داخل الدعوه جانب نوری المالکی را گرفت. حالا خودش نیز راه مستقلی نسبت به نوری المالکی دنبال می کند.

                                                              خضیر الخزاعی

البته می توان احتمال داد که خضیر الخزاعی نهایتا در روزهای انتخابات به ائتلاف با فهرست های دیگر روی بیاورد؛ اما همین که در فهرست های اولیه راه خود را از نوری المالکی و الدعوه جدا ساخته معنادار است.

بعد از جدایی حیدر العبادی و نوری المالکی، دست کم دو انشعاب دیگر از حزب الدعوه را نیز در این انتخابات شاهد خواهیم بود؛ «دعاه الاسلام» و «وارثون».

به نظر می رسد الدعوه در بدترین وضعیت خود طی سال های پسا صدام قرار دارد!

حضور مستقیم اتحادیه کارگران و شاغلان به عنوان یک حزب سیاسی و هم پیمانی آن با اسعد العیدانی، پدیده دیگری از انتخابات ۲۰۲۱ است که نشان می دهد معادلات پیشین سیاست عراق را نباید به این انتخابات تعمیم داد.

فهرست معرفی شده از سوی ایاد علاوی بسیار ضعیف است و به نظر می رسد او باید به طور جدی در پی ائتلاف با اضلاع دیگر در انتخابات باشد. به نظر می رسد ائتلاف عمار حکیم و حیدر العبادی برای وی جذابیت بیش تری در مقایسه با فهرست های دیگر داشته باشد. اما گزینه ائتلاف با «المدنی الدیمقراطی» و «القوی المدنیه» نیز قابل بررسی است.

محمد الحلبوسی به عنوان عالی ترین مقام سنی حکومت عراق، فهرست بسیار ضعیفی را از احزاب کوچک استان الانبار و یاران نزدیک به خویش تشکیل داده است.

تقریبا هیچ یک از سیاسیون کلاسیک اهل تسنن عراق در جریان انتخابات، هم پیمان محمد الحلبوسی نخواهند بود! این وضعیت نشان می دهد – به احتمال زیاد – رئیس پارلمان عراق می خواهد با یکی از فهرست های مطرح از بیت شیعی یا کردی وارد ائتلاف شود.

در این میان تلاش وی برای ارائه فهرست در استان نینوی نیز معنادار است. همچنین وی حاضر به حمایت از فهرست عربی کرکوک نشده که احتمالا ناشی از جذابیت گزینه «ائتلاف با کرد» ها باشد!

الحلبوسی در سال ۲۰۱۸ نشان داد که اهل معامله است و تنها دستیابی به قدرت بیش تر برای وی اهمیت دارد. با این حال، در میان رهبران برجسته شیعی تنها کسی که به صورت رسمی به الانبار رفت و مورد استقبال ویژه و انتخاباتی الحلبوسی قرار گرفت، «سید عمار حکیم» بود. آیا حکیم با الحلبوسی ائتلاف واحدی را تشکیل خواهند داد که شعار آن «تحالف عابر للطائفیه» باشد؟

                                             محمد الحلبوسی در اندیشه ائتلاف با سید عمار حکیم

مهم ترین نکته فهرست انتخاباتی «عزم» در این است که خمیس خنجر توانسته بزرگ ترین ائتلاف از رهبران سنی عراق را تشکیل دهد. البته «اسامه النجیفی»، «صالح مطلک»، «احمد الجبوری» (ابومازن) در کنار حزب اسلامی و محمد الحلبوسی حاضر به پذیرش رهبری خنجر نشده اند؛ اما اگر به صورت نسبی نگاه کنیم بزرگ ترین ائتلاف متشکل از رهبران سنتی اهل تسنن عراق را باید همین ائتلاف «عزم» خواند.

                        خمیس خنجر در قالب فهرست «ائتلاف عزم» در انتخابات آتی عراق حاضر خواهد بود

به این ترتیب خمیس خنجر به چند دستاورد مهم دست یافته است:

1. انشعاب جدی در حزب اسلامی به عنوان رقیب سنتی؛
2. به شکست رساندن ایده جبهه العراقیه اسامه النجیفی؛

• تشکیل بزرگ ترین ائتلاف از رهبران سیاسی سنی عراق برای مذاکره در دوران پسا انتخابات (ترکیب کابینه دولت و سران قوا).

عدم حضور صالح مطلک در فهرست های انتخاباتی، معنادار به نظر می رسد. این در حالی است که دست کم دو فهرست مهم اهل تسنن در استان صلاح الدین به رقابت خواهند پرداخت (عزم و جماهیرنا هویتنا) و در کنار آن ها قطعا محمد الحلبوسی نیز در این استان منزوی نخواهد بود؛ اما صالح مطلک ترجیح داده به عنوان یک بازیگر منفرد از بیرون شاهد این رقابت باشد!!

آیا مطلک در فاز دوم وارد ائتلاف با الحلبوسی خواهد شد؟! یا اسامه النجیفی ائتلاف بزرگی را تشکیل خواهد داد که مطلک، سرلیست استان صلاح الدین آن خواهد بود؟

جمع بندی و تجویز:

1. دو فاکتور مهمی که می تواند معادلات انتخاباتی را به صورت جدی تحت الشعاع قرار دهد، «سازمان های صنفی» (به ویژه متشکل از دانشگاهیان و نخبگان) و «احزاب تشرینی» خواهند بود.

این دو دسته نمی توانند به صورت مستقل حائز اکثریت آراء شوند؛ اما ائتلاف آن ها با هر یک از فهرست های فوق می تواند اعتبار دوچندانی به ائتلاف مذکور بدهد. سازمان های صنفی، شعار «دولت تکنوکرات» را قابل باور ساخته و احزاب تشرینی نیز می توانند ائتلاف های فوق را از زیر بار سنگین ناکارآمدی ۱۸ سال گذشته خارج سازند!

1. تا این لحظه می توان مهم ترین بازیگران انتخابات را به ترتیب «مقتدی صدر»، «فالح الفیاض»، «سید عمار حکیم» و «محمد الحلبوسی» دانست که باید به دقت رفتارها و مواضع شان را در هفته ها و ماه های آینده رصد کرد.

به زودی در مقالات دیگری به صورت اختصاصی جایگاه و تاکتیک های انتخاباتی هر کدام را مرور خواهیم کرد.

1. بازیگر دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، «مصطفی الکاظمی» است که فعلا اعلام کرده قصد ندارد در انتخابات حضور یابد! اما حزب المرحله به عنوان نزدیک ترین حلقه یاران وی، در وزارت کشور برای حضور در انتخابات ثبت نام کرده تا گزینه مشارکت در انتخابات، به طور کامل منتفی نشود!
2. مهم ترین وجه انتخابات را باید «درک نبض کلی جامعه» دانست. دقت در تفاوت میان «نبض جامعه» و «فضای سیاسی کشور» از اهمیت به سزایی برخوردار است. در سال ۲۰۱۸، حیدر العبادی فهرست بسیار قدرتمندی برای انتخابات تشکیل داد؛ اما چون نبض عمومی جامعه را به درستی درک نکرده بود، نتوانست در منصب نخست وزیری باقی بماند!

از این منظر، نباید در تحلیل های انتخاباتی صرفا بر جامعه سیاسی تکیه کرد. با این حال، رصد تحولات جریان شناختی سیاسی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد و نباید آن را نادیده گرفت. در این مقاله ما بر ساحت سیاسی و احزاب عراق تمرکز کردیم؛ اما باید در مقالات مجزایی به فضای اجتماعی عراق نیز توجه بایسته ای داشت.

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است.