نگاهی به فهرست احزاب و ائتلاف‌های حاضر در انتخابات پارلمانی عراق

انتخابات پارلمانی عراق در نگاه آمار

انتخابات پارلمانی عراق در شرایطی در روز یکشنبه 10 اکتبر 2021 / 18 مهر 1400 شمسی برگزار خواهد شد که 3243 نامزد انتخاباتی (2292 مرد و 951 زن) برای تکیه بر 320 کرسی پارلمانی (83 کرسی معادل 25 درصد پارلمان به زنان اختصاص دارد) به رقابت با یکدیگر خواهند پرداخت. علاوه بر این 9 کرسی ویژه نیز در اختیار اقلیت های قومی و دینی قرار خواهدگرفت (5 کرسی مسیحیان و یک کرسی برای هر یک از اقلیت های ایزدی، صابئین، شبکی و کردهای فیلی).

در انتخابات حاضر 25.182.594 شهروند عراقی واجد شرایط رای دهی هستند. نامزدهای حاضر در انتخابات در قالب 110 حزب سیاسی و 22 فهرست ائتلافی حاضر هستند. علاوه بر این 789 نفر به صورت مستقل، 959 نفر در قالب ائتلاف ها و 1501 نفر نیز از احزاب ثبت نام کرده اند.

انتخابات 10 اکتبر 2021 در 83 حوزه انتخابیه و به کارگیری 8273 صندوق رای برگزار خواهد شد. در هر حوزه انتخابیه براساس جمعیت ساکن در حوزه انتخابیه مزبور 3 الی 5 نماینده به پارلمان راه خواهند یافت. نکته قابل توجه آنکه اتباع عراقی در سایر کشورها این بار امکان مشارکت در انتخابات را ندارند. همچنین رای گیری ویژه از نیروهای امنیتی، آوارگان و زندانیان نیز در روز جمعه 8 اکتبر/ 16 مهر اخذ خواهد شد. میزان مشارکت در انتخابات پیشین پارلمان عراق در سال 2018 میلادی 44.52 درصد بود. در انتخابات حاضر برخلاف ادوار پیشین نامزدهای انتخاباتی نزدیک به 90 روز فرصت داشتند تا در راستای تشریح و ارائه برنامه های خویش به تبلیغات انتخاباتی بپردازند. بغداد نزدیک پذیرای 900 ناظر خارجی خواهد بود که سلامت انتخابات عراق را محک خواهند زد.

تغییر و تحولات نظام انتخاباتی عراق در سایه تحولات پس از جنبش تشرین

طبق قانون اساسی عراق، نظام سیاسی این کشور «پارلمانی» است و نمایندگان پارلمان، با رأی مستقیم مردم برای هر ۴ سال یک بار انتخاب می شود. سران کشور مانند نخست وزیر، رئیس جمهور و… به صورت مستقیم توسط پارلمان انتخاب و بسیاری از مقامات درجه اول کشوری نیز با واسطه از طرف پارلمان برگزیده می‌شوند. به این ترتیب، عملا پارلمان را باید عالی‌ترین نهاد انتخابی در جمهوری عراق دانست.

براساس قانون انتخابات پیشین عراق، شمارش آراء عمومی براساس ائتلاف‌های انتخاباتی بود؛ به این ترتیب که مردم با حضور در پای صندوق های رأی، به افراد مد نظر خود رأی می دادند؛ اما این آراء به صورت حزبی شمرده می شود. از طرف دیگر، رؤسای فهرست های انتخاباتی می توانند کرسی های در اختیار گرفته را در صورت استعفای نمایندگان، با فرد دیگری جایگزین سازند. این دو نکته را با ذکر نمونه ای از آخرین انتخابات (سال ۲۰۱۸) توضیح می دهیم:

الف. شمارش آراء به صورت حزبی:

بالاترین آراء مردم در شهر بغداد به «نوری المالکی» تعلق گرفت؛ اما ائتلاف تحت زعامت وی (یعنی دوله القانون) در سه فهرست نخست جایی نداشت. در واقع آراء شخص نوری المالکی به پای فهرست وی نوشته شد و نهایتا مجموع آرائی که نمایندگان این فهرست انتخاباتی توانستند جلب کنند، باعث شد تا دوله القانون در حاشیه فهرست‌ های برتر قرار گیرد.

ب. جایگزینی نماینده منتخب با نفر بعدی از فهرست انتخاباتی:

اسعد العیدانی که از سال ۲۰۱۷ به استانداری بصره رسیده بود، در سال ۲۰۱۸ از فهرست «نصر» (تحت رهبری حیدر العبادی) نامزد شد و به پارلمان راه یافت؛ اما حاضر نشد از منصب استانداری استعفا دهد. در نتیجه به جای وی، نفر بعدی از فهرست نصر وارد پارلمان شد.

از طرفی در داخل پارلمان، «رائد فهمی» دبیرکل حزب سوسیالیست عراق که از طریق ائتلاف «سائرون» به پارلمان راه یافته بود، در سال ۲۰۱۹ و در واکنش به جنبش تشرین و جدی شدن اختلافاتش با مقتدی صدر، از پارلمان استعفا داد و کرسی وی برای سائرون محفوظ ماند تا این فهرست، فرد جایگزین را برای رائد فهمی ارائه دهد.

در پی اعتراضات خیابانی موسوم به جنبش تشرین، تغییرات بنیادین در قانون انتخابات این کشور پدید آمد که یکی از این تغییرات، شمارش مستقیم و فردی آراء انتخاباتی بود؛ اما باز هم تردیدی نیست که ائتلاف‌های انتخاباتی نقش بسیار پررنگی در مقطع تبلیغات و شکل‌گیری آراء مردمی، تشکیل پارلمان و… دارند.

ذکر این نکته ضروری است که «فراکسیون‌های پارلمان» به صورت مستقیم متأثر از ائتلاف‌های انتخاباتی هستند و معمولا هر ائتلاف انتخاباتی، یک فراکسیون اختصاصی در پارلمان تشکیل می‌دهد.

طبق بند نخست ماده ۷۶ قانون اساسی عراق، ۱۵ روز بعد از انتخاب رئیس جمهور، ریاست جمهوری باید در نامه‌ای گزینه معرفی شده از سوی «بزرگ‌ترین فراکسیون» را به عنوان نخست‌وزیر به پارلمان معرفی کند. به این ترتیب، عملا نخست‌وزیر را باید بزرگ‌ترین فراکسیون به پارلمان معرفی کند؛ مگر این‌که – متناسب با بندهای بعدی همین ماده – نخست وزیر مکلف شده از سوی بزرگ‌ترین فراکسیون، نتواند رأی اعتماد پارلمان را جلب کند.

البته در بحث‌های مربوط به اصلاحات قانون اساسی، بحث بر سر مصادیق «بزرگ‌ترین فراکسیون» داغ بود؛ اما تردیدی نیست که به هر حال، فراکسیون‌های پارلمان نقش اصلی را در معرفی نخست وزیر ایفا می‌کنند. در نتیجه این‌جا نیز اهمیت فهرست‌های انتخاباتی به عنوان پایه اولیه تشکیل هیئت دولت عراق مشخص می‌شود.

فهرست ها و ائتلاف های حاضر در انتخابات 2021

با توجه به نکات فوق مشخص است که «فهرست های انتخاباتی» یکی از مهم ترین فرازهای انتخابات است. مهم ترین فهرست ها و ائتلاف ها را در جدول ذیل می توانید مشاهده کنید:

برای حضور در انتخابات، جمعا ۲۶۵ حزب ثبت نام کرده اند که بیش از نیمی از آن ها در فهرست فوق حضور ندارند و برخی نیز پیش از برگزاری انتخابات به تحریم آن روی آوردند.

احزاب شیعی

در میان احزاب حاضر در بیت شیعی «الکتله الصدریه» به رهبری مقتدی صدر پس از یک دوری موقت به بهانه تحریم انتخابات رقیبی مهم برای سایر احزاب و ائتلاف های حاضر در انتخابات قلمداد می شوند. صدری ها برخلاف سنت مالوف خویش از ائتلاف با سایر احزاب و گروه ها خودداری کرده و با تابلوی صدر پا به عرصه میدان گذاشته اند.

عمار حکیم و حیدر العبادی سران دو جریان حکمه و نصر نیز در قالب فهرست «تحالف قوی الدوله» در انتخابات حاضر خواهند بود و نوری المالکی نیز زعامت ائتلاف «دوله القانون» را عهده دار خواهد بود.

در این میان ائتلاف «العقد الوطنی» را باید یکی از پدیده های انتخاباتی دانست؛ زیرا تنها ائتلافی است که در همین مرحله اولیه، فاقد خاستگاه صرفا شیعی یا صرفا سنی است. این در حالی است که شخصیت های دیگر شعار «تحالف العابر للطائفیه» را سر می دادند؛ اما «فالح الفیاض» در این مسیر از دیگران سبقت گرفت

فیاض در انتخابات ۲۰۱۸ نیز ائتلاف غیررسمی را هدایت می کرد که در کوران انتخابات، یکی از اضلاع ائتلاف «نصر» به ریاست حیدر العبادی بود؛ اما بعد از انتخابات در چرخش مهمی به سمت هادی العامری و نوری المالکی آمد تا فراکسیون «البناء» را تشکیل دهند.

به هر حال در سال ۲۰۱۸ فالح الفیاض با فهرست انتخاباتی مستقیما سراغ آراء عمومی در استان های مختلف نرفته بود. در آن انتخابات، فهرست انتخاباتی «فتح» عمدتا به عنوان فهرست مطلوب برآمده از بخش مهمی از «حشد الشعبی» معرفی می شد. اما در سال ۲۰۲۱ فتح نمی تواند حشد الشعبی را نمایندگی کند؛ زیرا رئیس حشد الشعبی در قالب یک فهرست انتخاباتی مجزا به میدان آمده است.

به این ترتیب باید «العقد الوطنی» را رقیب بالقوه ای برای «فتح و البناء» به رهبری هادی العامری در نظر گرفت؛ همان طور که در سال ۲۰۱۸، فتح رقیب «دوله القانون» بود و آراء وی را – نسبت به انتخابات ۲۰۱۴ – کاهش داد.

فالح الفیاض در جریان رقابت های انتخاباتی مشخصا با دو چالش بسیار جدی مواجه خواهد بود:

الف. او از مناصب نظامی خود کناره گیری نکرده است. در حالی که طبق قانون، نظامیان حق ورود (مستقیم) به سیاست را ندارند.

ب. او باید در مورد «ضابطه مندی» حشد الشعبی، پاسخگو باشد. بی تردید این موضوع، چالش های جدی برای وی ایجاد خواهد کرد.

معادلات در بیت شیعی به ویژه با حضور حسین مونس و «حرکه حقوق» شکل پیچیده تری نیز به خود می گیرد.

یکی از رخدادهای معنادار این دوره انتخابات، حضور مستقل «خضیر الخزاعی» است. خضیر الخزاعی از رهبران اصلی حزب الدعوه بود که در سال ۲۰۱۴ و بعد از قاطعیت رأی مرجعیت مبنی بر عدم تمدید نوری المالکی، راه خود را از رهبر فهرست دوله القانون جدا کرد و به حیدر العبادی رأی داد؛ اما – بعد از تشکیل دولت – در داخل الدعوه جانب نوری المالکی را گرفت. حالا خودش نیز راه مستقلی نسبت به نوری المالکی دنبال می کند. با این حال به نظر می رسد در انتخابات پیش رو درخشش چندانی نداشته باشند به ویژه که حضور فعالانه ای در مرحله تبلیغات انتخاباتی از خود نشان نداده اند.

بعد از جدایی حیدر العبادی و نوری المالکی، دست کم دو انشعاب دیگر از حزب الدعوه را نیز در این انتخابات شاهد خواهیم بود؛ «دعاه الاسلام» و «وارثون». به نظر می رسد الدعوه در بدترین وضعیت خود طی سال های پسا صدام قرار دارد.

عدنان الزرفی نیز با تشکیل «حرکه الوفاء» با جدایی از ائتلاف نصر در قامت بازیگری مستقل پا به عرصه انتخابات نهاده و تبلیغات گسترده ای را به ویژه در جنوب عراق صورت داده است. در همین راستا انتظار می رود فهرست حرکه الوفاء بخش قابل توجهی از کرسی های نجف را از آن خود سازد.

حضور مستقیم اتحادیه کارگران و شاغلان به عنوان یک حزب سیاسی و هم پیمانی آن با اسعد العیدانی، پدیده دیگری از انتخابات ۲۰۲۱ است که نشان می دهد معادلات پیشین سیاست عراق را نباید به این انتخابات تعمیم داد.

اما ایاد علاوی نیز در قالب ائتلاف وطنیه پس انصراف اولیه و اعلان تحریم انتخابات، همانند مقتدی صدر از تصمیم اولیه خویش عدول کرد و اکنون می کوشد تا با هدف حفظ برند خود و نگاه به آینده در انتخابات 10 اکتبر حاضر شود. با این حال انتظار نمی رود که ائتلاف تحت رهبری علاوی در انتخابات پیش رو پرفروغ ظاهر شود و به نظر می رسد او باید به طور جدی در پی ائتلاف با اضلاع دیگر در انتخابات باشد.

ایاد علاوی و ائتلاف الوطنیه برخلاف ادوار پیشین انتخابات، حضور چندان پررنگی در صحنه رقابت ها ندارد.

احزاب سنی

در بیت سنی مهم ترین نکته فهرست انتخاباتی «عزم» خمیس خنجر است که توانسته بزرگ ترین ائتلاف از رهبران سنی عراق را تشکیل دهد. البته «اسامه النجیفی»، «صالح مطلک»، «احمد الجبوری» (ابومازن) در کنار حزب اسلامی و محمد الحلبوسی حاضر به پذیرش رهبری خنجر نشده اند؛ اما اگر به صورت نسبی نگاه کنیم بزرگ ترین ائتلاف متشکل از رهبران سنتی اهل تسنن عراق را باید همین ائتلاف «عزم» خواند. به این ترتیب خمیس خنجر به چند دستاورد مهم دست یافته است:

الف. انشعاب جدی در حزب اسلامی به عنوان رقیب سنتی؛

ب. به شکست رساندن ایده جبهه العراقیه اسامه النجیفی؛

ج.تشکیل بزرگ ترین ائتلاف از رهبران سیاسی سنی عراق برای مذاکره در دوران پسا انتخابات (ترکیب کابینه دولت و سران قوا).

اسامه النجیفی نیز در قالب ائتلاف «جبهه الإنقاذ» با همراهی چهره هایی برجسته از استان نینوی در انتخابات حاضر شده. در مقابل ائتلاف متبوع محمد الحلبوسی یعنی «تقدم الوطنی» نیز با سازماندهی دقیق و هزینه های چشمگیر تبلیغاتی چشم به استان نینوی دارد.

        رقابت الحلبوسی، خنجر و النجیفی بر سر صدارت احزاب اهل سنت در انتخابات 10 اکتبر

محمد الحلبوسی به عنوان عالی ترین مقام سنی حکومت عراق، فهرست بسیار ضعیفی را از احزاب کوچک استان الانبار و یاران نزدیک به خویش تشکیل داده است. تقریبا هیچ یک از سیاسیون کلاسیک اهل تسنن عراق در جریان انتخابات، هم پیمان محمد الحلبوسی نخواهند بود. این وضعیت نشان می دهد – به احتمال زیاد – رئیس پارلمان عراق می خواهد با یکی از فهرست های مطرح از بیت شیعی یا کردی وارد ائتلاف شود.

در این میان تلاش وی برای ارائه فهرست در استان نینوی نیز معنادار است. همچنین وی حاضر به حمایت از فهرست عربی کرکوک نشده که احتمالا ناشی از جذابیت گزینه «ائتلاف با کرد»ها باشد.

الحلبوسی در سال ۲۰۱۸ نشان داد که اهل معامله است و تنها دستیابی به قدرت بیش تر برای وی اهمیت دارد. با این حال، در میان رهبران برجسته شیعی تنها کسی که به صورت رسمی به الانبار رفت و مورد استقبال ویژه و انتخاباتی الحلبوسی قرار گرفت، «سید عمار حکیم» بود. آیا پس از انتخابات حکیم با الحلبوسی با هدف تشکیل کابینه ائتلاف واحدی را تشکیل خواهند داد که شعار آن «تحالف عابر للطائفیه» باشد؟

عدم حضور صالح مطلک در فهرست های انتخاباتی، معنادار به نظر می رسد. این در حالی است که دست کم دو فهرست مهم اهل تسنن در استان صلاح الدین به رقابت خواهند پرداخت (عزم و جماهیرنا هویتنا) و در کنار آن ها قطعا محمد الحلبوسی نیز در این استان منزوی نخواهد بود؛ اما صالح مطلک ترجیح داده در قالب «تحالف العربی فی کرکوک» و به عنوان یک بازیگر منفرد از بیرون شاهد این رقابت باشد و از نامزدی در انتخابات خودداری کرده است.

احزاب تشرینی

اکثر احزاب تشرینی از ورود به ائتلاف های انتخاباتی خودداری کرده اند تا بدین شکل از مشروعیت بخشیدن به انتخابات و نظم سیاسی حاکم اجتناب ورزند. با این حال بخشی از بخشی هرچند کوچک از جنبش تشرین تصمیم گرفت تا با ورود به عرصه انتخابات زمینه را برای اصلاح و ایجاد تغییری واقعی از درون ساختار نظام محقق سازد. مشارکت «نازل اخذ حقی الدیموقراطیه» به رهبری مشرق الفریجی در انتخابات اکتبر 2021 سبب شد تا سایر گروه های تشرینی آنها را به خیانت به آرمان جنبش تشرین و هم دستی با نظام متهم سازند. از سوی دیگر علاء الرکابی نیز با تشکیل «تحالف امتداد» تلاش نمود تا ضمن جدانمودن خود از حزب الفضیله، بدنه مذهبی تشرینی را با خود همراه سازد. انتظار می رود امتداد بتواند در ناصریه پرفروغ ظاهر شود. علاوه بر این حزب «تیار المد العراقی» به رهبری «ذو الفقار حسین شمخی» نیز در فهرست ائتلافی «قوی الدوله الوطنیه» به رهبری «عمار حکیم» حضور دارد. با این حال باید بدین نکته اشاره داشت که انتظار نمی رود جریان های وابسته به جنبش تشرین بتوانند نتایج قابل توجهی را به سود خود رقم زنند، به ویژه از آن رو که عمده هواداران این جنبش بر ضرورت تحریم و عدم شرکت در انتخابات تاکید دارند.

مشرق الفریجی از بطن اعتراضات جنبش تشرین به تاسیس حرکه نازل اخذ حقی الدیموقراطیه دست زده است.

علاوه بر آن دو حزب اسلامگرای «الوارثون» (حیدر کعیم جلان المیاحی) و «الحزم» (عبد الامیر المیاحی) نیز که در فضای پساتشرین و توسط چهره های قدیمی احزاب سنتی تأسیس شدند به ائتلاف «العقد الوطنی» به ریاست فالح الفیاض پیوسته اند.

احزاب کردی

هیچ یک از احزاب بزرگ کردی در ائتلاف های رسمی حضور نیافته اند. این در حالی است که در ادوار پیشین، احزاب پدرخوانده کردی معمولا برای انتخابات عراق فهرست واحد و برای انتخابات های داخلی اقلیم کردستان، فهرست‌های مجزا ارائه می دادند. احزاب شاخص کردی در این دوره در قالب دو ائتلاف بزرگ در انتخابات حضور می یابند:

الف.تحالف کردستان: اتحادیه میهنی کردستان، جنبش گوران (تغییر)

ب. ائتلاف حزب دموکرات کردستان: حزب دموکرات کردستان

انتخابات در اقلیم کردستان همچنان نقطه رقابت میان دو خاندان بارزانی و طالبانی در قالب دو ائتلاف کردستان و حزب دموکرات کردستان خواهد بود.

در پایان توجه به وضعیت پیش روی آتیه سیاسی مصطفی الکاظمی نیز حائز اهمیت است؛ چرا که حزب المرحله که متشکل از نزدیکان مصطفی الکاظمی می باشد تصمیم به تحریم انتخابات گرفت. با این حال انتظار می رود الکاظمی در مرحله تشکیل کابینه آتی عراق در کانون توجهات قرار گیرد.

جمع بندی:

1. دو فاکتور مهمی که می تواند معادلات انتخاباتی را به صورت جدی تحت الشعاع قرار دهد، «سازمان های صنفی» (به ویژه متشکل از دانشگاهیان و نخبگان) و «احزاب تشرینی» خواهند بود. این دو دسته نمی توانند به صورت مستقل حائز اکثریت آراء شوند؛ اما ائتلاف آن ها با هر یک از فهرست های فوق می تواند اعتبار دوچندانی به ائتلاف مذکور بدهد. سازمان های صنفی، شعار «دولت تکنوکرات» را قابل باور ساخته و احزاب تشرینی نیز می توانند ائتلاف های فوق را از زیر بار سنگین ناکارآمدی ۱۸ سال گذشته خارج سازند.
2. تا این لحظه می توان مهم ترین بازیگران انتخابات را به ترتیب «مقتدی صدر»، «فالح الفیاض»، «سید عمار حکیم» و «محمد الحلبوسی» دانست که باید به دقت رفتارها و مواضعشان را در برهه پس از برگزاری انتخابات رصد کرد.
3. مهم ترین وجه انتخابات را باید «درک نبض کلی جامعه» دانست. دقت در تفاوت میان «نبض جامعه» و «فضای سیاسی کشور» از اهمیت به سزایی برخوردار است. در سال ۲۰۱۸، حیدر العبادی فهرست بسیار قدرتمندی برای انتخابات تشکیل داد؛ اما چون نبض عمومی جامعه را به درستی درک نکرده بود، نتوانست در منصب نخست وزیری باقی بماند.

از این منظر، نباید در تحلیل های انتخاباتی صرفا بر جامعه سیاسی تکیه کرد. با این حال، رصد تحولات جریان شناختی سیاسی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد و نباید آن را نادیده گرفت.