عدهای از کارشناسان بر این عقیده هستند که در حقیقت آنچه سبب توجه بیسابقه آمریکا به منطقه آسیا-اقیانوسیه در طی چند دولت اخیر شده است، کنشگریهای چین در عرصه روابط بینالملل است که خود را در قالبهایی مانند دیپلماسی گرگ جنگجو و علیالخصوص طرح کمربند-راه نشان داده است؛ در حقیقت تحلیل عدهای بر این اساس استوار است که اگر طرح کمربند-راه را جزئی از سیاست “حرکت بهسوی غرب[1] ” چین بدانیم – طرحی که در سال 2011 توسط پرفسور وانگ جیسی[2] مطرح شده است و مطابق آن چین باید وارد مناطقی از آسیا، مانند آسیای مرکزی و خاورمیانه، شود که پیشتر در آنها نفوذ چندانی نداشته است- میتوان راهبرد آمریکا در منطقه آسیا-اقیانوسیه را هم عکسالعملی نسبت به آن دانست (Miracola 2019). البته به نظر میرسد دلایل بهتری برای کنشگری فعال چین در این منطقه میتوان ذکر نمود؛
اولاً آسیا-پاسفیک، و مخصوصاً آسیای جنوب شرقی، حوزه نفوذ سنتی چین به شمار میرود؛ کشوری مانند ویتنام بیش از هزار سال از حکومتهای چینی برخوردار بوده است و ریشه مردم اندونزی هم ظاهراً به تایوان کنونی میرسد. علاوه بر این، آسهآن و چین اولین شریک اقتصادی یکدیگر به شمار میآیند و نکته مهمتر آنکه با توجه به وابستگی شدید چین به آبراههایی مانند دریای چین جنوبی برای تأمین انرژی خود، رشد و توسعه چین بهنوعی به امنیت منطقه گرهخورده است.
جنوب شرق آسیا به علت نزدیکی و مجاورت جغرافیایی بهنوعی حوزه نفوذ طبیعی چین به شمار میرود؛ بهطوریکه حتی بعد از سرکوب شورش میدان تیانآنمن[3] در ژوئن 1989 و تحریمهای اتحادیه اروپا علیه این کشور، چین دقیقاً در موقعیتی قرار گرفت که سال قبل حکومتنظامی میانمار پس از کودتا آن را تجربه کرده بود و از این راه میانمار به اولین شریک چین در مقطع مذکور تبدیل گشت (Ruland 2019).
علاوه بر این، حضور آمریکا در آسیا-اقیانوسیه و تلاش برای تحدید و مهار چین سبب اهمیت یافتن روزافزون این منطقه در نزد سر آن حکومت چین گشته است. چینیها برای راهبرد خود در منطقه را ذیل دو نگاه اقتصادی و نظامی تعریف کردهاند؛ در عرصه اقتصادی ذکر این نکته ضروری است که بخش آبی طرح کمربند-راه از منطقه آسیا-اقیانوسیه میگذرد و میتوان یکی از کاربردهای این طرح را افزایش نفوذ چین در منطقه آسیا-اقیانوسیه دانست.
علاوه بر این توافقنامهها و سازمانهای تجاری که با محوریت چین به وجود آمدهاند یا حداقل چین در آنها نفوذی پررنگ دارد، راهکار دیگر این کشور برای محکمتر کردن جای پای خود در منطقه آسیا-اقیانوسیه هستند که ازجمله آنها میتوان به بانک توسعه آسیایی[4] و توافقنامه آرسپ، اشاره کرد (Miracola 2019)؛ نکته بسیار جالب در این میان آن است که چین علاقه زیادی برای حضور در توافقنامهها و پیمانهای موجود در منطقه آسیا-اقیانوسیه از خود نشان داده است؛ بهطوریکه حتی گفته میشود قصد پیوستن به توافق شراکت جامع و پیشروی ترانس-پاسفیک- که نوع متقدم آن، یعنی توافقنامه مشارکت ترانس-پاسفیک، برای مهار اقتصادی چین بنا شده بود، را نیز دارد و حتی با توجه به شباهت نظام اقتصادی خود به ویتنام، بهعنوان یکی از اعضای این توافقنامه، مطالعاتی را بر روی نظام اقتصادی این کشور انجام داده است تا بهتر بتواند سیستم تجاری خود را با شرایط پیمان مذکور وفق دهد (Cutler, Foreign Policy 2021).
در همین عرصه باید به راهبرد “رشته مروارید[5]” هم اشاره کرد که مطابق با آن ادعا میشود چینیها از طریق ایجاد تأسیسات غیرنظامی در بنادر، در پی افزایش حضور خود در اقیانوس هند هستند (خانی 1398). در عرصه نظامی نیز راهبرد چین در دو مسیر متفاوت خشکی و دریا اجرایی شده است.
در خشکی، چین سعی نموده است نیروهای زیادی را در مرزهای غربی خود مستقر کند و دریا نیز اولاً حضور نظامی خود در اقیانوس هند را تقویت کرده است؛ که ازجمله نمونههای بارز آن استفاده از نیروی دریایی در “عملیاتهای نظامی غیر از جنگ[6]” است که بارزترین نمونه آن خارج کردن اتباع چینی از لیبی پس از سقوط قذافی بود. از سمت دیگر راهبرد دیگری که چین به ادعای غربیها در منطقه به دنبال آن است، “زنجیرههای مروارید[7]” است که در آن چین قصد دارد حضور نظامی خود را در بنادر کشورهایی که مسیر انرژی این کشور از آنها میگذرد تقویت کند؛ اقدامات اخیر چین در سریلانکا، جیبوتی، کامبوج و چند کشور دیگر در همین راستا ارزیابی میشود (Miraco 2019).
بهطور مشخص فعالیت چین در آسیای جنوب شرقی هم بسیار گسترده است؛ تعدادی از بزرگترین طرحهای ابتکار کمربند-راه در منطقه آسیای جنوب شرقی اجرایی شدهاند که ازجمله آنها میتوان به کریدور شبهجزیرهای چین-هندوچین[8]، کریدور اقتصادی بنگلادش، چین، هند و میانمار[9]، مسیر ریلی ساحل شرقی[10] در مالزی و پروژه خط آهن پرسرعت جاکارتا-باندونگ[11] در اندونزی اشاره کرد (Rajah 2019).
بیشتر از یک دهه است که چین اولین شریک تجاری آسهآن به شمار میرود و از سال 2020 هم آسهآن به اولین شریک تجاری چین بدل شد؛ حجم تجارت خارجی چین با کشورهای عضو آسهآن در سال 2019، 642 میلیارد دلار بود که در مقایسه با حجم تجارت 291 میلیارد دلاری کشورهای آسهآن و ایالاتمتحده در همان سال بسیار بیشتر است. در حوزه سرمایهگذاری مستقیم خارجی هم اگرچه چین پس از ژاپن و ایالاتمتحده قرار دارد اما رشد سرمایهگذاری آن بهسرعت در حال نزدیک شدن به آمریکا است- ذکر این نکته ضروری است که اگر سرمایهگذاری مستقیم هنگکنگ با چین ترکیب شود؛ مقدار به دست آمده بسیار بیشتر خواهد شد (Stromseth 2020).
راهبرد دیگری که از سوی چین برای افزایش نفوذ خود در منطقه آسیای جنوب شرقی انجام داد، رونمایی از ابتکار مکونگ پایین[12] در سال 2016 بود. شاید در اهمیت رود مکونگ اشاره به این نکته کافی باشد که این رود که از فلات تبت سرچشمه میگیرد و با عبور از 6 کشور به دریای چین جنوبی میریزد؛ بیشترین تولید ماهی در میان پهنههای آبی درون خشکی جهان را دارد که ارزش سالانه آن به حدود 17 میلیارد دلار میرسد، 60 میلیون نفر در محدوده آن زندگی میکنند و 80 درصد آنها برای امرار معاش خود به این پهنه آبی وابسته هستند؛ به همین دلیل، مکونگ بر کل منطقه آسیای جنوب شرقی تأثیرگذار است.
اهمیت مکونگ سبب شده است که شاهد ایجاد 13 ابتکار گوناگون در حوضه این رود از سوی کشورهایی مانند آمریکا، ژاپن، هند، استرالیا و تایلند نیز باشیم (Geall 2019)؛ البته ابتکار مکونگ پایین ازنظر بودجه اختصاص داده شده قابلمقایسه با طرحهای مشابه نیست زیرا دولت چین 10 میلیارد یوان در قالب وام آسان[13] و 5 میلیارد دلار اعتبار صادراتی برای این ابتکار اختصاص داده است و همچنین صندوق ویژه ابتکار مکونگ پایین را نیز با بودجه 300 میلیون دلاری تأسیس نموده است (Ruland 2019)
References
Cutler, Wendy. 2021. Foreign Policy. September 21. Accessed November 1, 2021. https://foreignpolicy.com/2021/09/21/china-cptpp-trade-agreement/.
Geall, Sam. 2019. Troubles on the Mekong. November 7. Accessed November 19, 2021. https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2019-11-07/troubles-mekong.
Miracola, Sergio. 2019. “The Indo-Pacific As a New Infrastructural and Economic Trade Area: A Real Competitor to BRI?” In GEOPOLITICS BY OTHER MEANS: THE INDO-PACIFIC REALITY, by Sergio Miracola Axel Berkofsky, 33-54. Milan: ISPI.
Rajah, Roland. 2019. MOBILIZING THE INDO-PACIFIC INFRASTRUCTURE RESPONSE TO CHINA’S BELT AND ROAD INITIATIVE IN SOUTHEAST ASIA. Washington: Brookings.
Ruland, Jurgen and Arndt Michael. 2019. “Overlapping regionalism and cooperative hegemony: how China and India compete in South and Southeast Asia.” Cambridge Review of International Affairs 178-200.
Stromseth, Jonathan. 2020. Competing with China in Southeast Asia: The economic Imperative. Washington: Brookings.
خانی, حسین ابراهیم. 1398. شورای راهبردی روابط خارجی. 10 شهریور. دستیابی در آبان 10, 1400. https://www.scfr.ir/fa/300/30101/110745/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D8%A8%D8%B1%D8%AF-%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87-%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AF-%DA%86%DB%8C%D9%86%D8%8C-%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%DB%8C%D8%A7-%D8%A7%D9%81/#_ftn1.
[1] March West
[2] Wang Jisi
[3] Tiananmen Square
[4] Asia Development Bank
[5] String of Pearls
[6] Military Operations other than War
[7] Pearl Chains
[8] یکی از شش کریدور اصلی ابتکار کمربند-راه که مناطق جنوبی چین را به شهرهای مهم آسیای جنوب شرقی مانند هانوی، وینتاین، پنوم پن، بانکوک، کوالالامپور و سنگاپور مرتبط میسازد.
[9] Bangladesh-China- India-Myanmar Economic Corridor (BCIM)
[10] East Coast Railway Link (ECRL) in Malaysia
[11] jakarta-bandung high-speed railway project
[12] Lower Mekong Initiative
[13] Consessional Loan ، منظور وامی است که با شرایطی آسانتر از وامهای مشابه موجود در بازار اعطا میگردد.