بیان مسئله
شاخصهای اقتصادی ترکیه در شرایط گذار از کرونا وضعیت اقتصادی خوبی را نشان میدهد، افزایش صادرات و جذب گردشگر در کنار رشد اقتصادی که جایگاه ترکیه را در ردهبندی اقتصادی موسسات مختلف بالا برده نشانگر این امر است. این شرایط را متاثر از سیاستهای دولت اردوغان برای رسیدن به چشمانداز 2023 ترکیه در راستای توسعه و تحول اقتصادی میدانند. یکی از سیاستهای اردوغان دراین راستا کاهش نرخ بهره بوده است امری که مخالفان و موافقانی قوی دارد. اردوغان بارها از کاهش نرخهای بهره حمایت کرده و اعلام کرده یک طرح اقتصادی با اولویت رشد اقتصادی، اعتبار، تولید و صادرات را در اولویت قرار داده است. سیاست کنونی شاخصهای مثبتی را نشان داده است (صادرات در ماه نوامبر 33 درصد افزایش یافت) اما در اینکه در بلندمدت نیز مثبت بماند، خوشبینی وجود ندارد.
درعین حال لیر ترکیه از زمانی که بانک مرکزی یک ترتیبات کاهش نرخ بهره را از اوایل سال 2021 اعمال کرد، بیش از 50 درصد از ارزش خود را در برابر دلار آمریکا از دست داده و تورم نیز بنا برآمار ماه نوامبر به 36 درصد رسیده است[1]. دلار آمریکا که در ابتدای سپتامبر 8.30 ، لیر ترکیه ارزش داشت، به دنبال آخرین تصمیم نرخ سیاستی تقریبا به 14.00 لیر رسید[2]. کاهش ارز و کاهش نرخ بهره در بخشهایی که بهشدت به واردات وابسته است، به افزایش تورم منجر شده است. در این شرایط مخالفان سیاست اردوغان مطرح میکنند که مداخلات بانک مرکزی برای کنترل وضعیت ارز و بازار یک ریسک است که ذخایر خارجی را نیز کاهش میدهد. بحث مهم این است که با توجه به ذخایر محدود و نرخهای بهره واقعی منفی، بعید است دخالتهای بانک مرکزی در بلندمدت پایدار باشد و سقوط لیر، فقر را در بلندمدت دامن میزند.
وضعیت اقتصادی ترکیه
بخش صنعت ترکیه را میتوان مهمترین بخش اقتصاد آن دانست. پوشاک و لوازم آرایشی ترکیه عمدتا حرف اول را در بازارهای خاورمیانه میزنند. درعین حال صنایع ترکیه به واردات تکنولوژی و انرژی وابستگی بالایی دارند. ترکیه در زمینه صادرات محصولات کشاورزی نیز مزیتهایی دارد. از سال 2005 تاکنون ترکیه بهطور متوسط سالانه 8 تا 9 میلیارد دلار درآمد از صادرات محصولات زراعی و باغی داشته است[6]. از دیگر صنایع برتر ترکیه، صنعت خودروسازی است. 2,4 میلیارد دلار درآمد حاصل از صادارت این بخش در ماه آگوست 2021 بوده است[7].
سیاست اقتصادی دولت اردوغان
مدل اقتصادی اردوغان و مشاوران اقتصادی او از جمله «جمیل ارتم» براین اساس است که سیاست نرخهای بهره بالا باعث کاهش صادرات، اشتغال پایین و افزایش بدهی خارجی شده است. درمقابل نرخ بهره پایینتر، باعث افزایش صادرات، کاهش واردات و منجر به مازاد تراز جاری و رشد بیشتر میشود. اگرچه اکثر اقتصاددانان میگویند که با توجه به کاهش شدید ارزش لیر، بدهی خارجی بالا و تورم این امر نتیجه معکوس خواهد داشت. کاهش نرخ بهره دو برابر بیشتر از پیشبینی شدهترین برآورد در نظرسنجی رویترز بود که تنها 50 یا 100 واحد پایه پیشبینی کرده بود[8].
پیامدهای این سیاست
نتایج مثبت اصلی این سیاست، تقویت تجارت خارجی ناشی از کاهش هزینههای نیروی کار و کاهش تقاضا برای کالاهای وارداتی نهایی است. اینها در تراز حساب جاری منعکس شده است، زیرا ترکیه در ماه آگوست روند مازاد حساب جاری را نشان داد، زمانی که نرخ ارز 8.40 در برابر دلار بود و درآمدهای گردشگری در مقایسه با قبل از همهگیری کرونا ضعیف بود. این روند احتمالا ادامه خواهد داشت و منجر به مازاد حساب جاری قابل توجهی در سال 2022 میشود، زیرا پیشبینی میشود درآمدهای گردشگری نزدیک به 30 میلیارد دلار برسد، مگر اینکه موج جدیدی از کرونا شکل بگیرد[9].
اثرات نامطلوب عمده این سیاست کاهش قابل توجه قدرت خرید خانوارها و نوسانات مداوم نرخ ارز است[10]. با این حال، بحران تراز پرداختها و ناتوانی در پرداخت واردات و بازپرداخت بدهی خارجی مورد انتظار نیست. سقوط ارزش لیر با توجه به واردات گسترده مواد اولیه و انرژی به ترکیه، فشارهای سنگینی را بر شهروندان ترکیهای متحمل کرده و افزایش نرخ ارز به سرعت در تمام قیمتها منعکس شده است.
جدول 1) درصد تغییر در نرخ ارز ترکیه و همزمان تغییر در قیمت های داخلی، غیرداخلی و قیمت طلا بر حسب لیر[11]
وضعیت صادرات ترکیه:
صادارت، بخش مهمی از تمرکز دولت اردوغان است. براساس چشم انداز 2023 دستیابی به 500 میلیارد دلار حجم صادرات، رسیدن به حد نصاب 100.000شرکت صادرکننده، ایجاد حداقل 10 برند ملی جهانی، متنوعسازی بازارهای صادراتی و … تا سال 2023 در این کشور هدف گذاری شدهاست[12]. مجموع صادرات پایان ماه نوامبر ۲۰۲۱ نسبت به سال قبل 33.7 درصد افزایش داشت و به 21.51 میلیارد دلار با فروش محصولات تولیدی (34.4 درصد)، کالاهای کشاورزی (17.1 درصد) و معدنی (23.5 درصد) رسید. شرکای اصلی صادرات ترکیه کشورهای آلمان، انگلیس، ایالات متحده، عراق و ایتالیا بوده اند[13]. از میزان درآمد صادارتی ۱۷۰ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۰، 60 میلیارد دلار حاصل صادرات به کشورهای منطقه بوده است، امری که گمانهها برای اینکه این کشور درحال تبدیل شدن به قطب صادراتی در منطقه است را بالا برده است. سیاست تنش با همسایگان دراین امر بسیار تاثیر گذار بوده است. بنا برآمار 2020، ترکیه سومین صادرکننده به اسرائیل، دومین به آذربایجان، سومین به عراق و اولین در سوریه است که نشان از فتح بازارهای منطقه دارد[14]. سهم محصولات با فناوری متوسط به بالا و پایین به ترتیب ۳۵ و ۳۱ درصد از مجموع صادرات است و از ژانویه تا جولای ۲۰۲۱ این کشور حدود ۶ میلیارد دلار خودرو صادر کرده است[15].
وضعیت گردشگری
سرمایهگذاریهای عظیم کشور ترکیه در حوزه توریسم و جذب گردشگر باعث شده است تا آنکارا به یکی از اولین مقاصد گردشگری در منطقه تبدیل شود. سالانه حدود 20 تا 30 میلیون گردشگر از نقاط مختلف جهان از این کشور بازدید میکنند. افزایش نرخ ارزهای خارجی و کاهش ارز لیر موجب افزایش توان و امکان بهرهمندی گردشگران خارجی از ظرفیتهای گردشگری ترکیه شده است. در نوامبر سال 2021 نسبت به سال قبل تعداد گردشگران خارجی از ترکیه، 111.51 درصد افزایش یافت و به 1.76 میلیون نفر رسید. آلمان (340.80 درصد افزایش) و پس از آن ایران (308.66 درصد افزایش) بالاترین تعداد گردشگران به ترکیه را داشتهاند[16]. در ده ماهه نخست سال، تعداد گردشگران به طور میانگین با 89.61 درصد افزایش به 22.82 میلیون نفر رسید[17]. درآمد گردشگری ترکیه در سه ماه جولای، آگوست، و سپتامبر نیز در مقایسه با سه ماهه سوم سال ۲۰۲۰، ۱۸۱.۸ درصد رشد داشته و به ۱۱.۴ میلیارد دلار رسیده است[18]. وزارت فرهنگ و گردشگری این کشور وعده داده است که تا سال 2023 تعداد گردشگران ورودی ترکیه به 50 میلیون نفر و میزان درآمد گردشگری این کشور نیز به 50 میلیارد دلار خواهد رسید[19]
تحلیل و پیشنهادات اجرایی:
اگرچه سیاست دولت اردوغان مبنی بر بهبود صادرات به دنبال کاهش نرخ ارز با تئوری اقتصادی همخوانی دارد، اما بدبینیهایی نسبت به آن با توجه به ساختار و زمینه اقتصادی ترکیه وجود دارد.
انتظار میرود کاهش ارزش لیر به افزایش درآمدهای ارزی از صادرات و گردشگری کمک کند، و کسری حساب جاری ترکیه را کاهش دهد که در نهایت قیمت ارز خارجی را پایین میآورد و تورم را سرکوب میکند. با این حال، این استدلال وابستگی صادرکنندگان ترکیه به واردات را نادیده میگیرد. برای تولیدکنندگان در تأمین مواد اولیه، کالاهای واسطهای و سرمایهای که بیشتر آنها وارداتی است، در اثر این سیاستها مشکلاتی شکل گرفته که منجر به کاهش سرعت سرمایهگذاری شده است.
حتی صادرکنندگان پیشرو مانند بخشهای نساجی و مواد غذایی تا حدی به مواد وارداتی وابسته هستند که هر چه لیر ارزانتر شود، این مواد وارداتی گرانتر میشوند. علاوه بر این، قیمت جهانی انرژی در حال افزایش است و هزینههای انرژی را برای ترکیه تشدید میکند، درحالیکه لیر ارزانتر ترکیه را در مقایسه با شرکای تجاری بینالمللی رقابتیتر میکند و از رشد صادرات ترکیه حمایت میکند، تقاضا برای محصولات وارداتی گرانتر باید نسبت به نرخ رشد بالای فعلی کاهش یابد. ترکیه ممکن است تقاضای خود را از اروپا به سمت واردات ارزانتر چین، روسیه و خاورمیانه تغییر دهد. بهنظر میرسد این فرصت خوبی برای احیای روند بلندمدت صعودی سهم واردات از چین باشد.
در مقابل شرایط ترکیه برای جذب گردشگر بسیار بالا رفته است. جدا از کاهش لیر که خود محرک مهمی در هجوم گردشگران علی الخصوص از منطقه و از جمله ایران در ماههای منتهی به تعطیلات سال نو میلادی بوده این شرایط عمدتا متاثر از سیاستهای آگاهانه و پیشرفت امکانات گردشگری است که ترکیه شکل داده است و می توان گفت در این حوزه کاملا از ایران جلوتر است. درآمد گردشگری ترکیه در سال 2019 نزدیک به 30 میلیون دلار بوده است و برای ایران این رقم 4.5میلیون دلار بوده است. به هر ترتیب در شرایط رقابتی برای فتح بازارهای منطقه، ترکیه هماکنون در حال تبدیلشدن به کانون صادرات در منطقه است که این امر میتواند بازار کالاهای صادارتی کشورهای دیگر همچون ایران به کشورهای منطقه از جمله سوریه و عراق را کاملا فتح کند.
[1] https://tradingeconomics.com/turkey/inflation-cpi
[2] https://tradingeconomics.com/turkey/currency
[4]https://per.euronews.com/2021/12/05/continuation-fall-lira-led-erdogan-how-critical-turkish-economy-situation
[5]https://www.trt.net.tr/persian/qtsd/2021/12/11/fzysh-pyshbyny-rshd-qtsdy-trkhyh-z-swy-stndrd-nd-pwrz-1746023
[6]https://sindbad.company/fa/content/id/434/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%87%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A2%D9%86
[7] https://www.persianstargroup.com/blog-details
[8]https://www.cnbc.com/2021/10/22/turkish-lira-drops-to-new-all-time-low-after-rates-slashed.html
[9]https://www.mei.edu/publications/turkeys-self-made-currency-crisis
[10]https://www.mei.edu/publications/turkeys-self-made-currency-crisis
[11] https://wiiw.ac.at/turkey-is-the-worst-yet-to-come-n-533.html
[12]https://economic.mfa.ir/portal/newsview/619676/%DA%86%D8%B4%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2-2023-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87
[13]https://tradingeconomics.com/turkey/exports
[14]https://snn.ir/fa/news/961409/%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%88-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%B1%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%DA%A9%D9%86%D9%86%D8%AF
[15] https://snn.ir/fa/news/961409
[16] https://tradingeconomics.com/turkey/tourist-arrivals
[17] https://tradingeconomics.com/turkey/tourist-arrivals
[18]https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Tourism-Statistics-Quarter-III:-July-September,-2021-37445&dil=2
[19]https://www.eghtesadonline.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B7%D9%84%D8%A7-%D8%A7%D8%B1%D8%B2-7/304223-%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B1-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%DB%8C-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%B1%D8%A7-%D8%A7%D9%81%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%A7%D8%AF