کودتای سودان، روندها و پیامدهای منطقه­ ای و بین المللی

مقدمه

استیلای بخش نظامی شورای حاکمیتی سودان بر قدرت در روز 25 اکتبر (3 آبان) جاری و برکناری دولت این کشور یکی از رویدادهای غیرمنتظره در منطقه شاخ آفریقا و شمال آفریقا محسوب می­ گردد. این رویداد ساعاتی پس از سفر جفری فیلتمن، فرستاده ویژه رئیس ­جمهور آمریکا در امور شاخ آفریقا به سودان و دیدار وی با رهبران نظامی و غیرنظامی این کشور و تعهد ارتش مبنی بر پایبندی به تکمیل فرایند انتقال دموکراتیک در این کشور صورت گرفت. این اقدام نظامیان سودان، چنددستگی ­های سیاسی و اجتماعی مزمن و همچنین فضای سیاسی غبارآلود این کشور سبب شده ­است که بحران سیاسی بیش از گذشته تعمیق یابد. از جانب دیگر سیالیت به وجود آمده در اوضاع داخلی سودان سبب شده ­است که بازیگران منطقه ­ای و بین ­المللی به منظور کسب فرصت ­های جدید و یا حفظ منافع خود تلاش نمایند حضور و تأثیرگذاری خود را در سودان افزایش دهند.

پیشینه کودتاهای نظامی در تاریخ سودان

سودان به دلیل بافت اجتماعی و سیاسی بسیار متکثر خود و عدم توانایی دولت ­ها و نظام ­های سیاسی متوالی این کشور در  انجام اصلاحات اساسی و تکمیل فرایند ملت ­سازی همواره در معرض بحران­ های سیاسی و اجتماعی بزرگ از جمله جنگ­ های داخلی طولانی مدت بوده ­است. این امر همواره سبب شده­ است که سودان در طول تاریخ خود شاهد توالی چرخه باطل نظام­ های مشارکتی شبه ­دموکراتیک، بحران­ های سیاسی مزمن، کودتاهای نظامی و تشکیل دولت ­های نظامی، شکست و نا آرامی­ های اجتماعی و سقوط دیکتاتورهای نظامی باشند. این چرخه تاکنون دست ­کم دو بار در سودان تکرار شده ­است و این کشور طی سال ­های 1956 تا 1964 و همچنین 1964 تا 1986 شاهد توالی فوق بود. با وجود این­ که کودتای سال 1989 اسلام ­گرایان توانست یک دوره نسبی سکون سیاسی را در مرکز به ارمغان بیاورد، ولی ناتوانی نظام سیاسی عمر البشیر در حل مشکلات مزمن اجتماعی و اقتصادی، جدایی جنوب سودان و بروز درگیری­ های قومی در دارفور و مناطق دیگر سبب شد که این کشور بار دیگر در سال 2019 شاهد سقوط رژیم البشیر و تشکیل شورایی انتقالی تحت عنوان شورای حاکمیتی به منظور اداره دوره گذار با شراکت نظامیان و غیرنظامیان باشد.

اوضاع سیاسی سودان در فاصله سال های 2019 و 2021

با سرنگونی عمرالبشیر در سال 2019 میلادی، ارتش این کشور تلاش نمود تا با الگوبرداری از تجربه مصر حکومت این کشور را در قالب شورای عالی نیروهای مسلح در دست گیرد. با این وجود، انسجام داخلی مخالفان تحت لوای «مجمع اصحاب مشاغل سودان» در خارطوم و شهرهای بزرگ به خصوص حضور اتحادیه ­های مهمی همچون اتحادیه پزشکان، روزنامه ­نگاران، کارکنان ترافیک هوایی، معلمان و …. در میان معترضان و همچنین حمایت غربی از این اعتراضات سبب­ شد که نظامیان با وجود سرکوب گسترده، خصوصا کشتار روز 3 ژوئیه سال 2019، بالاجبار به تقسیم قدرت با غیرنظامیان تن­ دهند و شورای حاکمیتی انتقالی سودان متشکل از یازده شخص که 5 تن آنان نظامی، 5 تن غیرنظامی وابسته به مخالفان و یک تن غیرنظامی مرضی ­الطرفین باشد در روز 21 اوت 2019 تشکیل گردد. بر اساس توافق صورت گرفته در آن زمان، دوره گذار 39 ماه بود که قراربود 21 ماه آن به ریاست نظامیان و 18 ماه آن به ریاست غیرنظامیان باشد. علاوه بر شورای حاکمیتی، دو طرف بر سر تشکیل یک کابینه به ریاست عبدالله حمدوک، توافق نمودند.

دوره گذار با وجود برخی تلاش ­ها برای تحقق انتقال دموکراتیک به طور عام به عنوان دوره ­ای از بی­ ثباتی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قلمداد می ­گردد. مشکلات عمده همچون اختلافات سیاسی در سطوح مختلف، کمبود سوخت و مواد غذایی مورد نیاز، دخالت­ های خارجی و وجود پرونده ­های سیاسی و امنیتی مهم همچون تحریم ­های بین المللی و جنگ داخلی و لزوم حل این پرونده ­ها علاوه بر کارشکنی­ های ارتش و نیروهای نزدیک به رژیم سابق در عین فقدان حمایت بین المللی مؤثر و ناکارآمدی دولت­ مردان سبب شدند که کابینه حمدوک عملکرد بسیار ضعیفی را در دوران گذار داشته باشد. 

دلایل استیلا بر قدرت توسط نظامیان

نیروهای مسلح سودان شامل ارتش و نیروهای واکنش سریع با وجود اختلافات عمیق سیاسی، قبیله­ ای و مناطقی در درون خود از همان ابتدا بر لزوم حفظ حاکمیت در دستان خود اتفاق نظر داشته­ اند و از این رو با وجود عقب ­نشینی در اوت 2019، همواره به دنبال فرصتی برای حذف غیرنظامیان از قدرت بودند. با این وجود، مسائلی همچون لزوم خروج سودان از تحریم­ های بین­ المللی، حمایت غرب از بخش غیرنظامی، لزوم دسترسی به کمک­ های مالی خارجی، وضعیت بد اقتصادی و قدرت سازماندهی نیروهای غیرنظامی از جمله موانع عمده در برابر استیلای نظامیان بر تمامی قدرت محسوب می­ شدند. با این وجود، بروز برخی مسائل طی دوران گذار سبب شدند که نظامیان سودان تصمیم به حذف غیرنظامیان علی­ رغم عدم همراهی طرف­ های مؤثر منطقه­ ای و بین ­المللی بزنند. 

* اختلافات سیاسی میان گروه ­های غیرنظامی به خصوص «مجمع اصحاب مشاغل سودان» و «نیروهای اعلامیه آزادی و تغییر» و تقسیم شدن آنان به دو شاخه “مدیریت مرکزی” و شاخه ” اصلاح” در اوایل سال 2020 بود. با وجود تلاش­ ها برای بازگرداندن انسجام به این ائتلاف، «نیروهای اعلامیه آزادی و تغییر» بار دیگر در سال 2021 تحت عنوان دو مجموعه ائتلاف اعلامیه نیروهای آزادی و تغییر 1 و 2 انشعاب نمودند. علاوه بر این، بسیاری از احزاب اصلی و قدیمی سودان از ضعف حضور خود در قدرت و تقسیم قدرت میان نظامیان و نیروهای حاضر در چارچوب اعلامیه آزادی و تغییر ناراضی بودند. این امر سبب­ شد که برخی از احزاب عضو ائتلاف نیروهای اعلامیه آزادی و تغییر پس از انشعاب به نیروهای نظامی نزدیک ­شوند. 

* انجام برخی توافقات صلح با گروه ­های مسلح فعال در مناطق مختلف از جمله استان ­های پنج­ گانه دارفور، کردفان جنوبی و نیل آبی منجر به ورود بازیگران جدید به فضای سیاسی و همچنین تشتت این فضا و افزایش سهم­ خواهی های منطقه ­ای از جانب این گروه­ های جدید گردید. از جانب دیگر دو طرف اصلی موجود در ساختار گذار یعنی نیروهای مسلح سودان و نیروهای اعلامیه آزادی و تغییر نیز تلاش نمودند با جذب هریک از این گروه ­ها به صفوف خود، بر قدرت و نفوذ خود بیفزایند که این رقابت نیز خود به بحران سیاسی این کشور دامن­ زد. برآیند رقابت ­های سیاسی برای جذب گروه­ های مسلح در نهایت منجر به این امر شد که برخی از جنبش­ های دارفوری مانند جنبش عدالت و آزادی به رهبری «جبریل ابراهیم»، و جنبش آزادیبخش سودان به رهبری «منی ارکو مناوی»، که هر دو از شاگردان حسن الترابی و دارای سابقه اسلام ­گرایی بودند تبدیل به متحدان نظامیان شدند و جنبش خلق آزادیبخش سودان-بخش شمالی و گروه­ های سکولار فعال در استان ­های کردفان­جنوبی و نیل ­آبی رابطه بهتری با نیروهای غیرنظامی داشتند. با این وجود ارتباط این گروه ­ها با دولت سودان­جنوبی و وابستگی جوبا به بندر پورت­ سودان برای صادرات نفت خود می­ تواند ابزاری برای تأثیرگذاری بر این گروه­ ها و تعدیل مواضع مخالف با کودتای این گروه ­ها باشد.

* تشکیل مأموریت یکپارچه کمک به گذار در سودان[1] بر اساس قطعنامه 2524 شورای امنیت در ژوئن سال 2020، تمدید فعالیت ­های آن در سال 2021 و همچنین نقش این مأموریت در حمایت سیاسی و مشاوره به جناح غیر سیاسی یکی از دلایل نارضایتی نیروهای مسلح از بخش غیرنظامی و کشورهای غربی حامی آن بود. از جانب دیگر، با وجود مشارکت فعالانه بخش نظامی در فرایند عادی­ سازی با رژیم­ صهیونیستی و تلاش­ ها برای عادی ­سازی وضعیت بین ­المللی سودان، حمایت آمریکا از بخش غیرنظامی و ارتباط­ دادن کمک­ ها و وام ­های خارجی به گذار به حکومتی دموکراتیک این خطر را برای نظامیان به همراه داشت تا با پاگرفتن چنین نظامی مجبور گردند از بخش بزرگی از امتیازات خود چشم­ پوشی کنند.

* کودتاهای متعدد در تاریخ سودان، عدم انسجام اجتماعی در این کشور و تلاش عمر البشیر برای کنترل ارتش از طریق تفرقه ­افکنی سبب شده ­اند که ارتش سودان یک نیروی نظامی فاقد انسجام باشد و از این رو جناح ­ها و پایگاه ­های قدرت بسیاری را در درون خود داشته­ باشد و به این دلیل می­ توان گفت رقابت، یکی از مشخصه­ های اصلی در درون ارتش این کشور است. از جانب دیگر تشکیل نیروهای واکنش سریع به دست عمرالبشیر و بی اعتمادی میان ارتش و نیروهای واکنش سریع نیز یکی دیگر از مشخصه­ های نیروهای مسلح سودان است. اختلافات داخلی در درون نیروهای مسلح سودان میان بخش ­ها و جناح ­های مختلف امکان این را می­ داد که هریک از جناح ­ها با متهم نمودن فرماندهی به واگذار نمودن قدرت و امتیازات نیروهای مسلح، کشور را به سمت کودتا و حذف رهبران نظامی پیش­ ببرد. بازداشت بسیاری از افسران عالی ­رتبه به اتهام کودتا در سال 2019 از جمله مهم­ ترین نمودهای این امر است. از جانب دیگر آزادی برخی از افسران عالی ­رتبه و سیاست­ مداران مرتبط با حزب منحله کنگره ملی سودان، با وجود بازداشت مجدد آنان در اثر فشار افکار عمومی، نشانه این امر است که نظامیان هنوز هم میزانی از ارتباط را با رژیم سابق دارند.

* اقدامات دولت انتقالی سودان در آغاز فرایند کاهش قدرت اقتصادی و سیاسی نیروهای مسلح از طریق بازگرداندن شرکت های مرتبط با ارتش به دولت، برچیدن انحصارهای آن در حوزه هایی همچون صادرات طلا، کشاورزی و …. که در صورت تحقق کامل نیروهای مسلح را از میلیون­ ها دلار درآمد سالانه محروم می ­نمود. در جانب سیاسی نیز با رسیدن زمان انتقال قدرت از نظامیان به غیرنظامیان، و همچنین قوت ­گرفتن احتمال مورد بازجویی قرارگرفتن برخی فرماندهان نیروهای مسلح از جمله برهان و حمیدتی در زمینه کشتار روز 3 ژوئیه 2019 از عوامل اصلی تسریع در روند این استیلا بودند.

* ناآرامی­ های سیاسی و اجتماعی در منطقه شرق سودان که منجر به قطع مسیر میان بندر پورت ­سودان و خارطوم و در نتیجه قطع واردات کالاهای اساسی و صادرات سودان شد و توانست منجر به بروز مشکلات بسیاری برای دولت عبدالله حمدوک گردد. نفوذ طریقت صوفی ختمیه در میان مردم بجا، معترضان شرق سودان، و ارتباط خانواده عبدالفتاح البرهان با این طریقت، این شائبه را در میان بسیاری به وجود آورده است که این اعتراضات با تحریک نظامیان و برخی طرف­های درون این طریقت صورت گرفته­ اند. هرچند رأس طریقت ختمیه و حزب اتحاد دموکراتیک وابسته به آن این اقدام ارتش را محکوم نموده است، ولی سابقه انشعابات و چنددستگی­ ها در این حزب احتمال حضور برخی جناح ­ها در صف ارتش را محتمل می ­سازد.

تحولات سودان و منافع و مواضع قدرت ­های بین المللی و منطقه ­ای

با وجود این­که می ­توان گفت اقدامات اخیر دولت سودان به دلیل اوضاع داخلی و همچنین دلایل ذکر شده در بالا امری محتمل و قابل پیش­ بینی بوده ­است، اما حمایت نسبتا قوی آمریکا و غرب از شاخه غیرنظامی شورای حاکمیتی و عبدالله حمدوک، مرتبط نمودن کمک­ های خارجی و خروج سودان از تحریم­ ها با پیشرفت در فرایند انتقال دموکراتیک و انسجام نسبی گروه ­های غیرنظامی به رغم مشکلات از جمله موانع بزرگ بر سر اجرایی ­شدن این امر تاکنون بوده ­اند. بنابراین می ­توان گفت عوامل خارجی یکی از مهم­ ترین مشوق­ ها برای انجام این اقدامات شبه­ کودتایی در این زمان باشد. خصوصا آن­که هم ­اکنون تقریبا مشخص شده ­است که کودتای ناموفقی که طی ماه گذشته در سودان رخ داد در حقیقت یک اقدام برای محک ­زدن واکنش­ های بین ­المللی و منطقه­ ای از  جانب ارتش این کشور بوده ­است. بر­این ­اساس بررسی منافع بالقوه و مواضع هریک از کشورهای تأثیرگذار در قبال تحولات سودان می­تواند در فهم تحولات اخیر مهم باشد. مهم­ترین کشورهای تأثیرگذار در سودان را عبارتند از:

* ایالات ­متحده­ آمریکا: مواضع تند ایالات ­متحده­ آمریکا و متحدان غربی آن از جمله مواضع کشورهایی همچون بریتانیا و فرانسه و همچنین مواضع نهادهای بین­ المللی در برابر اقدامات ارتش سودان نشان ­دهنده این است که این اقدامات در مخالفت با خواست این کشورها صورت گرفته ­است و انجام این اقدامات تنها چند ساعت پس از خروج نماینده ویژه آمریکا از خارطوم، یکی از نشانه ­های این امر است. با این وجود، ایالات متحده آمریکا به دلیل الزامات مرتبط با خروج از منطقه منافع اندکی در دخالت مستقیم در روند اوضاع در سودان دارد و بنابراین تلاش دارد تا از طریق استفاده از ابزارهای تحریمی و اقتصادی، نظامیان سودان را تحت فشار بگذارد و منافع خود را تأمین نماید. منافع اصلی آمریکا در این منطقه را می­ توان در حال حاضر جلوگیری از نفوذ بیشتر چین در منطقه شاخ آفریقا و مانع تراشی در برابر تأسیس پایگاه دریایی روسیه در دریای سرخ دانست. مورد اخیر از این جهت برای آمریکا حائز اهمیت است که طبق توافق میان سودان و روسیه بر سر واگذاری پایگاه دریایی پورت­ سودان، نیروی دریایی روسیه اجازه خواهدداشت که ناوهای دارای پیشران ­های اتمی خود را نیز در سودان مستقرسازد.

کودتای نظامیان سودانی با فاصله اندکی از پایان سفر جفری فیلتمن نماینده ویژه آمریکا رقم خورد

روسیه: روسیه یکی از معدود قدرت­ های بزرگ جهانی است که عملا از اقدامات ارتش سودان حمایت نموده ­است. این کشور در بیانیه وزارت خارجه خود در مورد کودتای سودان، شاخه غیرنظامی را مسئول وقوع این رویدادها دانست و در جلسه شورای امنیت برای بررسی حوادث سودان که در روز 28 اکتبر (6 آبان) برگزار شد مانع از محکومیت نظامیان سودان در بیانیه این شورا شد. علاوه بر این، بررسی روندهای دخالت روسیه در کشورهای ساحل و صحرا، خصوصا کشورهای چاد، مالی و آفریقای مرکزی شائبه حمایت بالفعل محدود مسکو از این اقدام نظامیان سودان را بیشتر می ­سازد. در همین راستا نیویورک­ تایمز نیز در روز 29 اکتبر (2 آبان) به نقل از یک مقام آمریکایی مدعی شده ­است که روسیه نظامیان سودان را تشویق به استیلا بر قدرت نموده­ است. یکی از نشانه ­های این امر این است که سودان (احتمالا نظامیان) طی چند ماه اخیر در حال مذاکراتی برای تغییر مفاد قرارداد واگذاری پایگاه پورت­ سودان به روسیه و تمدید مدت قرارداد از 5 سال به 25 سال بوده­اند. روسیه علاوه بر پایگاه نظامی، بر مبنای نگاه خود به قاره آفریقا، نگاه ویژه ­ای به منابع معدنی سودان از جمله طلا دارد و به دلیل در هم تنیدگی­ های قومی میان سودان و کشورهای ساحل و صحرا، به خصوص چاد، آفریقای ­مرکزی و لیبی، نفوذ در سودان به خصوص استان دارفور را کلید تثبیت و افزایش نفوذ خود در این منطقه می­ داند به ویژه آن­که نیروهای واکنش سریع سودان اغلب از قبایل عربی مناطق دارفور و کردفان هستند که در کشورهای دیگر نیز حضور دارند.

روسیه با تصاحب پایگاه در پورت سودان زمینه حضور خود در دریای سرخ را تثبیت می بخشد

انگلستان و فرانسه: انگلستان و فرانسه موضعی نزدیک به موضع ایالات متحده آمریکا در قبال رویدادهای سودان دارند با این تفاوت که به دلیل قرارگرفتن لندن و پاریس زیر فشارهای مستقیم توسعه ­طلبی روسیه در قاره آفریقا و متأثر شدن مستقیم آنان از این امر سبب شده است تا این کشورها تهدید بزرگتری را نسبت به ایالات ­متحده از حذف غیرنظامیان متحد خود و احتمال استفاده روسیه از این امر احساس­ کنند و از این رو لندن و پاریس تا کنون مواضع سرسختانه و تندتری را در قبال سودان اتخاذ نموده ­اند. استفاده بریتانیا و فرانسه از لفظ کودتا برای توصیف رویدادهای سودان و انتشار برخی گزارش­ های رسانه­ ای مبنی بر اخراج سفیر بریتانیا در خارطوم از این کشور از جمله نشانه­ های این امر است.  

چین: چین یکی از کشورهایی است که تا پیش از سقوط عمرالبشیر سرمایه ­گذاری ­های نسبتا گسترده ­ای را در سودان داشت که با سقوط رژیم عمرالبشیر و بهبود روابط سودان و غرب این سرمایه ­گذاری­ ها روندی نزولی به خود گرفتند. با وجود این، حضور گسترده اقتصادی و امنیتی چین در سودان­ جنوبی و اتیوپی بر اهمیت سودان برای پکن می افزاید. به خصوص آنکه بندر پورت ­سودان تنها مسیر صادراتی نفت سودان­ جنوبی است. از این رو دولت چین هم اکنون از اتخاذ موضعی واضح در قبال اقدامات ارتش خودداری نموده است و سیاست انتظار را در پیش گرفته ­است.

مصر: مصر همواره سودان را یکی از مهم ­ترین حوزه­ های مرتبط با امنیت­ ملی خود می  داند و از این رو در طول تاریخ نگاه ویژه ­ای به این کشور داشته ­است و با وجود افت ­و­خیزهای بسیار در روابط دوجانبه میان دو کشور، روابط نسبتا مستحکمی را با نهادهای نظامی و امنیتی سودان داشته ­است. از جانب دیگر برخی شواهد از جمله تولیدات اندیشکده اهرام حاکی از آن­ است که دولت مصر پس از کودتای نافرجام ماه سپتامبر استیلای ارتش بر دولت را پیش­  بینی نموده­ بود. با این وجود، دولت مصر به دلیل معذوریت­ های سیاسی و دیپلماتیک از جمله موضع نسبتا تند آمریکا، بی­ اعتمادی مصر به ارتش سودان به دلیل صبغه اخوانی بسیاری از کادرها و احتمال نزدیک ­شدن خارطوم به اتیوپی و الزامات مرتبط با قدرت نرم مصر در منطقه­ ای راهبردی، موضعی دو پهلو در قبال رویدادهای سودان اتخاذ نموده ­است به خصوص آن­ که دولت مصر طی سال گذشته همواره تلاش داشته ­است تا روابط خود را با شاخه غیرنظامی حاکمیت سودان بهبود بخشیده و از در تعامل با آنان وارد شود و هم­ اکنون نیز تلاش دارد با استفاده از جایگاه خود، میان نظامیان و غیرنظامیان میانجیگری کند. از جانب دیگر اما مصر به دلیل نگاه شبه ­استعماری به سودان، وجود حامی بین­ المللی قوی برای سودان را برخلاف منافع ملی خود ارزیابی می ­کند و از این رو حرکت مستقل نظامیان سودان به سمت چین و روسیه را برخلاف منافع خود در قیمومیت بر سودان تلقی می ­کند. از این رو به نظر می ­رسد دولت مصر با تثبیت موقعیت نظامیان سودان، تعاملات خود با آنان را افزایش داده و آنان را به رسمیت بشناسد.

روندهای پیش رو

با توجه به تحولات رخ داده در سودان و مواضع طرف ­های مختلف داخلی و بین­ المللی می­  توان گفت ممکن است این کشور شاهد روندهای پیش رو در کوتاه ­مدت و میان ­مدت باشد:

• اخلال در روند رفع تحریم ­ها و کمک­ های بین ­المللی: به نظر می ­رسد سودان در کوتاه ­مدت و میان مدت شاهد توقف روند رفع تحریم ­ها و همچنین قطع و یا کاهش کمک­ های بین­ المللی به این کشور با هدف فشار بر نظامیان برای بازگشت از موضع خود و مشارکت ­  دادن غیرنظامیان در قدرت باشد. ولی احتمالا دولت ­های غربی به خصوص ایالات متحده به دلیل واهمه از حضور بیش از پیش چین و روسیه در سودان و فشارهای کشورهای عربی فشارها را از حد خاصی فراتر نخواهندبرد.
• افزایش حضور روسیه در سودان: با توجه به شواهد حمایت محدود روسیه از نظامیان، احتمال دارد که طی ماه­ های اخیر شاهد علنی ­تر شدن حضور نظامی این کشور در بندر پورت ­سودان، تجدیدنظر در موافقت نامه واگذاری پایگاه مزبور به نفع موسکو و حضور امنیتی پررنگ­ تر شرکت واگنر در مناطقی از چاد باشیم که احتمال دارد بر ثبات سیاسی این کشور و رژیم طرفدار فرانسه حاکم بر این کشور تأثیرگذارباشد.
• تثبیت جایگاه نظامیان: به نظر می­ رسد ترکیب سرکوب و مانورهای سیاسی نظامیان در نهایت منجر به این خواهدشد که نظامیان این کشور جایگاه خود را در سودان تثبیت نمایند. احتمالا نظامیان سودان در نهایت خواهند توانست با ایجاد دولتی جدید متشکل از نظامیان و غیرنظامیان و نخست­  وزیری جدید و بازگرداندن شورای حاکمیتی به ریاست خود بر هیمنه خود بر فضای سیاسی سودان ادامه ­دهند.

[1] UN Integrated Transition Assistance Mission in Sudan (UNITAMS)