مقدمه
یکی از جلوه های ظهور چین در مقام یک قدرت بزرگ، سیاست خارجی این کشور است که تلاش می کند روابط دوجانبه خود با کشورها در مناطق مختلف را توسعه دهد. در واقع گسترش یافتن دامنه و عملکرد سیاست خارجی در مقیاس جهانی هم مقوم جایگاه جهانی این کشور است و هم بیانگر ارتقاء جایگاه بین المللی آن کشور به شمار می رود. از آنجاکه ارتقای جایگاه چین و گسترش تعاملات سیاست خارجی آن در رقابت با جایگاه ایالات متحده است، طبیعی است که ایالات متحده آمریکا با حساسیت به سیاست خارجی آن بنگرد. حساسیت ایالات متحده زمانی افزایش پیدا می کند که پکن به دنبال این باشد روابط خود را با کشورهایی توسعه دهد که متحد سنتی آمریکا بوده اند و در مناطقی از دنیا ورود کند که تا پیش از آن، حوزه نفوذ آمریکا به شمار می رفتند. از سوی دیگر، کشورهای منطقه ای نیز متأثر از این تغییرات و با برداشتی که از تعهدات و جایگاه آمریکا در نظام بین الملل و البته جایگاه رو به رشد چین و شرق در قدرت و ثروت جهانی دارند به توسعه روابط با پکن علاقه نشان داده اند.
این تحولات که با تغییراتی در سیاست خارجی کلان آمریکا نیز همراه بوده منجر به پویایی های نوین در مناطق مختلف از جمله خاورمیانه شده است. خاورمیانه به عنوان منطقه ای که آمریکا در آن حداقل در دو دهه گذشته حضور فعال داشته به طور جدی از این تحولات متأثر خواهد بود. نمونه این تغییرات نوین را می توان در تلاش چین برای گسترش روابط با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس دید. در این میان، یکی از بروندادهای سیاست خارجی چین تلاش برای توسعه روابط با عربستان به عنوان متحد سنتی آمریکا در منطقه مهم خلیج فارس است. با نگاهی به روابط طرفین در سالیان اخیر به وضوح می توان توسعه روابط را در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و نظامی مشاهده کرد. بر همین اساس، پرسش مهمی که مطرح می شود این است که ایالات متحده آمریکا چه واکنشی به این توسعه روابط که می تواند به حضور فزاینده چین در منطقه خاورمیانه نیز منجر شود خواهد داشت. از سوی دیگر در حال حاضر به دنبال انتشار خبری مبنی بر همکاری عربستان سعودی و چین برای ساخت موشک بالستیک با توجه به حساسیت آمریکا به همکاری متحدان این کشور در موضوعات امنیتی با چین، بررسی موضوع واکنش احتمالی این کشور ضروری است. در این راستا، در این گزارش ابتدا منطق رفتاری آمریکا در مواجهه با نزدیکی بیش از پیش متحدان این کشور به چین مورد ارزیابی قرار می گیرد. در گام دوم به منافع و تهدیدات این کشور از همکاری چین و عربستان در ساخت موشک پرداخته می شود و سرانجام، ارزیابی بحث مطرح خواهد شد.
منطق رفتار آمریکا در مواجهه با نزدیکی عربستان و امارات به چین
پیش از ورود به بحث اشاره به این موضوع قابل توجه است که علاوه بر تمایل چین برای توسعه و تقویت روابط با کشورهایی چون عربستان سعودی و امارات، مجموعه ای از عوامل مرتبط با ایالات متحده نیز در سوق دادن عربستان و امارات به سوی چین اثرگذار بوده است. به عنوان مثال، امضای توافق هسته ای با ایران در سال 2015، مخالفت و عدم همراهی کامل غرب با جنگ یمن، مخالفت شدید کنگره با سیاست های عربستان، لغو یا تهدید به لغو خریدهای تسلیحاتی عربستان و امارات، قتل جمال خاشقچی و انزوای محمد بن سلمان توسط غرب، سیاست آمریکا مبنی بر کاهش حضور در خاورمیانه و اولویت ندادن به روابط با متحدان عرب منطقه و اموری از این دست از جمله عواملی هستند که عربستان و امارات را تشویق می کند که سیاست نگاه به شرق را نیز در دستورکار داشته باشند. همچنین، عدم نیاز آمریکا به نفت منطقه سبب شده که چین به یک خریدار مهم نفت عربستان و امارات تبدیل شود. به دنبال عدم نیاز آمریکا به نفت منطقه، چین نشان داده که می تواند جایگزینی قابل قبول برای خرید نفت کشورهایی چون عربستان و امارات باشد. در واقع، در حالی که چین به عربستان سعودی و امارات امکان فروش نفت خود را به بازار چین می دهد ایالات متحده بی نیاز به انرژی خلیج فارس شده است. لذا طبیعی است که وابستگی منطقه به خریدهای انرژی چین، گسترش نفوذ پکن در منطقه را اجتناب ناپذیر کند.
حال با توجه به مباحث فوق و اجتناب ناپذیری تمایل متقابل چین و دو کشور امارات و عربستان به روابط با یکدیگر، پرسشی که مطرح می شود این است که آیا نزدیکی عربستان و امارات به چین نشان دهنده آغاز مشکل در روابط این دو کشور عربی با ایالات متحده است؟ برای پاسخ دقیق به این پرسش باید به ماهیت روابط این دو کشور عربی با آمریکا توجه کرد.
به طور کلی به نظر می رسد اگر روابط ریاض و ابوظبی با چین حول موضوعات اقتصادی و انرژی باشد آمریکا با آن مخالفتی ندارد زیرا خود آمریکا یکی از کشورهایی است که بیشترین حجم مبادلات اقتصادی را با چین دارد. مسئله زمانی است که روابط دو کشور عرب یاد شده با چین وارد عرصه های نظامی – امنیتی شود. در این رابطه دانا استرول، معاون دستیار وزیر دفاع در امور خاورمیانه، می گوید «ما درک می کنیم که آنها همانند ایالات متحده، یک رابطه اقتصادی یا تجاری با چین داشته باشند اما برخی تعاملات وجود دارد که اگر شرکای ما با چین آن را انجام دهند، خطراتی برای آنها به همراه خواهد داشت.» به عنوان مثال، حفاظت از فناوری دفاعی ایالات متحده، دیگر انواع فناوری و در نهایت حفاظت از نیروها بالاترین اولویت دولت آمریکا است.
دانا استرول، معاون دستیار وزیر دفاع در امور خاورمیانه
در واقع، ایالات متحده نشان داده است که متحدین سنتی که به سمت همکاری های نظامی- امنیتی با رقبای آمریکا حرکت کنند، با آنها همکاری نظامی – دفاعی محتاطانه ای انجام خواهد داد. این موضوع را می توان در لغو مشارکت ترکیه در پروژه اف 35 مشاهده کرد که در نتیجه اصرار ترکیه بر خرید سامانه اس-400 روسیه ایجاد شد. همین رویه در ارتباط با امارات نیز ادامه یافت؛ به گونه ای که رئیس جمهوری جدید آمریکا پس از به قدرت رسیدن اجرای توافق فروش اف-35 به امارات را متوقف کرد، اگرچه پس از مدتی این ممنوعیت را لغو کرد. با این حال، همچنان امکان توقف آن وجود دارد چراکه به باور دولت آمریکا با توجه به طول کشیدن انتقال این تسلیحات، امکان بازنگری در این تصمیم برای آمریکا وجود دارد.[1]
علاوه بر حوزه نظامی، آمریکا به همکاری متحدان خود با چین در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز حساسیت نشان داده است. در این خصوص می توان به مقابله واشنگتن با همکاری متحدان با هوآوی اشاره کرد. قطع همکاری بریتانیا، استرالیا و رژیم صهیونیستی گواهی بر شدت عمل و جدیت آمریکا است. بر این اساس، می توان انتظار داشت اعمال فشار بر عربستان و امارات در این حوزه نیز افزایش یابد. به دنبال توسعه روابط این دو کشور با هوآوی، به نقل از فایننشیال‌‌تایمز، یک مقام آمریکایی اظهار داشته که «آنها روابط استراتژیک بلندمدت با چین را به خطر انداخته اند.»[2]
همکاری موشکی عربستان و چین: نگاه و واکنش آمریکا
در 23 دسامبر 2021، خبرگزاری سی ان ان[3] با استناد به منابع اطلاعاتی و تصاویر ماهواره ای مدعی شد که عربستان در حال ساخت موشک های بالستیک با کمک چین است. در واقع عربستان سعودی که در دهه 1990 خریدار موشک های بالستیک چین بود، در حال حاضر با وارد کردن تکنولوژی از چین، خود به دنبال ساخت موشک های بالستیک است. سازمان سیا و شورای امنیت ملی تاکنون به این گزارش پاسخی نداده اند. سخنگوی وزارت خارجه چین در این باره گفته است که «عربستان و چین شرکای استراتژیک هستند و همکاری دوستانه آنها در همه حوزه ها و از جمله حوزه تجارت نظامی وجود دارد. چنین همکاری هیچ قانون بین المللی را نقض نمی کند و منجر به گسترش تسلیحات کشتار جمعی نمی شود».
پرسش اساسی در اینجا این است که آیا این اقدام عربستان موجب حساسیت آمریکا و واکنش آن خواهد شد؟ به عبارت دیگر آیا اقدام عربستان برای ساخت موشک های بالستیک آن هم با کمک چین، ناقض اتحاد استراتژیک بین آنها است؟ در پاسخ باید گفت همچنان که در گزارش سی ان ان نیز وجود دارد، برای نخستین بار که در سال 2019 این خبر مطرح شد که عربستان با کمک چین در حال ساخت موشک های بالستیک است دولت ترامپ توجهی به آن خبر نکرد که به نظر می رسد نادیده‌‌گرفتن خبر یاد شده اقدامی آگاهانه بوده است. در مجموع، می توان نکات زیر را به عنوان نکات قابل توجه در نگرش و رویکرد آمریکا بیان کرد:
- اول اینکه، همان گونه که سخنگوی وزارت خارجه چین گفته است اقدام عربستان یک تجارت نظامی است و صرف این موضوع قادر نیست کلیت روابط ریاض – واشنگتن را مختل کند. به عنوان مثال، هند با کمک روسیه اتمی شد اما هم اکنون شریک جدی ایالات متحده قلمداد می شود. آن‌‌چه که برای آمریکا اهمیت دارد این است که ساختار نظامی عربستان و سیستم های دفاعی آن بر تکنولوژی آمریکایی استوار است و ریاض همچنان خریدار مشتاق تسلیحات آمریکایی به شمار می رود.
- دوم اینکه وقتی ایالات متحده به دلیل مخالفت کنگره قادر نیست موشک های مورد نیاز را در اختیار عربستان سعودی قرار دهد، توجیه محکمی برای بازداشتن متحد خود برای پیدا کردن گزینه های جایگزین ندارد. اقدام اخیر عربستان ممکن است سبب شود کنگره در مسیر فروش سلاح به عربستان مخالفت نکند تا بیش از پیش به چین نزدیک نشود.
- سوم اینکه مجهز شدن عربستان به موشک های بالستیک لزوماً در جهت تهدید منافع غرب و آمریکا در منطقه نیست. روشن است که اقدام عربستان در جهت ایجاد توازن قوا در مقابل برنامه موشکی ایران است که شاید مطلوب آمریکا هم باشد. آمریکا زمانی از برنامه های نظامی عربستان نگران خواهد شد که علیه منافع آن در منطقه باشد.
- چهارم اینکه وقتی ایالات متحده جمهوری اسلامی ایران را برای برنامه موشک های بالستیک تحت فشار قرار می‌‌‌‌دهد خود نمی تواند برنامه ساخت موشک های بالستیک در اختیار عربستان سعودی قرار دهد. از این رو شاید به صورت آگاهانه اجازه تجهیز عربستان سعودی به موشک های بالستیک ساخت خود را داده است که توازن یاد شده برقرار گردد.
- پنجم اینکه آمریکا از طریق ارتباطات نزدیکی که با عربستان دارد می تواند به کیفیت ساخت موشک های بالستیک توسط چین دست پیدا کند.
- علاوه بر موارد فوق می توان به این موضوع نیز اشاره کرد که تجهیز عربستان به موشک های بالستیک می تواند در کاهش فشار به برنامه موشکی ایران نیز موثر واقع شود و دیگر کشورهای عربی مانند عربستان توجیهی برای لابی کردن در غرب علیه برنامه موشکی ایران نداشته باشند. شاید این موضوع هم به نفع آمریکا باشد. با این حال به نظر می رسد که عربستان اگر در این حوزه بیش از حد پیش برود با واکنش آمریکا مواجه شود. همچنان‌‌که سی ان ان نیز مدعی شده است دولت بایدن آماده تحریم سازمان هایی است که تکنولوژی های حساس ساخت موشک‌‌های تسلیحاتی را به عربستان انتقال داده اند.
ارزیابی
با وجود نزدیکی عربستان و امارات به چین ذکر چند نکته ضروری است. عربستان سعودی و امارات علی رغم تمایلی که به گسترش روابط با چین دارند به این موضوع نیز آگاه هستند که چین نمی تواند گزینه شریک امنیتی آنها باشد. در مورد عربستان باید گفت که هرچند سکوت چین در قبال قتل جمال خاشقچی و اظهار نظر محمد بن سلمان در سفر به چین مبنی بر اینکه «چین حق دارد اقدامات ضد تروریسم و افراط زدایی را برای حفظ امنیت ملی خود انجام دهد»، نشانگر اشتراک دیدگاه دو کشور در مباحث حقوق بشری و تفاوت دیدگاه آنها با کشورهای غربی است اما برخی اقدامات اخیر چین در منطقه نمی تواند با رضایت عربستان همراه باشد. به عنوان مثال، در حالی که متحدان ایالات متحده برای مهار ایران تلاش می کنند پکن همچنان شریک تجاری تهران است و به خرید نفت از جمهوری اسلامی ادامه می دهد.
از طرفی، چین نیز در خصومت سعودی ها با ایران شرکت نکرده است. لذا هرچند عربستان سعودی برای روابط خود با چین ارزش قائل است، اما به خوبی از محدودیت های آن آگاه است. مقامات ریاض به خوبی می دانند پکن جایگزین واشنگتن در دکترین امنیتی ریاض نخواهد شد و شریک راهبردی عربستان سعودی همچنان ایالات متحده است. وضعیت خاص حاکم بر نظام بین الملل، به ویژه در نتیجه کنشگری فعالانه چین مقامات سعودی را به این نتیجه رسانده که برای مقابله با این وضعیت باید طرحی نو دراندازند. آمریکا تلاش می کند تمرکز سیاست خارجی خود را در آسیاپاسیفیک متمرکز سازد. همین موضوع سبب نگرانی در میان متحدان منطقه ای این کشور شده است؛ به عبارت دیگر، به نظر می رسد که عربستان سعودی خواهان مصون ماندن از تحولات در نظام بین الملل، به ویژه در نتیجه کاهش احتمالی تعهدات آمریکا، از طریق توسعه روابط با جمهوری خلق چین است.
[1]https://nation.com.pk/26-May-2021/us-worries-growing-uae-china-military-ties-could-jeopardize-f-35-jets-sales-to-arab-state-reports
[2] https://www.ft.com/content/1ff119ff-50bf-4b00-8519-520b8db2082b
[3] . Zachary Cohen, CNN Exclusive: US intel and satellite images show Saudi Arabia is now building its own ballistic missiles with help of China,cnn, https://edition.cnn.com/2021/12/23/politics/saudi-ballistic-missiles-china/index.html
