قرهباغ، چشمانداز پس از جنگ
گروه بحران در گزارشی به تبعات نبرد قرهباغ پرداخته و معتقد است باید چارچوبی برای جلوگیری از درگیریهای پراکنده و تأمین حقوق طرفین، طراحی شود.
آخرین نبرد قرهباغ میان آذربایجان و ارمنستان برخلاف ادوار پیش، با برتری باکو بر ایروان به پایان رسید. این بار آذربایجان که از پشتیبانی صریح نظامی ترکیه و تسلیحات رژیم صهیونیستی بهرهمند بود، توانست کنترل شهر مهم شوشی و بیش از هفت منطقه کوهستانی در قرهباغ را از اشغال ارمنستان آزاد سازد. سرانجام نبرد با میانجیگری روسیه متوقف شده و نیروهای صلحبان روسی در مناطق فیمابین قرهباغ و ارمنستان که همچنان در اشغال است، مستقر شدند. این گزارش[۱] وضعیت قرهباغ پساجنگ را مورد بررسی قرار داده است.
مسائل قدیم و جدید
نویسندگان معتقدند با وجود آتشبس، وضعیت شکنندهای در مناطق قرهباغ وجود دارد. گزارشگران در این بخش، چندین مسأله اصلی را برشمردهاند.
بنبست دیپلماتیک: طرفین نبرد همچنان بر خواستههای حداکثری تأکید دارند. آذربایجان ایده خودمختاری مناطق ارمنینشین قرهباغ را رد کرده و صرفاً «خودمختاری فرهنگی» را پذیرفته است. بدین معنا که در آداب و رسوم سنتی خود آزاد بوده و در مدارسشان با زبان ارمنی تدریس شود. در آذربایجان دو دیدگاه درباره نحوه مواجهه با مناطق ارمنینشین وجود دارد. دیدگاه سختگیرانه بر این مبنا که با انزوای کامل این مناطق، ساکنانش وادار به بازگشت به ساختارهای سیاسی و اجتماعی آذربایجان شوند و وابستگیشان به جایی جز نظام سیاسی باکو قطع گردد. دیدگاه سهلگیرتر معتقد به کنترل مناطق با همکاری دولتهای اروپایی و سازمانهای مدنی بینالمللی است. در این میان، اراده آمریکا و فرانسه برای ورود به مسأله از طریق گروه مینسک نیز به دلیل بیمیلی روسیه به اِعمال اراده از این طریق، ناکام مانده است.
آذربایجان ایده خودمختاری مناطق ارمنینشین قرهباغ را رد کرده و صرفاً «خودمختاری فرهنگی» را پذیرفته است
موازنه نیروها: طرفین در حال ساختن استحکامات نظامی جدیدی در محدودههای شهری و غیرنظامی هستند. در عین حال که فاصله اندکی نیز میان آنها وجود دارد که در برخی مناطق به کمتر از ۵۰ متر میرسد. در حالی که در نبردهای پیشین، آتشبس سبب میشد صدها متر از یکدیگر فاصله بگیرند. مزیت نسبی نیروهای آذربایجان، اِشراف مناسب بر درهها و تنگناهایی است که نیروهای ارمنستان در آن حضور دارند. حال آنکه نیروهای ارمنستانی، به طور پراکنده و نامتناسب در مناطق قرار گرفتهاند. استقرار صلحبانان روسی، تداوم حمایت تسلیحاتی و لجستیکی از نیروهای بومی قرهباغ از سوی ایروان را نیز متوقف کرده است.
شرایط زندگی: تا پیش از این، خطوط نبرد با مناطق مسکونی ارمنینشین قرهباغ فاصله بسیاری داشت ولی اکنون برعکس شده است. زیرا مناطق تحت کنترل آذربایجان به دلیل مهاجرت ارمنیان، خالی شده و باکو نیز فعلاً برنامه منسجمی برای اسکان آوارگان دهههای پیشین ندارد. در بخشهای جنوبی قرهباغ تقریباً نیمی از خانهها ویران شده یا آسیب دیدهاند. تیراندازیهای پراکنده و یا بازداشتهای خودسرانه برخی ساکنان ارمنی که باقی ماندهاند، همچنان فضای نبرد را بر این مناطق مستولی ساخته است. آنها فعلاً چارهای جز رجوع به صلحبانان روسی ندارند.
صلحبانان روسی: در بیانیه سهجانبه آذربایجان، ارمنستان و روسیه معطوف به توقف نبرد؛ مأموریت صلحبانان برای استقرار در مناطق درگیری و فاصلهگذاری میان طرفین منازعه تعیین شد. در این بیانیه حداکثر اندازه نیروها ۱۹۶۰ پرسنل تعیین شده و تجهیزات آنها فقط به سلاحهای کوچک ، ۹۰ نفربر زرهپوش و ۳۸۰ وسیله نقلیه موتوری دیگر محدود شده است. بیانیه آتشبس همچنین به مدت ۵ سال مأموریت این نیروها را به شرطی که ارمنستان و آذربایجان خواستار عقبنشینی آن نشوند، تمدید کرده است. کمک به خنثیسازی بمبها، مینها و موشکهای باقیمانده در مناطق درگیری که غیرنظامیان در آن سکونت دارند؛ کمک به برقراری ارتباطات تلفنی و یاریرسانی به بازسازی برخی ویرانیها؛ از جمله فعالیتهای صلحبانان در این مناطق بوده است. چند نکته مهم در این خصوص اینکه اولاً تعداد آنها برای جلوگیری از درگیری احتمالی بسیار اندک است. ثانیاً همین تعداد نیز به دو بخش میدانی و پشتیبانی تقسیم شدهاند و لزوماً در عرصه عملیات نظامی حضور ندارند. ثالثاً عمده تخصص و تجارب این نیروها که از تیپ ۱۵ موتوری محافظ هستند، در همکاری با سازمان ملل شکل گرفته و مهارت کمتری در میدان نبردهای سنگین دارند. به همین دلایل در بازدارندگی صلحبانان روسی تردید وجود دارد. مسأله مهمتر آن است که دستورالعمل فنی معینی برای عملکرد نیروهای صلحبان وجود ندارد. آیا صرفاً برای دفاع از خود حق شلیک دارند یا میتوانند از غیرنظامیان نیز دفاع کنند. در چه شرایطی حق مداخله دارند و چگونه آن را به انجام برسانند. تعویق در تدوین این دستورالعمل به اختلافنظرهای طرفین در طرح پیشنویس بازمیگردد. باکو خواستار آن شده که نیروهای صلحبان به نیابت و با مسئولیت دولت آذربایجان عمل نمایند و ایروان این مسأله را نقض بیطرفی صلحبانان در قرهباغ میداند.
در بازدارندگی صلحبانان روسی تردید وجود دارد. مسأله مهمتر آن است که دستورالعمل فنی معینی برای عملکرد نیروهای صلحبان وجود ندارد
سرنوشت مذاکرات: در غیاب یک مأموریت مشخص برای صلحبانان روسی، همچنان سردرگمی درباره اینکه چه کسی مسئول حل بسیاری از مشکلات روزمره خط مقدم است، وجود دارد. تماسهای موقت میان مسئولان دولت آذربایجان و دولت خودخوانده قرهباغ به پشتیبانی ایروان، گاهگاهی و صرفاً در صورت بروز معضلات رخ میدهد و فاقد مکانیسم روشنی است. نیروهای روسی با کمک صلیب سرخ جهانی، فعالیتهایی در همکاری با ارتش آذربایجان برای بازیابی اجساد نیروهای نظامی و غیرنظامی باقیمانده در مناطق نبرد به انجام رساندند و تلاش کردند روابط مشخصی با ستاد کل ارتش دو کشور آذربایجان و ارمنستان تعیین کنند. نمایندگان سرویسهای امنیتی باکو و ایروان نیز گاهی تماسهایی با یکدیگر داشتهاند. اما وظایف و مسئولیتهای طرفین در مناطق درگیر، همچنان مبهم است. این در حالی است که قالبهای مشابهی برای تعیین مسئولیتها وجود دارد. برای مثال پس از نبرد ۲۰۰۸ روسیه و گرجستان، سازمان ملل و گروه مینسک در کنار اتحادیه اروپا بین دولت گرجستان و مقامات خودمختاری آبخازیا و اوستیای جنوبی میانجیگری کردند. از ۲۰۱۵ نیز شرکتکنندگان در توافق منعقده در مینسک، تلاش کردند تا به وضعیت مناطق درگیر در اکراین کمک کنند. دلیل فقدان چنین مکانیسمی در قرهباغ، مخالفت باکو با هر گونه فرآیندی است که رسمیت و مشروعیتی را متوجه مقامات بخش خودمختار قرهباغ کرده و حاضر نیست در موقعیتی برابر با آنان به گفتگو بنشیند.
بحرانهای بشردوستانه
بیش از سه چهارم جمعیت ۱۴۵ هزار نفری قرهباغ از جمله بیشتر زنان، کودکان و افراد مسن در طول جنگ به ارمنستان مهاجرت کردند. از این تعداد، بیش از هفتاد هزار نفر در شش ماه اول پس از پایان جنگ به دلیل کمبود مسکن در ارمنستان، به قرهباغ بازگشتند و حدود چهل هزار نفر در ارمنستان باقی ماندهاند. اما بازگشتکنندگان با مشکلات بسیاری از جمله محل سکونت و فقدان امکانات اولیه زندگی روبرو شدند. بسیاری از منازل به طور جدی آسیب دیده است. برخی خانوادهها در مکانهای عمومی مانند فروشگاهها و سالنهای ورزشی به طور نامناسبی اسکان داده شدهاند و برخی منازل و حتی زیرزمینها نیز میزبان همزمان چندین خانوار شده که دسترسیهای ضعیفی به آنان برای امکانات زندگی میدهد. از بین آوارگانی که در ارمنستان باقی ماندهاند، برخی میتوانند آپارتمان اجاره کنند. برخی دیگر در هتلها مستقر شده و دیگران نیز توسط دولت ارمنستان در مهد کودکها اسکان داده شدند. آسیب روانی از دیگر بحرانهای خانوارهای آوارهشده در قرهباغ و ارمنستان است. طبق این گزارش، دو بحران اساسی بدین شرح است.
کمک مالی به نیازمندان: دولت ارمنستان متعهد شده مبالغی را به خانوارهای آوارهشده و نیازمند ارائه دهد. در عین حال که کمکهای پزشکی را نیز برای همه ساکنان قرهباغ به طور رایگان عرضه کند. همه آوارگان نیز چه از طرف دولت، سازمانهای غیردولتی یا گروههای خصوصی مستقیماً کمکهای غذایی دریافت میکنند. اما مشخص نیست دولت ایروان تا چه زمانی میتواند به پرداخت این کمکها ادامه دهد. گفته میشود پس از انتخابات پارلمانی، این کمکها کاهش خواهد یافت. روسیه وعده داده با ارائه منازل پیشساخته بخشی از بحران مسکن نیازمندان در قرهباغ را حل کند. در عین حال که یارانهها و وعدههای ارائهشده، جبران عموم نیازمندیها نیست.
یک مأموریت مشخص برای صلحبانان روسی، یک کانال ارتباطی منظم برای حل اختلافات فوری و دسترسی سازمانهای بینالمللی به مناطق ارمنینشین قره باغ، هر یک کمک زیادی به ایجاد مقیاس امنیت و ثبات میکند
دسترسی به سازمانهای بینالمللی: حمایت مالی و مشاورهای از سازمانهای بینالمللی و دولتهای خارجی میتواند کمک به آوارگان را تسهیل کند ولی اکنون به جز صلیب سرخ، هیچ سازمان دیگری در قرهباغ فعالیت ندارد. گرچه مقرر شده که کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل نیز برای ورود به مسأله پناهندگان آذربایجانی که قصد بازگشت دارند و آوارگان ارمنی، فعالیت کند، ولی مطالبات طرفین منازعه مانع آن شده است. هر دو طرف خواستار آن هستند که فقط مأموران و کارمندانی وارد موضوع شده و در قرهباغ به فعالیت بپردازند، که دفاترشان در خاک آنها قرار دارد. مسکو درصدد ارائه زیرساختهایی است که در صورت عدم توافق باکو و ایروان برای حضور پرسنل این سازمانها، آنها به صورت مجازی از راه دور، دسترسیهایی به ساکنان قرهباغ یافته و مشکلاتشان را مورد ارزیابی قرار دهند. این میتواند به مکانیسمی برای هماهنگی بین سازمانهای بینالمللی، صلحبانان روسی، مقامات خودمختار قرهباغ و نمایندگان ارمنستان و آذربایجان تبدیل شود.
جمعبندی
آتشبس بین ارمنستان و آذربایجان همچنان شکننده است. همجواری نیروها در خط مقدم جبهه با یکدیگر و مناطق مسکونی، اختلافات روزمره بر سر مسائل پس از جنگ از مینزدایی تا دسترسی به زمینهای زراعی و وابستگی ارمنیها و آذربایجانیها به جادههای اصلی عبور از جبهه، همه از عوامل تنش هستند. شعلهور شدن تنش در ماههای اخیر نشان میدهد که خط مقدم تا چه حد ناپایدار است. یک مأموریت مشخص برای صلحبانان روسی، یک کانال ارتباطی منظم برای حل اختلافات فوری و دسترسی سازمانهای بینالمللی به مناطق ارمنینشین قره باغ، هر یک کمک زیادی به ایجاد مقیاس امنیت و ثبات میکند.
منبع
[۱] https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/caucasus/nagorno-karabakh-conflict/264-post-war-prospects-nagorno-karabakh
منبع:http://tabyincenter.ir
- برچسب ها: آذربایجان, اتحادیه اروپا, ارمنستان, اندیشکده, اندیشکده جریان, ایروان, جریان, روسیه, قرهباغ
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
