وضعیت اقتصادی ادلب و مناطق تحت کنترل هیات تحریر الشام

در این میان، هیئت تحریر الشام به سبب تلاش رهبری آن، برای تبدیل از یک جنبش جهادی به یک ارتش محلی و قدرت حاکم در شمال غربی سوریه، تغییراتی در ساختارها و اولویت­ های نظامی و اقتصادی خود شاهد بوده است. دستیابی به عنوان یک بازیگر سیاسی و نظامی شناخته شده در سطح بین­ المللی در میز مذاکرات، این جناح را نیازمند ساخته که به دنبال کسب منابع مالی دیگری مستقل از القاعده و حامیان آن باشد. بدین سبب تحریرالشام به تدریج اقدام به تصرف آهسته اما ثابت منابع اقتصادی در شمال غربی سوریه؛ از خدمات مالی و نفت و گاز گرفته تا اینترنت و ارتباطات از راه دور کرده است.

اولین تلاش ­های تحریرالشام برای ایجاد درآمد از شمال غربی سوریه عمدتا به غنایم به دست آمده از دولت بشار اسد و جناح ­های مخالف، محدود می شد که تا اوایل سال 2018 نزدیک به 149میلیون دلار برآورد شده است. تحریرالشام حداقل 94 میلیون دلار از تعدادی از معاملات تبادل زندانیان با نیروهای مختلفی از جمله دولت اسد، ایران، لبنان و ایتالیا به دست آورده است. علاوه بر این، مبالغی نیز از خانواده بازداشت­ شدگان در زندان­ های دولت بشار اسد در ازای آزادی این زندانیان در تبادلات دریافت کرده است. گفته می­ شود تحریرالشام در ازای انتقال پیکر رزمندگان ایران و حزب الله در خاک سوریه نیز خواستار پرداخت پول از ایران و حزب الله شده است.

جدای از این درآمدها، کسب درآمد پایدار از همان ابتدای استقرار برای فرماندهان تحریرالشام حائز اهمیت بود. در سال 2013، تحریرالشام که در آن زمان با نام جبهه النصره شناخته می­شد، به سرقت از اماکن تاریخی روی آورد و شبکه ­های بزرگی را به منظور قاچاق و تجارت شکل داد. تقریباً در همان زمان تحریرالشام شروع به توقیف خانه­ ها و املاک افرادی که به بیان آن­ها مرتد بودند، نمود. اتهامی مبهم که شامل مسیحیان و وابسته­ های غیر نظامی به دولت بشار اسد نیز بود. تحقیقات در مورد این موضوع نشان داد که تحریر الشام صدها املاک متعلق به جمعیت مسیحی آواره ادلب را از جمله حداقل550 خانه و مغازه را از اواخر 2018 تا اواخر 2019 توقیف کرده است. این گروه در سال2020، این عمل را گسترش داد و حدود 500 ملک را در سراسر استان ادلب متعلق به نیروهای تازه استخدام شده در ارتش عرب سوریه، کارمندان دولت سوریه و اعضای حزب بعث توقیف کرد. املاک توقیف شده معمولاً به عنوان پاداش به فرماندهان تحریرالشام اختصاص می یابد. درآمدهای حاصل از عوارض وسایل نقلیه و کالاها در ایست­ بازرسی­ ها و پرداخت اجباری سالانه زکات کشاورزان و صاحبان مشاغل از دیگر منابع درآمدی تحریرالشام است. مسئولیت و جمع­آوری زکات به عهده­ دولت نجات سوریه (SSG) است.

مهمترین گام در سیاست اقتصادی تحریرالشام در سال 2017 اتفاق افتاد، زمانی که این گروه گذرگاه باب الهوی؛ یکی از بزرگترین منابع درآمد در شمال غربی سوریه و یک راه ویژه استراتژیک در جهت روابط با ترکیه را به دست گرفت. به دنبال آن، تحریر الشام، دولت نجات سوریه (SSG) را تحت عنوان ایجاد یک بدنه تکنوکرات کارآمد برای اداره این محاصره با وزارت­خانه ­های کشور، دادگستری، اوقاف، آموزش، بهداشت، اداره محلی و خدمات، اقتصاد و منابع، امور توسعه و امور بشردوستانه، آموزش عالی و کشاورزی تشکیل داد. اما با گذشت بیش از 3 سال از عمر SSG مشخص شد این نهاد عملا ابزاری در جهت ارائه چارچوب­ های قانونی و ایجاد مقدمات دست­اندازی تحریرالشام در اقتصاد و منابع شمال غرب سوریه است.

نقش مصطفی قدید در مهندسی اقتصادی تحریرالشام

طرح ریزی نحوه­ی تسلط منابع مالی شمال­غربی سوریه به دست تحریرالشام عمدتا توسط «مصطفی قدید» مدیریت می­شود. قدید معروف به ابو عبدالرحمن الزربه، فرمانده تحریر الشام و از نزدیکان رهبر آن، ابومحمد الجولانی است. گفته شده که وی در سال 2012 به عنوان راننده عبدالرحیم عطون، یکی از روحانیون گروه القاعده، به جبهه­  النصره پیوست و به یکی از برجسته ­ترین فرماندهان جیش الفتح تبدیل شد، در این دوران یک اتحاد نظامی بین جبهه النصره و تعدادی از گروه­  های جهادی و مخالف عمدتا احرارالشام و جندالاقصی ایجاد کرد.

برای رسمیت بخشیدن به کنترل بخش مالی، تحریرالشام آژانس پولی را برای مدیریت وجوه نقد و حمایت از حقوق مصرف­کننده در سال 2017 تشکیل داد. سپس قدید به عنوان رئیس آن منصوب شد. این آژانس مستقل از وزارت اقتصاد و SSG  است که در واقع با نفوذترین نهاد اقتصادی است. به عنوان رئیس این بخش، قدید یک شرکت مبادله پول نقد به نام الوسیط تأسیس کرد که گفته می­شود سرمایه وی بیش از 30 میلیون دلار بود که عمدتا از حق الزحمه ­ای که به افراد شاغل در بخش مبادله پول در ادلب تحمیل شده و تعدادی از ساختمان­ های رسمی و املاک عمومی جمع آوری شده است. الوسیط در سال 2018 به بانک شام تبدیل شد.

قدید در روند تصرف و گسترش مراکز اقتصادی در سراسر شمال غربی سوریه و کسب سهم قابل توجهی از مشاغل، شبکه ­ای از ذینفعان وفادار را تشکیل داد. گفته شده که این شبکه مسئولیت عملیات قاچاق از طریق گذرگاه الدریه با ترکیه را بر عهده دارد. شبکه ذینفعان به قدید اجازه داده است که یک سیستم  اقتصادی کامل شامل تمام جنبه­ های سرمایه­ گذاری و تجارت در شمال غربی سوریه، اختصاص خدمات مالی و… به نفع الجولانی و دایره کوچکی از همکاران نزدیک وی ایجاد کند.  

به دنبال عملیات شاخه زیتون در ژانویه 2018 که منجر به تسلط ترکیه و ارتش ملی در عفرین و عقب نشینی نیروهای کرد از منطقه و قطع واردات سوخت از مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه  شد، قدید شرکت نفتی«وتد» را ایجاد کرد و به تحریرالشام اجازه داد تجارت مشتقات نفتی در شمال غربی سوریه را در انحصار خود داشته باشد. علی­رغم شایعاتی مبنی بر جایگزینی قدید توسط «المغیره الهاشمی» که ادعا می شود از  فرماندهان تحریرالشام است، شواهد نشان می­ دهد که قدید هنوز مسئول اقتصادی تحریرالشام است، زیرا او همچنان نماینده تحریرالشام در گفتگوها با دولت سوریه و روسیه در مورد بازگشایی گذرگاه­ های تجاری در ادلب است.

وضعیت اقتصادی تحریرالشام در ادلب را می توان در چند دستاورد عمده بیان کرد:

1. کنترل گذرگاه ­ها و خطوط اقتصادی شمال غربی سوریه

راه عبور از دولت سوریه و ترکیه هم از نظر اهمیت استراتژیک و هم از نظر درآمد، یکی از مهم ترین بنیان­­های قدرت مالی تحریر الشام در شمال غربی سوریه است. در ژوئن 2017، تحریرالشام پس از درگیری مسلحانه با احرارالشام، گذرگاه باب الهوی؛ مهمترین گذرگاه تجاری با ترکیه را تصرف و احرارالشام را از منطقه خارج کرد. با دستیابی تحریرالشام به گذرگاه مرزی، ترکیه اعلام کرد که عبور کالاهای غیرخوراکی را محدود خواهد کرد، زیرا این گذرگاه تحت کنترل یک سازمان تروریستی قرار گرفته است. از آن زمان به بعد ترکیه بازرسی ­های دقیق و سختگیرانه ­ای از اقلام غیرغذایی انجام می ­دهد. درآمد حاصل از باب الهوی حدود 10-15 میلیون دلار در ماه تخمین زده می شود.

علاوه بر باب الهوی، تحریرالشام در حال حاضر گذرگاه الغزاویه در عفرین و گذرگاه الدریه با ترکیه را کنترل می کند. تحریرالشام در گذرگاه نظامی در کفر لوسین و گذرگاه بشردوستانه در اطمه، که هر دو توسط ترکیه و متحد اصلی سوری­ اش، فیلق الشام کنترل و مدیریت می شوند، حضوری ندارد.

گذرگاه­ ها با رژیم سوریه:

قبل از پیشروی نیروهای اسد در دسامبر 2019، تحریرالشام تعدادی از گذرگاه­ها با دولت اسد از جمله «مورک»، «ابودالی» و «قلعه المضیق» را کنترل می­کرد. از آن زمان به بعد تحریرالشام در تلاش است تا بتواند گذرگا­ه ­های دیگر با دولت اسد را افتتاح کند. در آوریل 2020، تحریرالشام از افتتاح یک گذرگاه در معره النعمان با دولت اسد برای احیای اقتصاد ادلب خبر داد. این تصمیم اعتراضات زیادی به خصوص از سوی دولت ترکیه برانگیخت که باعث شد تحریرالشام افتتاح گذرگاه را به تعویق بیندازد.

در نوامبر سال 2020 نیز تحریرالشام خبر از افتتاح یک گذرگاه تجاری بین مناطق نیروهای مخالف و مناطق تحت کنترل نیروهای اسد بین شهرهای سرمین و سراقب داد. این اعلام پس از چندین دور مذاکره بین تحریرالشام، دولت سوریه و روسیه صورت گرفت. اگرچه ترکیه بخشی از مذاکرات نبود، اما منابع نزدیک به تحریرالشام گزارش دادند که رایزنی ­های طولانی­ مدت و مداومی بین سران تحریرالشام و ترکیه در طول روند مذاکرات انجام شده است. تحریرالشام تاکید داشته که گذرگاه سراقب کاملاً تجاری است و آ­نها هرگز اجازه عبور مردم را به و از مناطق تحت کنترل دولت بشار اسد نخواهند داد، که به نظر می­رسد با نگاه دولت اسد متفاوت است. 

درمورد میزان درآمد تحریرالشام از گذرگاه ­ها اطلاعات کمی در دسترس است، تحریرالشام عوارض و هزینه هایی برای عبور از گذرگاه ها به جز میوه و سبزیجات که به ترکیه می­رود و آرد و گندم که وارد می شود، وضع کرده است. پرداخت ها برای هر تن کالا از 3 تا 7 دلار با توجه به نوع کالا قرار دارد. برآورد شده درآمد تحریرالشام فقط از گذرگاه مورک در حدود 800.000 دلار در ماه بوده، در حالی که درآمد آن از ابودالی، قلعه المضیق و العیس حدود 1.5 میلیون دلار در هر ماه بوده است.

گذرگاه­ ها با دولت سوریه نیز به طور خاص منبع درآمد و فرصتی حیاتی برای همکاری استراتژیک تحریرالشام، به ویژه مصطفی قدید است که شبکه ارتباطات تجاری خود را با لشکر چهارم ماهر اسد و ابوعلی خضر شریک اسماء اسد توسعه دهد. تأخیر در ایجاد گذرگاه بین تحریرالشام و مناطق تحت کنترل بشار اسد بی تاثیر از دخالت ترکیه نیست. اگرچه ترکیه برای پیگیری تفاهم با دولت سوریه در مورد افتتاح گذرگاه سراقب به تحریرالشام چراغ سبز نشان داده است، اما به نظر می ­رسد آنکارا سعی دارد از آن به عنوان کارت فشار در مذاکرات با روسیه استفاده کند.

                                            گذرگاه های مهم در شمال غربی سوریه

(رنگ سبز پررنگ در دست تحریرالشام، سبزکمرنگ نیروهای معارض تحت حمایت ترکیه، قرمز مناطق کنترل بشار اسد)

2. تسلط بر خدمات بانکی: ایجاد آژانس پولی و بانک شام

در سال 2017، تحریرالشام آژانس پولی برای مدیریت پول و با هدف تنظیم عملیات مبادله و جلوگیری از انحصار و دستکاری نرخ ارز در استان ادلب، تاسیس کرد. به مانند دیگر نهادهای مالی تحریرالشام، جزئیات و اطلاعات روشنی از ساختار این آژانس در دسترس نیست، اما بندهای آن نشان می­دهد این ساختار از قانون پولی عربستان سعودی الهام گرفته است. در مورد مدیریت این آژانس نیز، چیزی غیر از این که تحت کنترل مصطفی قدید باشد، تاکنون گفته نشده است. نقش این آژانس در زمان تاسیس آن، محدود به مجبور کردن شرکت­های مبادله­ای و حواله­ای به پرداخت عوارض بود، اما به دنبال تصمیم در مورد ارز در مناطق تحریرالشام این نقش گسترده­ تر شد.

در ژوئن سال 2020، دولت نجات سوریه (SSG) اعلام کرد که برای تثبیت بازارهای آسیب دیده از کاهش شدید ارزش پول سوریه، لیر ترکیه را جایگزین پوند سوریه می­کند. چند روز پس از اعلام این خبر، مقادیر زیادی ارز ترکیه وارد ادلب شد، که عمدتا از طریق شعبه سازمان پست و تلگراف ترکیه در عفرین انجام شد و SSG شروع به تعیین قیمت­­ها و پرداخت حقوق با لیر کرد. در این راستا، آژانس پولی تحریر الشام چندین فرمان مهم را اجرا کرد از جمله:

• ممنوعیت انتقال نقدی بین مناطق تحت کنترل دولت سوریه و شمال غربی سوریه، ممنوعیت شرکت­ های صرافی و حواله­ای از ارائه پول نقد به مشتریان با هر ارز متفاوتی با ارز آژانس، ممنوعیت خریدپوند سوریهدر شمال غربی سوریه. همچنین این آژانس کلیه مشاغل مجاز انتقال و مبادله وجه نقد در شمال غربی سوریه را در سه دسته مجاز، خدمات حمل و نقل، حواله و مبادله ارز تقسیم کرده است که ذیل شرایطی قرار دارند از جمله واریز 25٪ از سرمایه تجاری خود در بانک شام برای کل دوره صدور مجوز که می بایست هر6 ماه تمدید شود.

دیگر نهاد مالی مهم تحریرالشام، بانک شام است، که در واقع منبع اصلی ارز ترکیه در ادلب است. مقادیر ارزی بالایی از ترکیه (بدون مشخص بودن دلیل و هدف آن) به بانک شام تحویل داده شده است. بانک شام در ژوئن 2018 تاسیس شد، زمانی که تحریرالشام الوسیط ، شرکت حواله ای خود در ادلب را به بانک شام تبدیل کرد که در وهله اول برای دریافت و انتقال پول حاصل از شرکت نفتی «وتد» بود. به سبب حمایت بانک شام، لیر ترکیه رواج بالایی در مناطق تحریرالشام به دست آورده است. شهروندان در مناطق تحت کنترل تحریرالشام جدا از شهر ادلب می توانند از طریق مشاغل مبادله ارز، لیر ترکیه را تا سقف 5.000 به دست آورند.

3. انحصار منابع و مشتقات نفت و گاز

شرکت نفتی وتد توسط مصطفی قدید در ژانویه 2018 پس از عملیات شاخه زیتون تاسیس شده است. اعتقاد بر این است که نبود اطلاعات روشن در مورد منشاء شرکت نفتی وتد و صاحبان آن یکی از روش­های قدید برای دور زدن مقررات ضدتروریسم و ​​اطمینان از رضایت ترکیه از انحصار وتد است. این شرکت بلافاصله پس از تشکیل، واردات مشتقات نفتی را از طریق یک شرکت ترکیه­ای به نام MT آغاز کرد. اولین محموله در 7 فوریه 2018 وارد شمال غربی سوریه شد. ظهور سریع این شرکت، که بلافاصله حقوق انحصاری واردات مشتقات نفتی و گاز از ترکیه به شمال غربی سوریه به آن اعطا شد، این نظر را که این شرکت روابط نزدیک با فرماندهان تحریرالشام و ترکیه دارد تأیید می­کند. همچنین قراردادهای منعقد شده بین وتد و بازرگانان کوچک­تری که واردات آن را می­فروشند شامل بندهایی چون جریمه نقدی و لغو مجوز آنها برای تجارت در شمال غربی سوریه در صورت نقض شرایط توافق خود با وتد است، که نشان از نوعی قدرت اجرایی این شرکت در منطقه تحریرالشام دارد.

وتد علاوه بر حقوق واردات فرآورده های نفتی تصفیه شده اروپا، از حقوق انحصاری SSG برای تنظیم قیمت­ها و سایر جنبه­های فروش و توزیع مشتقات گاز و نفت در منطقه نیز برخوردار است. این شرکت موظف است تمام وجوه حاصل از خرید محصولات خود را به بانک شام واریز کند.

صورتحسابی که از وتد در ژوئن 2019 به بیرون درز کرده، نشان می­دهد که سود خالص ماهانه شرکت 1.67 میلیون دلار بوده است- افزایش قیمت مشتقات نفتی نیز بی تاثیر نبوده است-.  انحصار این شرکت، همراه با نوسانات پوند سوریه و جانشین شدن لیر، باعث شده که قیمت سوخت و گاز افزایش یافته و به حدود 5.10 لیر در هر لیتر بنزین برسد. این افزایش همراه با این واقعیت است که انحصار وتد باعث بسته شدن صدها کسب و کار کوچک بازرگانان مشتقات نفتی در سراسر شمال غربی سوریه شده است و باعث می شود بسیاری از خانواده ها منبع درآمد خود را از دست بدهند.

برای دور زدن افزایش نارضایتی مردم و تضعیف اتهامات انحصار در بازار، دو شرکت دیگر مشتقات نفتی در دسامبر سال 2020 در ادلب (شرکت کاف) و در حومه غربی حلب (شرکت الشهباء در شهرک کفرکرمین) ایجاد شدند.  اگرچه شرکت کاف در وب سایت خود اعلام کرده است که در سال 2019 تأسیس شده است، اما گزارش­ها حاکی از آن است که این شرکت در سال 2018 به ثبت رسیده اما نشانه­ای از فعالیت تجاری آن در دسترس نبوده است و درعین اینکه هر دو شرکت، کاف و الشهبا مطرح کرده­اند که شرکت­هایی مستقل و خصوصی هستند، این باور قوی وجود دارد که آنها در نهایت تحت مالکیت و مدیریت مصطفی قدید و شرکت نفتی وتد هستند. قیمت­­های مشتقات نفتی در مناطق ارتش ملی سوریه 25 تا 35 قرش کمتر از قیمت­های وتد است، این دو شرکت محصولات خود را فقط با اختلاف 2 تا 5 قرش کمتر از قیمت وتد می فروشند که باعث می­شوند قیمت مشتقات نفتی  تحت کنترل تحریرالشام به گران­ترین قیمت تبدیل شود.

4. انحصار اینترنت و خدمات مخابراتی

سیریا کونیکت(SYR Connect)  شرکت دیگری بود که توسط گروه­­های ناشناخته در ادلب تأسیس شد و گمان می رود از شرکت­ های وابسته به تحریرالشام بود، به خصوص که انحصار بخش مهمی از آن در دست SSG بود. این شرکت حق انحصاری تنها تامین کننده و توزیع کننده بسته­ها و خدمات اینترنتی در شمال غربی سوریه را داشت.

در ژانویه 2020، SSG ارائه دهندگان خدمات اینترنتی در ادلب را با تحکم و تهدید موظف ساخت تا  فعالیت­ها و خدمات خود را با دفتر سیریا کونیکت هماهنگ کنند، به دنبال آن پیمانکاران فرعی اینترنت در ادلب قرارداد خود را با شرکت­های ترکیه­ای پایان دادند و از طریق سیریا کونیکت شروع به کار کردند. سرانجام سیریا کونیکت در سال 2020 در دپارتمان تنظیم مقررات ارتباطاتدولت نجات سوریه TRD ادغام شد.

قانون مخابرات، ایجاد شرکت ارتباطات عمومی وابسته را پیش­بینی کرده و راه اندازی، مدیریت، یا ارائه شبکه­ها و خدمات ارتباطی عمومی یا خصوصی را ممنوع می­کند؛ مگر اینکه ارائه دهنده، از TRD مجوز دریافت کرده باشد که نشان از انحصار TRD بر خدمات مخابراتی شمال غربی سوریه دارد.

تحریرالشام نسبت به سرویس­های فیبر نوری نیز توسعه­هایی داشته است. در اواسط سپتامبر سال2020، سرویس اینترنت فیبر نوری توسط دولت ترکیه مسدود شد.  TRD سپس شبکه خود را برای ارائه اینترنت بی سیم گسترش داد و به ارائه دهندگان این امکان را داد تا فرستنده­ها و گیرنده­های اینترنت بی­سیم جدیدی را در نزدیکی مرزهای ترکیه نصب کنند. تخمین زده می شود 22.000 دروازه شبکه در شمال غربی سوریه وجود داشته باشد که از این تعداد نزدیک به 14.000 در اختیار TRD است.

نقش ترکیه:

روابط هیئت تحریرالشام و ترکیه از مهم­ترین و مبهم‌­ترین ارتباطات نیروهای معارض در سوریه است. در ابتدا وضعیت ادلب به سبب اینکه هم خارج از کنترل دولت سوریه بود و هم به مانند عفرین در تسلط کامل ترکیه نبود، به تحریرالشام کمک نمود تا موقعیت نظامی و سیاسی خود در ادلب را تثبیت کند، در عین حال زمینه­ افزایش حضور ترکیه را نیز میسر کرد. اما با پیش‌ روی‌ ارتش سوریه در ادلب، موقعیت مسلط تحریرالشام تضعیف و نیازمند کمک و حمایت ترکیه شد. به موازات تضعیف نظامی و سیاسی تحریرالشام و تشدید نارضایتی‌های داخلی، نفوذ ترکیه گستردهتر گردید. اکنون به نظر می­آید برای ترکیه مناسب است که ساختار گروه­های مبارز ادلب را تغییر دهد. گفته می­شود سیاست­هایی از جمله رواج لیر ترکیه و تلاش در جهت وابسته­سازی شبکه برق ادلب به ترکیه، در جهت هدف ترکیه برای تضعیف تحریرالشام و محکم کردن و تداوم تسلط خود در منطقه است. همین نگرانی‌ها مخالفت شدید تحریرالشام با رویکرد ترکیه در بازگشایی M4 را منجر شد. با این حال تحریرالشام از نظر اقتصادی آنقدر ایمن نیست که بتواند کامل از ترکیه قطع ارتباط کند، در نتیجه در صورت ادامه فشارهای ترکیه به نظر می­رسد تحریرالشام مجبور باشد امتیازهای اقتصادی بیشتری به ترکیه دهد و نقش ترکیه در شمال غربی سوریه پر رنگ تر شود.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .