دو دهه کشاکش سیاسی اهل سنت عراق؛ از تحریم انتخابات تا نزاع بر سر رهبری

شاید بخش قابل توجهی از شهروندان امیدی به تغییرات مؤثر ناشی از این انتخابات نداشته باشند، اما احزاب و گروه های سیاسی همچون گذشته با جدیت تمام از ماه ها پیش، تکاپوی خود را برای ورود قدرتمند به انتخابات برای به دست آوردن کرسی های بیشتر آغاز کرده بودند. در این میان شرایط برای احزاب سنی هم مانند همتایان شیعی شان مشابه و البته پرتلاطم است.

77 درصد جمعیت عراق را عرب ها تشکیل می دهند. شیعیان 55 درصد و سنی ها 22 درصد این عدد را پر          می کنند. با اینکه عرب های سنی کمی بیش از یک پنجم جمعیت را شکل می دهد اما تا پیش از سال 2003 و به مدت چندین سده، نظام سیاسی سرزمین بین النهرین در اختیار آنان بوده است. در دوران عراق معاصر و پس از استقلال آن نیز حکومت در اختیار عرب های سنی بوده است. با سرنگونی رژیم حزب بعث در سال 2003 اینگونه مقدر شد که این اقلیت در یک چرخش ناخواسته جای خود را به اکثریت شیعی بدهد.

این چرخش، البته با نارضایتی و خشم آنان مواجه گردید، به گونه ای که با تحریم انتخابات، مشروعیت نظام سیاسی جدید را نپذیرفتند. بخشی از آنان حضور در فرایند جدید سیاسی را تحریم کردند و بخشی دیگر علاوه بر این تحریم با توسل به خشونت، چالش های امنیتی و سیاسی قابل توجهی را به وجود آوردند.

در عرصه سیاسی و انتخاباتی تحریم مشارکت در انتخابات ژانویه 2005 «الجمعیه الوطنیه الإنتقالیه» که نخستین انتخابات پس از سرنگونی رژیم صدام بود و به نوعی نقش پارلمان موقت برای تدوین قانون اساسی و برگزاری نخستین انتخابات مجلس در پایان همان سال بود، اهل سنت را از نقش آفرینی جدی تر بازداشت. شیعیان پیروزی گسترده ای به دست آوردند و سنی ها فهمیدند که تحریم انتخابات راه حل مناسبی نیست و مشارکت سیاسی یکی از راه های اصلی بازگردانی نقش سابق آنها در فضای حکمرانی بود. کما اینکه نقش تحریم کننده آنها در صورتی که به شکل اپوزیسیون داخل ساختار و فرآیند سیاسی تغییر شکل می داد می توانست برای آنان سودمند تر باشد و مانع از یکه تازی شیعیان و کردها، از منظر آنان گردد. البته نگرانی آمریکایی ها از برهم خوردن موازنه قدرت به سود شیعیان نیز نقش مهمی در سوق دادن آنان به پایان دادن به تحریم مشارکت سیاسی داشت. نکته ای که زلمای خلیل زاد سفیر اسبق ایالات متحده آمریکا در بغداد که همان زمان در عراق در حال انجام مأموریت خود بود در کتاب خاطرات خود بر آن اذعان می دارد.

به هر جهت نخستین مشارکت سیاسی سنی ها در نخستین دوره انتخابات در دسامبر 2005 رقم خورد که «جبهه التوافق العراقیه» گسترده ترین ائتلاف سنی با 44 کرسی و سپس «جبهه الحوار الوطنی» با 11 کرسی، بزرگ ترین نمایندگان سیاسی اهل سنت در آن دوره بودند.

در انتخابات سال 2010 تمایل نخبگان سنی برای مشارکت در انتخابات، بیش از گذشته شد. شخصیت های ارشد و مطرح سنی مانند صالح المطلک، جمال الکربولی، طارق الهاشمی، اسامه النجیفی و رافع العیساوی همگی در چارچوب «القائمه العراقیه» به رهبری ایاد علاوی، نخست وزیر سابق شیعی و سکولار گرد هم آمدند و توانستند به طور مشترک با شیعیان همفکر علاوی، با 91 کرسی، بیشترین کرسی های مجلس را از آن خود کنند. هرچند که در نهایت در این انتخابات جنجالی بر سر تفسیر فراکسیون بزرگتر «الکتله الأکبر»، این فهرست ائتلاف «دولت قانون» نوری مالکی بود که با دو رأی کمتر، با حکم دادگاه عالی، مسئول تشکیل کابینه و معرفی نخست وزیر گردید.

                          ایاد علاوی با رغم شراکتش با اهل سنت از کسب کرسی نخست وزیری بازماند

به نظر می رسد که سنی ها در انتخابات دوره سوم در سال 2014 بهترین نتایج مشارکت خود را تا آن زمان به دست آوردند. از مجموع 328 کرسی پارلمان، آنها 90 کرسی را در اختیار گرفتند که عدد قابل توجهی بوده است. فهرست «متحدون للإصلاح» به رهبری اسامه النجیفی با 23 کرسی و «الوطنیه» ایاد علاوی با 21 کرسی موفق ترین فهرست های اهل سنت در این دوره بوده اند.

                            اسامه النجیفی چهره نخست بیت سنی در انتخابات پارلمانی 2014

چهارمین انتخابات مجلس نمایندگان در سال 2018 برگزار شد. این نخستین انتخاباتی بود که پس از اعلام پیروزی رسمی بر داعش برگزار می شد. کرسی های اهل سنت در این انتخابات کاهش چشمگیری از خود نشان داد. آنها 71 کرسی به دست آوردند و الوطنیه مانند دوره گذشته 21 کرسی، القرار به رهبری النجیفی و خنجر 14 کرسی و دیگر احزاب سنی به طور متفرقه کرسی های کمتری را کسب کردند. به طور مثال فهرست «الأنبارهویتنا» متعلق به محمد الحلبوسی تنها 6 کرسی را از آن خود کرد.

اشغال گسترده مناطق سنی نشین توسط داعش، یک زخم کاری بر پیکره گروه های سنی و پایگاه اجتماعی متزلزل آنان وارد کرده بود. پس از ظهور داعش در سال 2014 بیش از 980 هزار خانوار عراقی که غالبا اهل سنت بودند آواره شدند. این موضوع اثر خود را بر سطح مشارکت اهل سنت در انتخابات برجای گذارد؛ علاوه بر اینکه نارضایتی این بخش از شهروندان از رهبران سیاسی سنی که وعده های متعدد بازگشت هرچه سریع تر آوارگان به مناطق خود و ساخت و ساز و اصلاح مناطق تخریب شده آنان را داده بودند، اما در عمل، نتایج رضایت بخشی حاصل نشده بود که باعث خشم آنان نیز شده بود.

در این انتخابات، «تحالف المحور» با 50 نماینده، بزرگ ترین بلوک پارلمانی را تشکیل داد و حلبوسی نیز در یک توافق داخلی و خارجی به ویژه با حمایت ائتلاف پارلمانی «فتح» به ریاست ابوحسن العامری، توانست ریاست مجلس را در اختیار بگیرد تا نشان دهد عملا ایران به این گزینه چراغ سبز نشان داده است. فضای سیاسی بیت سنی خیلی زود به دلیل اختلافات شدید دچار انشعاب گردید و المحور با یک انشقاق مهم که آثار خود را بر نقشه سیاسی احزاب سنی در انتخابات 2021 نیز گذاشت به دو بلوک تقسیم شد. «تحالف القوی العراقیه» به رهبری حلبوسی جوان و پدیده اخیر سیاسی سنی ها با 33 نماینده و «المحور الوطنی» به رهبری خنجر، الجبوری، النجیفی و کربولی با 17 نماینده، به دو جریان متخاصم با یکدیگر تبدیل شدند و این تخاصم شدید که در بسیاری از موارد به اتهام زنی و حتی توهین های مستقیم به یکدیگر بدل شده، به انتخابات اکتبر 2021 پیوند مستقیم خورد.

                  محمد الحلبوسی جوان در میان شگفتی ناظرین سیاسی بر کرسی ریاست پارلمان عراق تکیه زد

اختلافات به وجود آمده در تحالف المحور و تحولات پس از آن گویای آن بود که نقشه سیاسی انتخاباتی بیت سنی بار دیگر در انتخابات 2021 دچار تشتت و رقابت های کمرشکن میان دو قطب بارزتر یعنی محمد الحلبوسی و خمیس الخنجر خواهد شد. روابط حلبوسی با فتح و گروه های مقاومت در سال های اخیربه تدریج دچار اختلافات جدی شده بود و در مقابل، این روابط با سعودی ها بیش از گذشته تقویت گردید. در مقابل، خنجر که در سال های گذشته همواره توسط احزاب شیعی به حمایت از تروریسم و پشتیبانی مالی آن متهم بود و با قطری ها روابط قابل توجهی داشته است در ماه های اخیر توانست روابط قابل قبولی را با گروه های حشد الشعبی به وجود آورد و حتی در سفر آوریل گذشته محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه سابق ایران به عراق، در منزل خنجر با وی و تعدادی از شخصیت های سنی عراقی دیدار و گفتگو کرد.

انتخابات پیش رو با اینکه شاهد حضور طیف گسترده ای از نخبگان سیاسی سنی خواهد بود اما به طور مشخص رقابت اصلی میان «تحالف عزم» به رهبری خنجر و «تحالف تقدم» به رهبری حلبوسی خواهد بود. این دو تلاش جدی دارند تا رهبری سیاسی و بلامنازع اهل سنت را در اختیار بگیرند بنابراین از هم اکنون می توان پیش بینی جدالی بزرگ، چه پیش از انتخابات و چه پس از آن را داشت. خنجر توانسته است شخصیت های قابل توجهی مانند سلیم الجبوری (التجمع المدنی للإصلاح)، جمال الکربولی (حزب الحل)، خالد العبیدی (حزب التصدی)، و ابومازن (حزب الجماهیر الوطنیه) را در کنار خود داشته باشد. هرچند که حلبوسی را نیز به هیچ عنوان نباید دست کم گرفت. وی نشان داده است که یک سیاستمدار جوان اما با هوش است. در کنار این دو ائتلاف، «مشروع الإنقاذ» به رهبری اسامه النجیفی رئیس اسبق پارلمان و سیاستمدار نزدیک به ترکیه نیز حضور دارد. کما اینکه جمال الضاری نوه شیخ ضاری المحمود از رهبران برجسته ثوره العشرین (قیام 1920) و رهبر «المشروع الوطنی العراقی» نیز در این دور از انتخابات حضور دارد. الضاری به طور جدی از شخصیت های سنی مخالف و منتقد ایران و همپیمانان آن در عراق است و اسناد منتشر شده در چارچوب قانون ثبت کارگزاران خارجی «فارا» وزارت دادگستری آمریکا نشان می دهد وی روابط قابل توجهی در سال های اخیر با بخشی از نمایندگان کنگره و وزارت امور خارجه آمریکا داشته و پول های هنگفتی به آنان پرداخت کرده تا حمایت آنها را از خود کسب کند.

                                 رقابت تحالف عزم و تحالف تقدم بر سر زعامت بیت سنی

انتخابات در عراق در دو دهه اخیر نشان داده است که ائتلاف ها و پیمان های سیاسی انتخاباتی، راهکارهای احزاب و رهبران سیاسی برای کسب کرسی های بیشتر در پارلمان هستند و این ائتلاف ها به دلیل آنکه همپیمانی آنان تقریبا هیچگاه راهبردی نبوده محکوم به ظهور اختلافات سریع و فروپاشی بوده اند. این موضوع اختصاص به گروه های سیاسی شیعه و تحولات دراماتیک آن در این 18 سال ندارد. به دلیل توجه نخبگان ایرانی به بافت سیاسی شیعی عراق، تلاش قابل توجهی برای شناخت بافت سنی و اطلاع از تحولات آن صورت نگرفته است. اما ناظران و پژوهشگران جدی مسائل عراق به خوبی از مشابهت تحولات سیاسی در فضای سیاسی شیعی و سنی این کشور مطلع هستند.

با این حال، صبغه قدرتمندتر عشیره و بدویت در بافت سنی به خصوص در مناطق غربی عراق که منجر به پیوندهای قدرتمند بین عشیره و رجال سیاسی گردیده است، عملا ویژگی های منحصر بفرد بدوی و عشیره ای را در حیات سیاسی رهبران اهل سنت نیز منعکس کرده است. جاه طلبی شدید و میل قوی به رهبری و نارضایتی و نگرانی از شکست، منجر به ظهور رقابت های قوی میان رهبران سیاسی سنی می گردد.

ارتباطات مشخص و متنوع هر یک از این رهبران با یکی از طرف های منطقه ای و حمایت های هر یک از این کشورها از این اشخاص، به حساسیت ها و پرتنش بودن این رقابت ها افزوده است. اگر ارتباطات برخی رهبران شیعی با ایران مورد توجه قرار می گیرد در بافت سیاسی سنی، این ارتباطات دامنه وسیع تری همچون امارات، عربستان سعودی، قطر، اردن و ترکیه را شامل می شود.

افزون بر اینها عدم وجود رهبران مؤثر و قدرتمند که بتوانند صدای توده اکثریت اهل سنت باشند و آن را نمایندگی کنند به شدت قابل لمس است. این مسئله اثر بالایی بر پراکندگی آرای انتخاباتی اهل سنت خواهد گذاشت. موضوعی که به نظر می رسد مشخصا مورد توجه شخصیت های مانند خنجر و حلبوسی قرار گرفته است. با این حال بعید به نظر می رسد که با توجه به عوامل گفته شده و شرایط کنونی جامعه سنی، در این دوره از انتخابات، شاهد ظهور یک نیروی سیاسی بلامنازع سنی در این دوره از انتخابات باشیم. به ویژه آنکه گذشته نشان داده است که بلوک های سیاسی، در فردای اعلان نتایج انتخابات نیز دست خوش تغییرات جدی قرار می گیرند.