پیشینه

برخلاف آنچه عموماً در فضای رسانه ‌ای گفته می ‌شود، تا پیش از این موانع سیاسی به نوعی تابع موانع حقوقی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بوده است. تحریم ‌های ناشی از قطعنامه ‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد تا پیش از سال 2015 اصلی‌ ترین عامل عدم پذیرش عضویت ایران در شانگهای در پرتو نگرانی‌ های سیاسی چین و روسیه بوده است. درعین‌حال با امضای برجام و رفع این موانع، در کنار مشارکت استراتژیک ایران و چین و همکاری با روسیه در موضوعِ استراتژیک سوریه، این موانع حقوقی و عوامل پیوسته سیاسی به آن، برداشته شد. بااین ‌حال، تنش در روابط ایران و تاجیکستان در پی تحولات سپتامبر 2015 در این جمهوری، به یک مانع جدید سیاسی در فرایند عضویت دائم ایران تبدیل شد. مخالفت تاجیکستان عاملی است که حداقل تا سال 2020 وجود داشت و به نظر می‌ رسد طی ماه‌ های اخیر، با اظهارنظر رسمی «سراج ‌الدین مهرالدین»، وزیر امور خارجه این کشور، تغییر یافته باشد. از این منظر می ‌توان اظهار داشت برای نخستین بار اصلی‌ ترین موانع سیاسی و حقوقی برای آغاز فرایند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای برطرف شده‌ اند.

شرایط پیش‌ رو

سازمان همکاری شانگهای در استراتژی توسعه 5 ساله که تا سال 2025 منتشر کرده است، پذیرش اعضای جدید در این سازمان را در دهمین صفحه از این استراتژی (سرفصل نهم) مورد تأکید قرار داده است. بااین‌ حال فرایند سختگیرانه عضویت دائم نیز موضوعی است که به صراحت در این استراتژی به آن اشاره شده است. همچنین بر اساس این استراتژی و نیز مبتنی بر آیین ‌نامه داخلی پذیرش اعضای جدید در سازمان همکاری شانگهای (مصوب 1 ژوئن 2002)، اولویت عضویت دائم با اعضای ناظر و دیالوگ‌ پارتنرها است. لذا، اصلی ‌ترین گزینه ‌های فعلی عضویت دائم برای توسعه شانگهای علاوه بر ایران، افغانستان، بلاروس و مغولستان خواهند بود. در میان دیالوگ‌ پارتنرها نیز ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، سریلانکا و نپال از این شانس برخوردارند. ترکیه نیز اگرچه یک دیالوگ پارتنر محسوب می‌ شود، اما به دلیل عضویت در ناتو، به نظر نمی ‌رسد جزو گزینه‌ های بالقوه محسوب شود.

عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای فرایندی پیچیده و زمان‌بر است. براساس آیین‌ نامه داخلی سال 2002، نخستین گام ارائه درخواست رسمی به دبیر کل سازمان است. این اقدام نیز می ‌بایست از طریق رئیس شورای وزیران امور خارجه صورت پذیرد. در صورت موافقت شورای وزیران، شورای هماهنگ کننده ملی نیز می ‌بایست در این زمینه نظر بدهد. پس از آن دبیرکل می ‌بایست در جلسه شورای سران درخواست را ارائه کرده تا اعضا نسبت به آن نظر بدهند. پس از آن یک فرایند پیچیده در همکاری کشور درخواست دهنده با دبیرخانه و حتی مذاکره دوجانبه با کشورهای عضو برای تهیه پیش‌ نویس توافقنامه عضویت، آغاز می­شود. این پیش‌نویس باید به تصویب شورای وزیران امور خارجه و امضای دبیر کل (با موافقت کل اعضا) برسد. پس از تصویب تفاهم ‌نامه، کشور درخواست دهنده از برخی حقوق کشورهای عضو نظیر شرکت در نشست‌ ها (البته بدون حق رأی) و دسترسی به اسناد داخلی سازمان برخوردار خواهد شد. در این فاصله عمل به تعهدات ذکر شده در تفاهم ‌نامه می ‌بایست از سوی شورای وزیران و نیز شورای سران به تائید برسد. در صورتی که اجرای تعهدات تصویب نشود، تمام فرایند عضویت تعلیق شده و یا متوقف می ‌شود. تمام این فرایندهای حساس و دشوار حقوقی و سیاسی می ‌بایست طی چهار سال آینده در دولت سیزدهم انجام پذیرد. لذا، رفع موانع سیاسی و حقوقی تنها به معنای آغاز فرایند عضویت دائم است.

محیط راهبردی شانگهای

فرایند عضویت دائم ایران با توجه به پروسه ذکر شده، به شدت متأثر از محیط راهبردی سازمان همکاری شانگهای خواهد بود.

نخست، مسائل چالشی داخلی کشورها، به‌ ویژه چین (متأثر از تحولات امنیتی هنگ‌ کنگ، تنش‌ ها با تایوان، تحرکات در دریای چین جنوبی و نیز مسئله اویغورها) و روسیه (تحولات مربوط به الکسی ناوالنی، تحولات حوزه اوراسیا نظیر بلاروس و اوکراین، تنش ‌ها در دریای سیاه) به طور محسوسی بر رفتار این کشورها در مقابل ایالات متحده آمریکا و به ‌ویژه آستانه انعطاف نسبت به تنش‌ های ایران و آمریکا تأثیرگذار خواهد بود.

دوم، در سطح دوجانبه، تصویب و اجرایی شدن موافقت‌ نامه مشارکت استراتژیک ایران و چین (برنامه ۲۵ ساله همکاری ‌های مشترک) و در خصوص روسیه تداوم همکاری در موضوعات استراتژیک و توسعه آن به امضای موافقت ‌نامه مشارکت راهبردی با این کشور با همکاری نزدیک‌ تر در فرایند ادغام اوراسیایی، در محیط راهبردی شانگهای نیز تأثیرگذار است. مضافاً آنکه تعاملات ایران با کشورهای دیگر عضو، به‌ویژه تاجیکستان و پاکستان نیز قابل تأمل خواهد بود.

سوم، در سطح بین ‌المللی رهنمون شدن بیش از پیش ساختار نظام بین ‌الملل به سمت ویژگی ‌های تک-چند قطبی در شرایط کرونا، عاملی برای تسهیل این فرایند و نیز بالعکس، ثبات پساکرونا و توسعه همکاری‌ های قدرت‌ های بزرگ، عاملی برای محافظه‌ کاری بیش از پیش شانگهای در فرایند عضویت ایران خواهد بود.

چهارم، در سطح منطقه‌ ای می‌توان ثبات و امنیت در افغانستان را اصلی‌ ترین عامل تأثیرگذار بر این فرایند در نظر گرفت. در صورتی که بحران افغانستان به سوی تسری ناامنی به آسیای مرکزی و یا غرب چین برود، بسط مشارکت امنیتی شانگهای با ایران برای بازیگری فعال ‌تر در افغانستان، می ‌تواند زمینه ‌ساز تسهیل عضویت ایران در محیط راهبردی شانگهای شود.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .