بررسی وضعیت اقتصادی غزه، (مطالعه موردی نبرد سیف القدس؛10 تا 21 مه 2021)

بیان مطلب

محاصره غزه توسط اسرائیل و عملیات‌ های نظامی متعددی که در سال‌های اخیر توسط این رژیم در غزه انجام شده است، منجر به صدمات اقتصادی زیادی به مردم این منطقه شده است. در این میان، جنگ اخیر نیز به نوبه خود نقطه تاثیرگذار دیگری برای صدمات اقتصادی وارد شده به این منطقه در سایه جنگ و حملات نظامی اسرائیل بوده است. در این گزارش ابتدا تصویری از وضعیت اقتصادی غزه پیش از آغاز جنگ اخیر ارائه می‌شود – به ویژه تحت تأثیر محاصره و حملات نظامی اسرائیل به این منطقه از سال 2007 به بعد- و سپس به ارزیابی تأثیرات اقتصادی جنگ اخیر پرداخته خواهد شد. 

وضعیت اقتصادی غزه پیش از نبرد سیف القدس

طبق گزارشی که به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارائه شده است، محاصره غزه و حملات اسرائیل به این منطقه در بازه زمانی سال‌ های 2007 تا 2018، 7/16 میلیارد دلار خسارت به همراه داشته است. مطابق این گزارش، اگر محاصره و عملیات ‌های نظامی اسرائیل در کار نبود، نرخ فقر – یعنی تعداد افرادی که زیر خط فقر زندگی می‌کنند – در غزه به جای عدد %56 در سال 2017، می ‌توانست به عدد %15 در همین سال برسد. همچنین، طبق برآورد‌های ارائه شده در این گزارش، اگر محاصره و عملیات نظامی اسرائیل در غزه روی نداده بود، شاخص شکاف فقر – که نشان دهنده شدت یا عمق فقر در یک جامعه است – به جای عدد %20 در سال 2020، می ‌توانست به عدد %2/4 در همین سال برسد. در عین حال، مطابق این گزارش، نرخ فقر در سال 2007 و در آغاز محاصره غزه %40 و شاخص شکاف فقر %12 بوده است. شایان توجه است که از سال 2007 و پس از کنترل غزه توسط حماس، اسرائیل دست به محاصره شدید این منطقه زده است که به قطع ارتباط اقتصادی غزه با بقیه فلسطین و سایر نقاط جهان منجر شده و صدمات بسیاری شدیدی را به اقتصاد آن وارد کرده است.

مطابق همین گزارش، بیشتر مردم در این منطقه به آب آشامیدنی سالم، برق منظم و قابل ‌اتکا و حتی سیستم فاضلاب مناسب دسترسی ندارند. برای نمونه، در سال ‌های 2017 و 2018 ذخایر برق به 4 تا 6 ساعت در روز محدود بوده است که در عمل به معنای مختل شدن بسیاری از خدمات کلیدی است (البته میزان دسترسی به برق در ژانویه 2020 در شماری از نقاط غزه به 11 ساعت در شبانه‌ روز افزایش یافت، که البته همچنان به معنای 11 ساعت برق در روز در تمام نقاط غزه نبوده است). در همین راستا و در یک نگاه کلی، در کل سال‌ های 2007 تا 2018 اقتصاد غزه تنها کمتر از %5 رشد داشته است و سهم آن از کل اقتصاد فلسطین از %31 در سال 2007 به %18 در سال 2018 کاهش یافته است. نمودار زیر کاهش سهم غزه از کل اقتصاد فلسطین (به درصد) در فاصله سال ‌های 1994 تا 2018 را نشان می‌ دهد:

همان طوره که اشاره شد، بیش از نیمی از جمعیت غزه (یعنی بیش از 1 میلیون نفر) زیر خط فقر زندگی می کنند که مطابق برآوردهای صورت گرفته، انتقال این افراد به بالای خط فقر نیازمند تزریق نزدیک به 840 میلیون دلار به این منطقه است. همچنین، غزه یکی از بالاترین نرخ‌ های بیکاری در جهان را داشته است. نمودار زیر نرخ بیکاری در غزه در فاصله سال‌ های 1995 تا 2017 را نشان می‌ دهد:

در نتیجه این روندها، سرانه تولید ناخالص ملی در این منطقه در طی سال ‌های محاصره %27 کاهش داشته است. جالب توجه است که اگر سهم غزه از اقتصاد منطقه اشغالی فلسطین به همان میزان سال 2006، یعنی قبل از آغاز محاصره، باقی مانده بود، تولید ناخالص داخلی آن در سال 2020، %50 بیشتر از مقدار واقعی آن در این سال می ‌شد.در یک ارزیابی کلی، وضعیت اقتصادی غزه که در نرخ ‌های بیکاری، فقر و رشد اقتصادی آن آشکار است، حتی پیش از آغاز جنگ اخیر وضعیت بسیار وخیمی داشته است که از جمله دلایل مهم این وضعیت نیز باید به سال ‌ها محاصره شدید و محدودیت در رابطه تجاری با بیرون اشاره کرد که توسط رژیم اسرائیل اعمال شده است.

صدمات نبرد سیف القدس بر اقتصاد غزه

جنگ 11 روزه اخیر در غزه به شهادت 266 نفر، از جمله 66 کودک، و صدمات اجتماعی، زیرساختی و مالی سنگینی به مردم این منطقه منجر شد. مطابق یک ارزیابی صورت ‌گرفته در این ارتباط که با مشارکت بانک جهانی، سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و با کمک نظر و مشورت مقامات، جامعه مدنی و بخش خصوصی فلسطینی انجام شده است، حمله اسرائیل به غزه به 290 تا 380 میلیون دلار خسارت فیزیکی و 105 تا 190 میلیون دلار صدمات اقتصادی به این منطقه منجر شده است. شایان توجه است که در میان خسارت ‌های فیزیکی وارد شده، بخش ‌های اجتماعی (مسکن، سلامت، آموزش و مشاغل) با خسارتی بین 140 تا 180 میلیون دلار متحمل بیشترین صدمه شدند (بیش از %90 این خسارت، صدمه به ساختمان ‌ها بوده است). علاوه بر این، بخش زیربنایی که شامل خدمات شهرداری، حمل‌ و نقل عمومی، آب و بهداشت، انرژی و زیرساخت‌ های دیجیتال است، بین 65 تا 80 میلیون دلار صدمه دیده است. همچنین بخش­ های تولیدی (کشاورزی، صنعت، تجارت و خدمات و بخش مالی) بین 75 تا 90 میلیون دلار خسارت دیدند. علاوه بر اینها، مطابق برآورد صورت‌گرفته، ترمیم این خسارات وارد شده به غزه در نتیجه جنگ اخیر نیازمند تأمین حدود 345 تا 485 میلیون دلار در 24 ماه آینده است. در همین ارتباط، رشد تولید ناخالص داخلی غزه که برای سال 2021، %5/2 تخمین زده شده بود، با توجه به جنگ روی ‌داده، %3/0- برآورد شده است. همچنین، به دنبال مشکلاتی که جنگ اخیر در زمینه مشکلات طولانی ‌مدت­ تر اقتصادی در این منطقه ایجاد کرد، طبق برآورد صورت گرفته، %62 مردم غزه در وضع ناامنی غذایی قرار گرفتند.

در یک ارزیابی متفاوت که توسط خود فلسطینی ‌ها انجام شده است، کمیته دولتی برای بازسازی غزه دو ماه پس از پایان نبرد سیف القدس اعلام کرده است خسارات و صدمات وارد شده بالغ بر 479 میلیون دلار بوده است که تفاوت چشم‌گیری با برآورد قبلی ندارد. در این ارزیابی، بخش مسکن و زیربنا متحمل %61 این خسارت شده است که بالغ بر 292 میلیون دلار می‌شود؛ %33 این صدمات متوجه بخش توسعه اقتصادی بوده است که معادل حدود 158 میلیون دلار است؛ و %7 این خسارات و صدمات نیز مربوط به بخش توسعه اجتماعی بوده است که تقریباً معادل 29 میلیون دلار است. در ارزیابی مقامات فلسطینی، بخش خصوصی و صنعت متحمل بیشترین خسارت شده‌ اند و بیش از 1000 مورد از امکانات اقتصادی غزه در طول جنگ اخیر ویران شده‌ اند. همچنین، همچون آنچه در ارزیابی‌ های بین ­المللی نیز وجود دارد، در برآورد مقامات فلسطینی نیز اگر توجه فوری به بازسازی اقتصادی غزه صورت نگیرد، این منطقه با وخیم ‌تر شدن فزاینده اوضاع خود مواجه خواهد شد که به معنای بیکاری و فقر بیشتر خواهد بود.

لازم به ذکر است که بخش کشاورزی نیز از صدمات این جنگ مصون نمانده است. مطابق گزارش یک نهاد حقوق بشری بین ‌المللی، حملات اسرائیل منجر به صدمات زیادی به بخش کشاورزی شده و زمین‌ ها و امکانات کشاورزی هدف حملات هوایی و بمباران رژیم اسرائیل قرار گرفته ‌اند. علاوه بر این، مطابق این گزارش، بسیاری از زمین ‌های کشاورزی نه به دلیل تخریب توسط بمباران، بلکه به این علت که در نتیجه این وضعیت جنگی کشاورزان قادر   نبوده ‌اند که برای آبیاری یا برداشت محصول به سرزمین ‌های خود بروند، با خسارت‌ های جدی مواجه شده ‌اند. در همین ارتباط، گزارش ‌هایی در ارتباط با تخریب گلخانه ‌ها در جریان حملات اسرائیل نیز وجود دارد.

افزون بر اینها، باید متذکر شد که با توجه به ضعف شدید بخش تولید، رشد اقتصاد غزه عمدتاً جهت ‌گیری مصرف ‌محور دارد که حدود %80 آن از منابع خارجی و کمک ­های بین‌ المللی تأمین می‌ شود. نکته حائز اهمیت دیگر در این ارتباط این است که در غزه نیز مشابه بسیاری نقاط دیگر دنیا شیوع بیماری کرونا منجر به وخامت وضع اقتصادی شده است. در واقع، در سال 2020 که بیماری کرونا قربانی ‌های زیادی می‌گرفت، برآورد شده است که اقتصاد غزه (تولید ناخالص داخلی آن) نسبت به سال 2019، %5/11 کوچک ­تر شده باشد. این کاهش در تولید ناخالص داخلی به طور طبیعی به معنای وخیم ‌تر شدن وضعیت اشتغال، فقر و استانداردهای زندگی بوده است. در این ارتباط، شایان توجه است که جنگ اخیر به معنای افزایش خطر و آسیب ­های ویروس کرونا نیز بوده است؛ چراکه بخش سلامت و بهداشت غزه نیز در نتیجه حملات اسرائیل متحمل آسیب ­هایی جدی شده است که از جمله می ‌توان به تخریب تنها مرکز تست کرونا در این منطقه اشاره کرد.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .