پیامدهای راهبردی فروش تسلیحاتی چین در خاورمیانه

 چین هم اکنون پنجمین صادرکننده سلاح در جهان به شمار می رود و در تلاش است بازارهای بیشتری را به سلاح های تولیدی خود اختصاص دهد. از سوی دیگر، کشورهای منطقه نیز در سال های اخیر اقبال زیادی به همکاری تسلیحاتی با چین نشان داده ­اند و بعضا قراردادهای فروش و مونتاژ برخی تسلیحات خاص را نیز با این کشور به امضا رسانده­ اند. آنچه در رابطه با حضور چین در بازارهای تسلیحاتی خاورمیانه اهمیت دارد، تاثیرات احتمالی این حضور بر موازنه قوا و البته رویکرد آمریکا در فروش تسلیحات به کشورهای منطقه است. بر این مبنا، این گزارش ضمن اشاره به تحول در فروش تسلیحاتی چین به کشورهای منطقه به ارزیابی پیامدهای راهبردی آن می­پردازد.

نگاهی به تحول در فروش تسلیحاتی چین به کشورهای عرب

بر اساس گزارش اخیر موسسه مطالعات صلح بین المللی استکهلم، فروش تسلیحاتی در خاورمیانه طی سال­های 2016 تا 2020 حدود 25 درصد افزایش یافته است. نکته مهم این گزارش این است که در این مدت، چین به یکی از مهم­ترین فروشندگان تسلیحات به خاورمیانه تبدیل شده است. بر اساس این آمارها، در فاصله 2016 تا 2020، حجم فروش تسلیحات چین به عربستان سعودی و امارات متحده عربی به ترتیب 386 و 169 درصد افزایش داشته است. این در حالی است که میزان کل صادرات چین در بازه زمانی 2016-2020 حدود 7.8 درصد نسبت به بازه زمانی 2011-2015 کاهش یافته است. (البته همچنان آمریکا تامین کننده اصلی تسلیحات برای کشورهای عرب است و به ترتیب 61 و 56 درصد تسلیحات مورد نیاز عربستان و امارات را تامین می کند.)

 در این میان آنچه نقش برجسته­ ای در افزایش فروش تسلیحات چین به منطقه داشته و نوعی تحول محسوب می شود فروش پهپادهای نسل جدید است. این پهپادها که توانایی جمع آوری اطلاعات و مدیریت میدانی دارند، همزمان از توان تهاجمی بالایی نیز برخوردارند که می­تواند برتری میدانی بالایی به اپراتورهای آن بدهد. در این راستا، عربستان در سال 2014 تعدادی پهپاد مدل CH-4 و پس از آن نیز 15 فروند از پهپادهای پیشرفته ­تر wing long II را نیز خریداری کرد و تمایل به خرید 285 فروند دیگر دارد. همچنین، در سال 2018، کارخانه ساخت پهپاد CH-4 در عربستان تاسیس شد. چین همچنین در سال 2011، 5 فروند پهپاد Wing Loong I به امارات فروخت. این کشور همچنین نخستین خریدار خارجی پهپاد نسل جدیدتر Wing Loong II بود که در سال 2017 آنها را تحویل گرفت. امارات همچنین 500 فروند موشک Blue Arrow-7 برای مسلح کردن این پهپادها از چین خریداری کرده است. پهپاد  CH-4 از نظر توان و قدرت مانور شبیه پهپاد آمریکایی MQ-1 Predator است و پهپادهای Wing Loong II نسل پیشرفته­ تر نمونه قبلی خود هستند که توانایی حمل 12 موشک را دارند و سیستم های آنها به­ روزرسانی و تقویت شده است. این پهپادها توانایی حمله به اهداف زمینی و هوایی را دارا هستند.

علاوه بر عربستان و امارات، پکن همچنین به مصر، عراق و اردن نیز پهپاد فروخته است که اغلب شامل پهپادهای CH-4 می شود. این پهپادها تاکنون در جنگ های یمن و لیبی مورد استفاده قرار گرفته­ اند.

در کنار فروش پهپاد و موشک های هدایت شونده آن، چین همکاری های هسته ­ای نزدیکی نیز با برخی کشورهای منطقه و از جمله با عربستان سعودی دارد. افشای همکاری های چین با عربستان در زمینه استخراج و فرآوری کیک زرد و همکاری های گسترده احتمالی دو کشور برای دستیابی عربستان به چرخه کامل سوخت هسته ­ای از این جمله است. این همکاری­ها می­ تواند به رسیدن عربستان به فناوری تولید بمب هسته­ ای کمک کند و موازنه قوای  منطقه ­ای را به صورت کلی تغییر دهد.

• به طور کلی، موفقیت چین در کسب سهم مهمی از بازار تسلیحاتی کشورهای منطقه به دو مساله بازمی گردد: نخست، پیشرفت های چین در عرصه تکنولوژی های پیشرفته تسلیحاتی و بالا رفتن کیفیت تسلیحات چینی؛ یکی از مهمترین تغییرات در دوره «شی جین پینگ» اجازه به شرکت­ های خصوصی برای سرمایه­ گذاری در حوزه تسلیحات و مدرنیزه کردن آن است که به پیشرفت های چشمگیر چین در حوزه «های-تک» انجامیده است.
• دوم، به تلاش کشورهای عرب برای عبور از محدودیت های اعمالی آمریکا در فروش برخی تسلیحات پیشرفته به این کشورها بازمی­ گردد.آمریکا همواره در زمینه فروش برخی تسلیحات پیشرفته از جمله جنگنده­ های سرنشین­دار و بی سرنشین محدودیت هایی را برای کشورهای عرب اعمال کرده است. اما چین نه تنها پای بند به چنین ملاحظاتی نیست، بلکه پیشرفت های تکنولوژی این کشور در زمینه تسلیحات باعث شده تسلیحات چینی جایگزین مناسبی برای برخی تسلیحات غربی به ویژه در زمینه هواپیماهای بدون سرنشین باشد. به همین دلیل اکنون چین به یکی از فروشندگان اصلی هواپیماهای بدون سرنشین پیشرفته به کشورهای عرب منطقه تبدیل شده است.

ارزیابی پیامدهای راهبردی فروش تسلیحاتی چین به منطقه

در مجموع می توان گفت، چین علی رغم اینکه توانسته میزان فروش تسلیحاتی خود به کشورهای منطقه و به ویژه کشورهای عرب را در بازه زمانی 2016-2020 افزایش دهد، اما بازار تسلیحاتی این منطقه همچنان در اختیار غرب و آمریکا است. تهران نیز که روابط خوبی با پکن دارد و دیگر ذیل تحریم­های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل نیز قرار ندارد، هنوز موفق به دریافت تسلیحات پیشرفته از چین نشده و سهمی در فروش تسلیحاتی  این کشور در خاورمیانه ندارد. با توجه به این ملاحظات، در رابطه با فروش تسلیحات چینی به کشورهای منطقه و پیامدهای آن بر ساختار موازنه قوای منطقه ای می­توان به مسائل زیر توجه داشت.

• تقویت توان تهاجمی کشورهای عرب در موازنه تهاجم/دفاع: فروش پهپادهای چینی به کشورهای عرب منطقه می تواند توان تهاجمی این کشورها را در عرصه هوایی افزایش دهد؛ به ویژه اینکه در نظر داشته باشیم پهپادهای Wing Loong II علاوه بر قابلیت تهاجم، توانایی بالایی در امر شناسایی و جمع ­آوری اطلاعات دارند. تاکنون از این پهپادهای چینی در جنگ های یمن و لیبی استفاده شده است.
• ترغیب آمریکا به فروش سیستم­ های تسلیحاتی که تا پیش از این از فروش آنها به کشورهای عرب امتناع می کرد: آمریکا همواره در فروش تسلیحات با تکنولوژی بالا به متحدان عرب خود در خاورمیانه ملاحظات جدی داشته و برخی از پیشرفته ­ترین تسلیحات خود را به این کشورها نمی­داد. برخی از انواع پهپادها و جنگنده­ ها شامل این عدم فروش می­شوند. در زمینه پهپاد، تا پیش از این هرچند آمریکا به متحدان منطقه­ای خود برخی مدل­ه ای پهپادی و از جمله پهپادهای XP را فروخته بود که در زمینه شناسایی و جمع­ آوری اطلاعات توانمند هستند، اما از فروش پهپادهای تهاجمی با قابلیت حمل سلاح به این کشورها خودداری کرده بود. اکنون چین نه تنها پهپادهای تهاجمی پیشرفته به این متحدان عرب آمریکا فروخته، بلکه نگرانی از حضور چین در بازار تسلیحات خلیج فارس باعث شده است آمریکا با فروش برخی مدل­ های پهپاد تهاجمی خود به امارات موافقت کند. توضیح اینکه، حضور چین در بازار تسلیحاتی منطقه به ویژه در حوزه پهپادی موجب نگرانی جدی آمریکا شده است، به همین دلیل برخی تحلیلگران مدعی هستند موافقت دولت بایدن با پیش بردن قرارداد فروش جنگنده های F-35 به امارات به شرط قطع مراودات تسلیحاتی میان امارات با چین بوده است. در این قرارداد، آمریکا اجازه فروش 18 فروند پهپاد پیشرفته MQ-9B را نیز به امارات می دهد. این امر نشان می دهد تقویت حضور چین در بازار تسلیحات کشورهای عرب هم­پیمان آمریکا موجب نگرانی آمریکا و در نتیجه، دادن مجوز برای فروش تسلیحات پیشرفته ­ای می شود که تاکنون به دلایل مختلف از فروش آن­ها به کشورهای عرب منطقه خودداری می کرد. چنین رویدادی می تواند پیامدهای استراتژیکی مهمی در حوزه تسلیحات تهاجمی غیر هسته ای در خاورمیانه در پی داشته باشد که قطعا به زیان منافع ملی ج.ا.ایران خواهد بود.

• امکان دسترسی همه کشورهای منطقه، از جمله ایران، به تسلیحات مدرن روز: بر خلاف آمریکا، یکی از ویژگی­ های فروش تسلیحاتی چین در خاورمیانه، انعطاف آن در فروش تسلیحات پیشرفته به همه کشورهای منطقه است. در این زمینه باید به دو نکته توجه داشت: نخست اینکه، چین ملاحظات آمریکا در رابطه با حفظ برتری استراتژیک اسرائیل در حوزه نظامی را ندارد و باید دید تا چه اندازه این امر به فروش تسلیحات استراتژیک از سوی چین به کشورهای این منطقه می­انجامد و اسرائیل تا چه اندازه توان لابی­گری برای ممانعت از چنین اتفاقی را دارد. نکته دوم اینکه، بر خلاف آمریکا که در فروش تسلیحات بحث حفظ موازنه به سود متحدان عرب خود را در نظر دارد و آنها را در مقابل ایران تسلیح می کند، چین با همه کشورهای منطقه مراودات سیاسی، تجاری و نظامی دارد و اتفاقا ایران یکی از کشورهای مهم در استراتژی خاورمیانه ­ای چین به شمار می رود. بنابراین، این امکان برای ایران وجود دارد که با رایزنی با چینی­ ها و گسترش مراودات با این کشور، تسلیحات و تکنولوژی های تسلیحاتی روز دنیا را از چین بخرد و توان دفاعی خود را تقویت کند.
• کمک به عربستان در دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته ­ای و احیانا، دستیابی این کشور به بمب هسته­ ای: نکته دیگری که باید به آن اشاره داشت، کمک های چین به عربستان سعودی در زمینه کشف و استخراج کیک زرد است. اگر این همکاری ها به عربستان کمک کند تا به چرخه کامل غنی­ سازی هسته­ ای و اورانیوم با غنای بالا دست یابد، توازن استراتژیک در منطقه به سود عربستان تغییر خواهد کرد و موجب شکل ­گیری یک رقابت هسته­ ای تمام عیار در گستره خاورمیانه خواهد شد.

در نهایت می­توان گفت، جدای از بحث همکاری­ های هسته ­ای چین با عربستان، به نظر نمی­ رسد فروش­ های تسلیحاتی چین در خاورمیانه توان تاثیرگذاری استراتژیک بر ساختار موازنه قوای منطقه را داشته باشد و حضور پکن به عنوان یکی از تامین کنندگان اصلی تسلیحات منطقه بیشتر موجب تنوع بخشی به دسترسی کشورهای منطقه به تسلیحات روز دنیا می­شود.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .