عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان؛ فرصتها و مشکلات پیش رو

مذاکرات بین ترکیه و ارمنستان بدون واسطه و بدون پیش شرط انجام شده است و این اتفاق نشان می دهد که به روند برقراری صلح نزدیک شده ایم. واقعیت این است که ارمنستان وقایع 1915(نسل کشی ارامنه در دوران عثمانی) را به عنوان پیش شرط مطرح کرده بود و این موضوع به یکی از مهمترین موانع برسرراه مذاکرات دو جانبه تبدیل شده بود. اما در این مرحله اعلام شده است که مذاکرات عادی سازی روابط بدون هیچ پیش شرطی ادامه خواهد داشت. به همین دلیل می توان گفت که این بار طرفین به روند صلح نزدیک شده اند.
موانع و فرصتهای پیش رو عادی سازی روابط
بزرگترین مانع بر سر راه عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان در دوره جدید، مانند دوره های قبل، ارامنه دیاسپورا هستند. زیرا ارامنه دیاسپورا درآمریکا بار دیگر ناخشنودی خود را درباره روند عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان اعلام کرده اند.
ارامنه دیاسپورا، برخی کشورهای غربی و جریانات افراطی در کشورارمنستان ممکن است که عادی‌سازی روابط را دچار شکست کنند. البته کشورهای غربی اعلام می‌کنند که از عادی‌سازی روابط حمایت می‌کنند، اما از احتمال تحقق واقعی این روند ناراحت هستند زیرا خارج از این روند قرار گرفته اند. مواضع و نگرش فرانسه به ویژه تحت تاثیر دیاسپورای ارمنی آشکارشده است، اما اتحادیه اروپا و سایر تشکلها و نهادها و سازمان های منطقه ای و بین المللی آمادگی خود را برای حمایت از عادی سازی روابط اعلام کرده اند.
دیدار الهام علی اف رئیس جموری آذربایجان ونیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در بروکسل تحت ریاست و نظارت چارلز میشل رئیس شورای اتحادیه اروپا و سپس صدور بیانیه اتحادیه اروپا مبنی بر آمادگی برای حمایت از روند عادی سازی روابط و تاکید بر سرمایه گذاری های اقتصادی در خطوط ارتباطی ریلی، تحول مهمی در همین راستا است. بیانیه اتحادیه اروپا نشان دهنده علاقه جهان غرب به منطقه است و در عین حال این احتمال وجود دارد که این علاقه به مرور زمان به مانع دیگری برای عادی سازی روابط بین کشورهای منطقه تبدیل شود.
از نظر ترکیه و ارمنستان عادی سازی روابط و بازگشایی مرزها و گمرکات دو کشور اهمیت زیادی دارد
عامل دیگری که ممکن است روند عادی سازی روابط را مختل کند، فعالیت برخی گروه های افراطی ارمنی در ایروان است. این گروه ها به شدت از حکومت پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در مورد عادی سازی روابط با ترکیه انتقاد می کنند. ممکن است در روزهای آینده سطح این اعتراضات افزایش یابد. با توجه به اینکه رابرت کوچاریان و سرژ سرکیسیان نیز از گروه های افراطی ارمنی حمایت می کنند، چنین واکنش هایی قابلیت تبدیل شدن به یک مانع بزرگ را دربردارد.
انجام مذاکرات عادی سازی روابط بدون واسطه اهمیت زیادی دارد
مذاکرات ترکیه و ارمنستان مستقیم و بدون واسطه، فرصت بسیار مهمی درباره گسترش روابط دو کشور است. بعد از پیروزی (جمهوری)آذربایجان در جنگ قره باغ در سال 2020 میلادی یکی از مهمترین مسائل بین دو کشور تا حد زیادی حل شده است. موضوع مهم دیگری که مستقیماً با این موضوع مرتبط است، مسئله و تعیین موقعیت “کریدور زنگزور” است. گشایش “کریدور زنگزور” یکی از مهم ترین فرصت های روند عادی سازی روابط خواهد بود، چرا که این کریدور قدرت تغییر قابل توجهی را معادلات ژئوپلیتیک منطقه ای و جهانی دربردارد. فرصت مهم دیگر این است که مرزهای مشترک کشورهای منطقه با عادی سازی روابط گشوده خواهند شد. در واقع، این قضیه و تغییر به نفع همه کشورهای منطقه خواهد شد. زیرا هم روابط تجاری و اقتصادی منطقه را گسترش خواهد داد و هم شرایط مشارکت ارمنستان را در اجرای طرح های حمل و نقل و انتقال انرژی تامین خواهد کرد.
مهمترین سرفصل های مذاکرات برای عادی سازی روابط بدون شک وقایع (نسل کشی ارامنه1915) مهمترین موضوع مطرح شده در روابط ترکیه و ارمنستان است، اما این موضوع در حال حاضر در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. به همین دلیل می توان گفت که طرفین مذاکرات را درباره موضوعاتی که در وهله اول به راحتی می توانند حل و فصل کنند، شروع کردند. براحتی می توان گفت که اولین گام هایی که باید برداشته شود مذاکره درباره همکاری درباره مسائل تجاری، اقتصادی، فرهنگی و تاریخی خواهد بود. البته در روند مذاکرات اصل تقابل و عنصر تعادل نیز رعایت می شود. در این مرحله مسئله مهم این است که اولین جلسه مذاکرات به درخواست ایروان در مسکو برگزار شد و ترکیه به این امر چراغ سبز نشان داد. احتمالا نشست بعدی در مکانی که ترکیه مناسب می داند برگزار خواهد شد. این احتمال وجود دارد که جلسه بعدی به صورت مستقیم و بدون واسطه در آنکارا یا ایروان برگزار شود.
سرنوشت مذاکرات برای عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان تا حد زیادی به نقشه راهی که ترکیه، (جمهوری)آذربایجان و ارمنستان دنبال خواهند کرد بستگی دارد. تاکید ترکیه مبنی بر “آغاز و ادامه روند مذاکرات با هماهنگی (جمهوری)آذربایجان انجام می گیرد”، به وضوح نشان می دهد که روابط باکو با ایروان نیز باید عادی سازی و روابط سالم و گسترده بین آنها برقرار شود. این امر نشان می دهد که نوع روابط باکو و ایروان بر نحوه روابط آنکارا و ایروان نیز نقش کلیدی دارد.
در روابط ترکیه و ارمنستان، خطوط انرژی و حمل و نقل بین باکو و ایروان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. اقدام پاشینیان درباره احیای راه آهن یرساخ-مقری در مرز (جمهوری) آذربایجان در 14 ژانویه دلیل بارز این امر است. دولت ایروان باید مذاکرات خود را با باکو و آنکارا در فضایی مثبت حفظ کند. به همین دلیل نباید فراموش کرد که عادی سازی روابط تنها به یک کشور اختصاص ندارد، بلکه به مواضع طرفین بستگی دارد و این روند با ساختاری «شکننده» یا «حساس» روبرو شده است.
بدیهی است که ترکیه این بار دست برتر و قوی تری دارد. زیرا ترکیه چندین سال است که اقدامات لازم برای عادی سازی روابط با ارمنستان را انجام داده است. به همین دلیل طرفین این بار در دوره جدید بدون واسطه به مرحله صلح نزدیک شده اند. از آنجایی که مسئله و مناقشه قره باغ تا حد زیادی حل شده است و ترکیه به عنوان یک قدرت منطقه ای در قفقاز جنوبی نقش فعالتری را برعهده گرفته است، این روند حساس باید با دقت بیشتری پیگیری شود. از این نقطه نظر، نقشه راهی که ترکیه برای عادی سازی روابط با ارمنستان دنبال خواهد کرد، از لحاظ راهبردی و ژئوپلیتیکی در سطح منطقه ای و بین المللی از اهمیت زیادی برخوردار است.
نقش بازیگران ثالث و غیر دولتی
نهادهای غیررسمی یا خصوصی و همچنین مقامات رسمی وظیفه و نقش موثر و زیادی در عادی سازی روابط برعهده دارند. زبان و سبک مورد استفاده رسانه ها باید مورد تجدید نظر قرار بگیرد و اصلاح شود زیرا این امر به نفع هر دو طرف خواهد شد. علاوه بر این، مشارکت سازمان‌های غیردولتی، دانشگاه‌ها و غیرنظامیان در این فرآیند تأثیر مثبتی بر عادی‌سازی خواهد داشت.
به عنوان مثال، اگر صاحبان صنایع و بازرگانان هر دو کشور ابتکارات مدنی یا طرح هایی را درراستای تقویت همکاری منطقه ای برای گشودن مرزهای مشترک ارائه دهند، می توانند به تسریع روند عادی سازی روابط کمک کنند. به همین ترتیب، باید دانشگاهیان، محققان، روزنامه نگاران و اصحاب رسانه های جمعی و برخی از موسسات دیگر نیز به صورت متقابل ارتباط برقرار کرده و برنامه های تغییر و اصلاح را مبادله کنند ودر آن صورت اعتماد واطمینان متقابل برای تحقق روند عادی سازی و گسترش همکاری را تقویت خواهند کرد. به طور خلاصه، هرچه تماس رسمی و غیررسمی بین دو طرف بیشتر شده و افزایش یابد ،روند عادی سازی سریعتر پیشرفت خواهد کرد. اکنون باید هر دو طرف توجه زیادی به ادامه مذاکرات برای جلوگیری از شکست دوباره مانند مذاکرات دوران قبل نشان داده و زمینه پیشرفت سالم مذاکرات بسیار مهم را فراهم سازند.
در شرایط متحول بین‌المللی مشاهده می شود که، بازیگران بین‌المللی به‌دلیل تحولات ژئوپلیتیکی و دو قطبی شدن و رقابت روزافزون بین شرق و غرب ظاهرا تلاش می‌کنند از عادی‌سازی روابط ترکیه و ارمنستان حمایت کنند. تحولات اخیر در گرجستان، اوکراین و قزاقستان بارزترین دلیل بر تأثیر منفی کشمکش بین دو قطب قدرت بر کشورهای منطقه است. به همین دلیل، روند زمانی نشان خواهد داد که کشمکش غیرمستقیم شرق و غرب چه تاثیری بر روند عادی سازی کشورهای منطقه خواهد داشت. در شرایط کنونی اگرچه ترکیه و ارمنستان این بار به صلح نزدیک شده اند، اما باید دقت تمام رفتار و تحولات بین المللی را به خوبی تحلیل کرد.