ابعاد و پیامدهای سیاست جدید پاکستان در آسیای مرکزی

در twitter به اشتراک بگذارید
در whatsapp به اشتراک بگذارید
در telegram به اشتراک بگذارید
ابعاد و پیامدهای سیاست جدید پاکستان در آسیای مرکزی
بدون شک یکی از ابعاد مهم و درحقیقت ماهیت مناسبات پاکستان و آسیای مرکزی را باید رقابت سنتی با هند در نظر گرفت. دهلی‌ نو با نفوذی عمیق‌ تر، چارچوب دیالوگ مشترک 1+5 هند و آسیای مرکزی را راه ‌اندازی کرده و مبادلات تجاری 2 میلیارد دلاری را ضمن نفوذ فرهنگی تجربه می ‌کند.

مقدمه

از آغاز طرح استراتژی اتصال آسیای مرکزی و جنوبی، پاکستان توجه مضاعفی به این منطقه یافت. طی این مدت، اسلام ‌آباد طرح ‌های راهبردی انتقال انرژی آسیای مرکزی به جنوبی و نیز اتصال پیوندهای ژئواکونومیک از طریق راه ‌اندازی مسیرهای ترانزیتی را آغاز کرده است که به نوعی رقابت با نفوذ اقتصادی هند در آسیای مرکزی نیز محسوب می‌ شود.

در کنار این روند، توسعه مشارکت راهبردی با چین که به عضویت این کشور در سازمان همکاری شانگهای در سال 2017 منجر شد، بر پیوست ‌های سیاسی این نقش‌ آفرینی افزوده است. با این حال در سطح مناسبات سیاسی و امنیتی دوجانبه به ‌نظر می ‌رسد کماکان هند از تجربه و نفوذ بیشتری در آسیای مرکزی برخوردار است. افغانستان اما نقطه عطفی است که ممکن است این موازنه را به نفع اسلام‌ آباد تغییر دهد.

 

مناسبات اخیر پاکستان و آسیای مرکزی

 

حوزه مناسبات نظامی- دفاعی و امنیتی جدیدترین حوزه ‌ای است که به نظر می ‌رسد پاکستان در شرف ورود به آن است. پیش از این در سال‌ های گذشته اگرچه تعاملاتی نظیر سفر فرمانده ستاد مشترک ارتش پاکستان به ترکمنستان در سال 98 و سفر فرمانده نیروی زمینی این کشور به ازبکستان را شاهد بودیم، اما طی 6 ماه اخیر به طور محسوسی این تعاملات تشدید شده است.

علاوه بر مشارکت وزیر دفاع و مشاور امنیت ملی پاکستان در نشست وزرای دفاع و دبیران شورای امنیت سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه که به دیدارهایی در حوزه مناسبات دوجانبه دفاعی-امنیتی منجر شد، پاکستان تعاملات مجزایی را نیز در سطح دوجانبه آغاز کرده است.  در نشست مجازی «عمران ‌خان» با «شوکت میرضیایف» در فروردین‌ ماه، شاهد امضای یک سند مشترک همکاری دفاعی و نظامی بین پاکستان و ازبکستان بودیم.

در جریان سفر نخست‌وزیر پاکستان به تاشکند در تیرماه نیز یکی از 8 سند راهبردی امضا شده در خصوص آموزش نظامی بین وزارتخانه ‌های دفاع دو کشور بود. همین‌ طور هفته گذشته نیز «ندیم رضا»، رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح پاکستان سفری به نورسلطان داشت و با وزیر دفاع و فرمانده ستاد کل نیروهای مسلح قزاقستان دیدار و گفت‌ وگو کرد. طی این سفر موضوع افغانستان و همکاری ‌های دوجانبه نظامی و دفاعی مورد رایزنی و گفت‌ و‌گو قرار گرفت. در همین حال در رزمایش مشترک آناتولی-21 که تیرماه در آنکارا برگزار شد، نیروهای ویژه ازبکستان و قزاقستان نیز در کنار نیروهای پاکستان حضور داشتند.

در جریان سفر «امامعلی رحمان»، رئیس‌جمهور تاجیکستان به اسلام‌آباد نیز ضمن امضای اسناد دفاعی و نظامی، «شیرعلی میرزا»، وزیر دفاع تاجیکستان نیز با «قمرجاوید باجوا»، فرمانده ارتش پاکستان و نیز ژنرال «ندیم رضا» دیدار کرد. بنابر ادعای برخی رسانه‌ ها، در این سفر توافقاتی برای صادرات تجهیزات نظامی به تاجیکستان به امضا رسید. پاکستان همچنین از جمله کشورهایی بود که پس از مناقشات مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان با انتشار بیانیه ‌ای خواستار حل‌ و فصل مسالمت‌ آمیز بحران شده بود.

در حوزه مناسبات سیاسی نیز در همین راستا شاهد تعاملات گسترده‌ و فشرده ‌ای طی شش ماه اخیر میان پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی بوده ‌ایم. طی این بازه دو دیدار در سطح سران دولت‌ ها بین پاکستان و ازبکستان صورت گرفته است.

دیدار نخست به صورت مجازی در اواخر فروردین و دیدار دوم با سفر رسمی عمران‌ خان به تاشکند برای شرکت در کنفرانس «آسیای مرکزی و جنوبی: پیوستگی منطقه ‌ای» بود. در این سفر سه وزیر کشور، خارجه و اطلاع‌ رسانی پاکستان نیز همراه عمران‌ خان وارد تاشکند شدند.

رئیس مجلس عالی ازبکستان نیز پیش از آن در رأس یک هیئت پارلمانی به اسلام ‌آباد سفر کرده و با رئیس سنای پاکستان دیدار کرد. کمیسیون مشترک بین دولتی دو کشور نیز اواخر تیرماه سال جاری برگزار شد. در کنار این موارد دو کشور در موضوع افغانستان مذاکرات بسیار نزدیکی داشتند که تشکیل پلتفورم چهارجانبه با حضور آمریکا و افغانستان بزرگ ‌ترین نمود آن بود. در همین حال پس از سفر «محمود قریشی» به دوشنبه در اواخر فروردین‌ ماه و دیدار با مقامات تاجیک از جمله امامعلی رحمان، سفر رئیس‌جمهور تاجیکستان به پاکستان در تیرماه صورت گرفت. همچنین پنجمین دور رایزنی‌های سیاسی پاکستان و تاجیکستان در اوایل خردادماه برگزار شد.

قریشی همچنین اواخر خردادماه دیداری را نیز با وزیر امور خارجه قرقیزستان داشت که در آن از «قزاق ‌بایف» برای سفر رسمی به اسلام ‌آباد دعوت شد. همچنین طرفین در خصوص برگزاری کمیسیون مشترک بین دولتی در سال 2021 توافق کردند.

در حوزه اقتصادی نیز کما فی ‌السابق پاکستان با تأکید بر حوزه زیرساخت‌ های راهبردی تعاملات خود با آسیای مرکزی را تقویت می ‌کند. مذاکرات با ترکمنستان در خصوص تکمیل خط لوله انتقال گاز تاپی و نیز خط انتقال برق تاپ در دیدار وزیر انرژی پاکستان با سفیر ترکمنستان ادامه یافت.

همچنین برخی رسانه ‌ها از احتمال تقویت مناسبات پس از توافق روسیه و پاکستان در حوزه توسعه پایگاه‌ های دریافت گاز مایع و خط لوله پاکستان استریم خبر داده‌اند. همین ‌طور توافق با ازبکستان برای توسعه کریدور ریلی ترانس ‌افغان با جدیت ادامه یافت. طی شش ماه اخیر مسیر جاده ‌ای این کریدور به طور رسمی افتتاح شد و رایزنی‌ های نزدیک برای تکمیل پروژه ریلی مزارشریف- کابل- پیشاور ادامه دارد.

در همین حال طی این بازه در دیدار با وزیر خارجه قرقیزستان، پاکستان به صورت رسمی مجوز استفاده از بنادر گوادر و کراچی را صادر کرد.

 

ابعاد و پیامدها

بدون شک یکی از ابعاد مهم و درحقیقت ماهیت مناسبات پاکستان و آسیای مرکزی را باید رقابت سنتی با هند در نظر گرفت. دهلی‌ نو با نفوذی عمیق‌ تر، چارچوب دیالوگ مشترک 1+5 هند و آسیای مرکزی را راه ‌اندازی کرده و مبادلات تجاری 2 میلیارد دلاری را ضمن نفوذ فرهنگی تجربه می ‌کند.

با این حال پاکستان فاقد چنین چارچوبی سیاسی است، مبادلات تجاری با مجموع 5 کشور در حدود 200 میلیون دلار است و در حوزه فرهنگی نیز تصویری منفی و حامی تروریسم در منطقه معرفی می‌ شود.

درعین‌حال اما اسلام ‌آباد از طریق مشارکت راهبردی با آمریکا سعی در ارتقاء این جایگاه با استفاده از مزیت‌ های جغرافیایی خود دارد. در تمام پروژه ‌های استراتژی اتصال آسیای مرکزی و جنوبی پاکستان دست برتر را نسبت به هند داشته و در صدد تقویت این پروژه‌ به عنوان آلترناتیوی برای کریدور بین ‌المللی شمال-جنوب است. از طرف دیگر، از طریق صف ‌بندی مشترک با ترکیه و با استفاده از نفوذ سنتی این کشور در آسیای مرکزی، احتمالاً تلاش ‌های مضاعفی برای توسعه مناسبات با این منطقه خواهد داشت.

«ظفراقبال یوسف‌ زهی»، تحلیل‌گر مسائل پاکستان استراتژی پاکستان در قبال آسیای مرکزی را دارای پنج هدف عمده عنوان می ‌کند که شامل تقویت تجارت و اتصال ژئواکونومیک، پیوندهای قوی سیاسی، همکاری در حوزه سرمایه‌گذاری و انرژی، تقویت تعاملات دفاعی و امنیتی، و توسعه ارتباطات مردمی و دیپلماسی عمومی می ‌شوند.

با این حال وی تصریح می ‌کند که به دلیل شرایط افغانستان تاکنون در این سیاست موفق نبوده است. از این منظر، تحولات افغانستان نقطه عطفی است که می ‌تواند یک جهش برای پاکستان در شکل‌ دهی به سیاست جدید این کشور در آسیای مرکزی محسوب شود.

تهدیدِ طالبان تمام کشورهای منطقه آسیای میانه را به سمت همکاری با اسلام ‌آباد سوق داده است. همچنین پاکستان به این کشورها ثابت کرده که برقراری ثبات در آسیای مرکزی مستلزم ثبات در افغانستان است که هزینه آن می ‌بایست به اسلام‌آباد پرداخت شود. در همین حال به نظر می ‌رسد پاکستان در شرف طراحی یک پلتفورم رسمی و یا غیررسمی امنیتی برای افغانستان با حضور کشورهای آسیای مرکزی است.

ازبکستان، تاجیکستان و قزاقستان اصلی‌ ترین بازیگران این پلتفورم خواهند بود. در صورت تحقق چنین سناریویی و ارتقاء شاخص‌ های کیفی آن در مشارکت راهبردی با ترکیه، می ‌توان نوعی استقلال ضمنی در روابط پاکستان و چین را نیز شاهد بود که در بلندمدت امتیازات قابل توجهی را در اختیار اسلام ‌آباد می‌گذارد.

پاکستان همچنین گزینه مسلمانان اویغور را نیز با همکاری ترکیه روی میز نگه داشته و اضافه شدن کشورهای آسیای مرکزی که بیشترین واکنش‌ ها را نسبت به تحولات سین کیانگ نشان داده ‌اند، این اهرم را در کنار محور طالبان بیش از پیش تقویت می ‌کند.  

 

جمع‌بندی

به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان به معنای ارتقاء نقش راهبردی پاکستان برای آسیای مرکزی است. این امر در بلندمدت می‌تواند نبض بخشی از ثبات سنتی مناطق شمال شرق ایران را در اختیار پاکستان قرار دهد که یک تهدید راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.

درعین‌حال، پاکستان از طریق برقراری ثبات نسبی در افغانستان به دنبال اجرای استراتژی اتصال آسیای مرکزی و جنوبی خواهد بود که برون دادهای آن کاهش ارزش موقعیت ژئواکونومیک ایران برای کشورهای آسیای مرکزی است. روسیه و چین طبیعتاً خواستار افزایش سطح نفوذ پاکستان در آسیای مرکزی نخواهند بود و با آن از طریق اهرم‌ های مهار نظیر شانگهای و یا موازنه با هند، اقدام خواهند کرد.

همین امر نیز با نگاه به احتمال اضافه شدن ایران به این محور، ممکن است منجر به مخالفت پاکستان با عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای شود.

 

 

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

آیا مطمئن هستید که می خواهید قفل این پست را باز کنید؟
باز کردن قفل باقی مانده : 0
آیا مطمئن هستید که می خواهید اشتراک را لغو کنید؟