جغرافی پژوهش دانشگاه نیوکاسل بریتانیا ، «نیک مگوران»، در اثر مشهور خود با عنوان «ملیگرایی در آسیای مرکزی: یک بیوگرافی از مرز قرقیزستان- ازبکستان» که از سال 1995 .م، وضعیت مناطق درونبوم و برونبوم در آسیای مرکزی را مطالعه و بررسی میکند، بر این باور است که که سه راهحل برای حل و فصل مشکلات درونبومها و برونبومهای آسیای مرکزی وجود دارد: «تبادل سرزمینها»؛ «ساخت کریدور از مرزها به سمت درونبومها و برونبومها» و «انتقال آزادانه در منطقه مرزی». تبادل سرزمینها فقط برای درونبومها و برونبومهای کوچک به کار میرود. ساخت مسیرهای ارتباطی مستلزم تلاشها و اقدامات بزرگ امنیتی است. مگوران معتقد است که بهترین گزینه، معرفی رژیم خاص انتقال آزادانه ساکنان در دو طرف مرز در منطقه مرزی است.
در کشورهای آسیای مرکزی تحت نظارت روسیه و پوتین، مسائل و حوادثی بشرح ذیل در سال 1400 ه.ش ، حادث گردید.
الف- تنش و درگیری های مرزی مناطق مرزی قرقیزستان و تاجیکستان، در دو مقطع:
هشتم الی یازدهم اردیبهشت 1400 (28 آوریل تا 1 مه2021)، شاهد درگیری مردم محلی، مرزنشین و نیز رویارویی نیروهای مرزبانی با یکدیگر بود. در جریان درگیریهای مذکور،حداقل ۳۱ تن کشته و ۱۵۰تن زخمی شدند، خانههای زیادی به آتش کشیده شد و حداقل ده هزار تن از مناطق روستایی قرقیزستان در مرز مشترک با تاجیکستان تخلیه شدند. هرچند در نهایت با وساطت روسیه و سازمان پیمان امنیت دستهجمعی، طرفین به منازعه پایان دادند و راههای عبوری به ویژه بزرگراه «باتکن- اسفره» بازگشایی شدند.
نهم بهمن ماه 1400 (28 ژانویه 2022) مجددا این منطقه دستخوش درگیری شد که حداقل 2 کشته و 10 زخمی از هر دو طرف قرقیزی و تاجیکی برجای گذاشت.
در منطقه آسیای مرکزی، علاوه بر منازعات تاریخی اقلیمی( آب و خاک) تشکل مناطق کوچکی تحت عنوان «برونبوم» (برونگان exclave) و «درونبوم» (درونگان enclave) ، ریشه اصلی درگیریها ی مناطق مرزی قرقیزستان و تاجیکستان، هستند. درونبومها و برونبومها ، در دوران حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفتند و نتیجه مرزبندیهای آن دوران به ویژه در دوره رهبری ژوزف استالین است. *
درمنطقه آسیای مرکزی ، در چهار کشور: قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان، هشت واحد جغرافیایی کوچک «برونبوم» و «درونبوم» با جمعیتی بالغ بر یکصد هزار تن شکل گرفته اند که اگرچه به بزرگی مناطقی مانند نخجوان یا واتیکان نیستند، اما در سطح خود مشکلات متعددی را برای کشورهای آسیای مرکزی طی سه دهه گذشته ایجاد کردهاند. تنها کشور ترکمنستان ،معضلات درونبومها و برونبومها را ندارد.
علاوه بر نقش فدراسیون روسیه و سازمان پیمان امنیت دستهجمعی در فرآیند مدیریت و کاهش تنشهای مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان، عوامل و ملاحظات اقتصادی، تجاری و ترانزیتی نیز در این روند بسیار مهم است. هر دو کشور تاجیکستان و قرقیزستان به واسطه قرار گرفتن در مسیر طرح راه ابریشم چین (ابتکار یک کمربند- یک راه) و عضویت قرقیزستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به صورت متقابل نیازمند مدیریت تنشهای مرزی هستند تا با امنیتیزدایی و عادیسازی وضعیت مرزها و گذرگاههای مرزی، بتوانند منافع بیشتری را در زمینه تجاری و ترانزیتی کسب کنند که برای این دو کشور دارای ضعیفترین اقتصادهای آسیای مرکزی ،از اهمیت بسیار بالایی نیز برخوردار است.
ب- اعتراضات گسترده و خشونتبار قزاقستان، دوم الی یازدهم ژانویه 2022 م. (12 تا 21 دی 1400)
اعتراضات قزاقستان در ابتدا، ناشی از افزایش قیمت گاز مایع به دلیل آزادسازی مداوم قیمتها در بحبوحه سیاستهای ریاضتی کلی دولت در واکنش به همهگیری کووید-19 بود. با مشاهده فشار فزاینده بررژیم اقتدارگرای باثبات قزاقستان، دیگر رهبران سازمان پیمان امنیت جمعی به این نتیجه رسیدند که اگر رژیم توکایف سقوط کند، «انقلاب رنگی» در سراسر منطقه گسترش خواهد یافت، که از اوایل دهه 2000 نگرانی همیشگی حاکمان اوراسیا بوده است. تصادفی نیست که همه اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی و کشورهای مهم غیرعضو منطقه مانند چین و ازبکستان، وقایع قزاقستان را انقلاب سازماندهی شده و تحت حمایت غرب می دانند. با توجه به این دو مساله، تشدید ناآرامی سیاسی در سایر کشورهای عضو مانند ارمنستان، بلاروس و قرقیزستان، پرونده قزاقستان به سرعت امنیتی و منجر به تایید و اعزام سریع نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی شد. بنابر شرایط اضطراری که احساس شده بود، توکایف باید بدون توجه به هزینه یا رویه ها به سرعت حمایت می شد. این احساس اضطرار عدم هماهنگی با سازمان ملل برای اعزام نیروی نظامی را توضیح می دهد. با این حال، نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی که به قزاقستان اعزام شدند، برخلاف گزارش ای خلاف واقع برخی تحلیلگران هیچ اقدام نظامی انجام ندادند.در عوض، نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی خود را به حفاظت و محاصره زیرساختهای راهبردی همچون شبکههای برق، منابع آب و انبارهای تسلیحات محدود کردند. حضور سازمان پیمان امنیت جمعی و مأموریت محدود آن در قزاقستان، از توانایی این سازمان برای تغییر حکایت دارد. طی یک دهه گذشته، نه تنها نیروهای واکنش سریع سازمان پیمان امنیت جمعی از طریق رزمایشهای مکرر و پیچیده منعکسکننده چالشهای جنگ مدرن تقویت شدهاند، بلکه این سازمان وضعیت «سازمان بینالمللی منطقهای» را کسب و مسئولیتهای حقوقی کامل بینالمللی را در چارچوب فصل هشتم سازمان ملل متقبل شده است.سازمان پیمان امنیت جمعی ثابت کرده است که می تواند با تسهیل همگرایی بر روی تفسیرهای خاص از دو رکن اصلی مجموعه امنیتی اوراسیا- اقتدار و ثبات راهبردی- در عین پذیرش نقش هژمونیک روسیه به عنوان مجرای همبستگی اقتدارگرایانه در منطقه عمل کند.
ج: انتخابات ترکمنستان
برای جانشینی « قربانعلی بردیمحمداف»،رییس جمهورترکمنستان ، انتخابات زودهنگام برگزار گردیدکه در انتصابی مورثی،« سردار بردیمحمداف»،پسر رهبر ترکمنستان پیروز انتخابات ریاست جمهوری اعلام شد .در ترکمنستان معمولاً نتایج اولیه انتخابات را یک روز بعد از برپایی آن اعلام می کند، درست مانند انتخابات سال ۲۰۱۷ .م، که قربانقلی بردیمحمداف طی آن با کسب بیش از ۹۷ % آرا بار دیگر به ریاست جمهوری ترکمنستان برگزیده شد. قربانقلی بردیمحمداف، رهبر ۶۴ ساله ترکمنستان ماه گذشته با اعلام اینکه کشور باید توسط جوانها اداره شود از برپایی انتخابات ریاست جمهوری در ماه دسامبر خبر داده بود. وی نخستین بار سال ۲۰۰۶ .م، پس از درگذشت صفر مراد نیازوف، رئیس جمهوری اسبق ترکمنستان به عنوان کفیل ریاست جمهوری زمام امور کشورش را در دست گرفت. قربانقلی بردیمحمداف در طول سالها ریاست بر کشورش تلاش کرد یک کیش شخصیتی برای خود شکل دهدو با به نمایش گذاشتن آمادگی جسمانی و انجام حرکات ورزشی،نزد مردم کشورش خودنمایی کند. ازمنظرکارشناسان و تحلیلگران، وی در مدت کوتاهی پس از به قدرت رسیدن یک نظام دیکتاتوری بنا ءنهاد و کشورش را از لحاظ شاخصههای آزادی و تنوع مطبوعات به سراشیبی هدایت کرد. اما، این بار، سردار بردیمحمداف، فرزند رهبر ترکمنستان در انتخابات ریاست جمهوری که روز شنبه 12 دسامبر2022( 21 آذرماه1400 ه.ق ) پس از تاخیری غیرمعمول که در روند شمارش آراء انتخابات ریاست جمهوری صورت گرفت، از سوی مقامات دولتی در مارس 2022(اسفند ماه 1400) به عنوان فرد پیروز انتخابات معرفی شد. کمیسیون مرکزی انتخابات در ترکمنستان سرانجام پس از پایان پذیرفتن روند شمارش برگههای رای، سردار بردیمحمداف را با کسب ۷۲.۹۷ % آرا پیروز انتخابات معرفی کرد.نزدیکترین رقیب او در بین یک گروه ۹ نفره از نامزدهای ریاست جمهوری، یک مسئول آموزش عالی و دانشگاهی در ترکمنستان بود که تنها موفق به کسب ۱۱ % آرا شد.
د: ازبکستان و سیر حوادث
با در نظرگرفتن ازبکستان به عنوان یک جامعه توسعه نیافته از حیث اقتصادی و بسته از نظر سیاسی و نیز یک قدرت کوچک (در سطح نظام بین الملل)، رویکرد سیاست خارجی ازبکستان همواره بین همراهی و یا تقابل با فدراسیون روسیه و ایالات متحده آمریکا متغیر بوده است. اتخاذ این نوع سیاست خارجی از سوی تاشکند، پیامدهای مهمی چون تخریب وجهه ازبکستان به عنوان یک متحد قابل اعتماد، تشدید اختلاف های ازبکستان با کشورهای منطقه آسیای مرکزی، تضعیف سازمان پیمان امنیت جمعی، واگرایی در سازمان همکاری شانگهای و تشدید رقابت بین چین و روسیه با آمریکا در آسیای مرکزی را در پی داشته که بر تداوم شرایط ناپایدار امنیتی در منطقه آسیای مرکزی بسیار موثر بوده است.
پس از آن که «شوکت میرضیایف »رئیسجمهور ازبکستان شد، این کشور شاهد تحول قابل توجهی در سیاست داخلی و خارجی شده است.
در سیاست خارجی ، بهبود روابط با همسایگان، به ویژه با تاجیکستان و قرقیزستان.
به حداقل رساندن چالش تقسیم آب رودخانههایی که از این دو کشور سرچشمه می گیرند، بعد از فروپاشی شوری، تأمین سوخت گاز تاجیکستان از ازبکستان و نیز سهمیه آب ازبکستان از رودخانه هایی که سرچشمهی این رودخانهها در تاجیکستان هست. از اهم معضلات فی مابین بود.
بهبود و گسترش روابط با ترکمنستان
همکاری چندجانبه برای مقابله با افراط گرایی
تجربه کردن قدرت بازیگر منطقه ای ، ایفاءنقش فعالتری در منطقه آسیای مرکزی
میرضیایف با دید امنیتی و سابقه اطلاعاتی که دارد، سعی کرد به موضعی ایجابی درباره افغانستان برسد. بر این اساس مذاکراتی را با دولت افغانستان شروع و آمادگی خود را برای کمک به امنیت افغانستان و مرزهای این کشور اعلام کرد. ازبکستان به دلیل برخورداری از جمعیت بیشتر و تنظیم سیاست جدید «شوکت میرضیایف » در حال تجربه کردن بهعنوان یک قدرت بازیگر منطقه ای است. در واقع ازبکستان در حال تجربه فضای نوینی در افغانستان است. برگزاری اجلاس مربوط به افغانستان در ازبکستان بیانگر این واقعیت است که تاشکند با دعوت از همه کشورهای تأثیرگذار بر روند افغانستان تلاش کرد محوریت خود را در آسیای مرکزی به سایر کشورها نشان دهد.
برطرف کردن مشکلات با مسکو و احیاء روابط دوستانه با روسیه
نگرش با محوریت اقتصاد به چین
اقدامات اصلاحی حقوق بشری در ازبکستان، جهت ایجاد تحول در مناسبات با اتحادیه اروپا
ایجاد تغییرات محسوس در روابط اقتصادی ازبکستان- امریکا
مسئولان کشور ازبکستان تصمیم گرفته اند از ابتدای سال 2023 م. از خط لاتین در مکاتبات و منشورات خود به جای خط کریلیک استفاده کنند، تصمیم مذکور به تایید وزارت عدلیه رسیده است.در این راستا گذار قزاقستان از کریلیک به لاتین نیز تا سال 2025 م. کامل می شود.
ازبکستان با جمعیت تقریباً سی میلیونی بازار بالقوۀ خوبی برای جمهوری ترکیه هست، اکنون زمینهای فراهم شده که ترکیه در این بازار نقش و حضور بهتری پیدا کند. شوکت میرضیایف، رئیسجمهور ازبکستان در یک سال اخیر با هیچ یک از همتایان خارجی خود به جز رجب اردوعان تا این میزان دیدار نکرده است. بسط روابط ترکیه-ازبکستان می تواند تاشکند را به شریک اصلی آنکارا در منطقه آسیای مرکزی تبدیل کند
جمع بندی:
مطابق شاخص های مدیریتی بانک جهانی، هر پنج کشور آسیای مرکزی از حاکمیت ضعیف رنج می برند. فساد و عدم حاکمیت قانون و شفافیت، معضل های مهمی هستند که بر عدم رشد و توسعه اقتصادی دامن می زند. با وجود یک سیستم قضایی شفاف، هیچ مکانیسم قابل اطمینان برای اجرای قراردادها یا محافظت از دارایی های خصوصی از طرف دولت یا چهره های قدرت مندتر در ساختارهای حاکم وجود ندارد. جرائم اقتصادی غالباً به طور انتخابی تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند. جامعه مدنی تحت کنترل دولت قرار دارد و رسانه های دولتی غالبا منبع اصلی اطلاعات برای اکثر ساکنان منطقه هستند.
تداوم اختلاف های جغرافیایی ( آبی و خاکی) ،انتخابات ، رشد تقاضا های عمومی و تنش های اجتماعی، پیچیدگی و نا رسایی وضعیت اقتصادی، و حضور سه رقیب قدرتمند : روسیه، چین، امریکا ،اقدامات وعملکرد های آنان را می توان مهم ترین حوادث سال 1400در آسیای مرکزی بیان کرد.
مسلما، تا زمان تغییر عملی و محسوسی در وضعیت برونبومهای «واروخ» و «قرهآغاچ» متعلق به تاجیکستان در خاک قرقیزستان صورت نگیرد، احتمال منازعه و درگیری مجدد بین ساکنان محلی قرقیز و تاجیک و نیروهای مرزبانی دو کشور در آینده نیز وجود دارد.
خشونتی که در اوایل سال 2022 .م، قزاقستان را تکان داد، وجهه قزاقستان به عنوان یک کشور باثبات را در هم شکست و مسیر پس از شوروی را از مسیر خود خارج کرد ، درخواست رئیس جمهور« قاسم جومارت توکایف » برای مداخله سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه (CSTO) برای کمک به فرونشاندن خشونت، نشان دهنده تغییر در سیاست خارجی قزاقستان و نیز روسیه در قبال امنیت در منطقه بود. موضوعی که غرب را غافلگیر کرد. درخواست توکایف از مسکو برای کمک به نوعی اعتراف به عدم توانایی او در کنترل اوضاع بود. تحولات قزاقستان مشخصا بازیگران زیادی دارد. روسیه نیز یک بازیگر عمده در عرصه قزاقستان است که با اعزام نیرو به کشور قزاقستان نقش پر رنگتری دارد. عضویت قزاقستان در پیمان امنیت دستهجمعی نیز سبب شد تا نیروهایی از بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان نیز به این کشور اعزام شود که غالبا در آلماتی که به مرکز درگیریهای مسلحانه بدل شده است، اعزام شدهاند.
حزب عدالت و توسعه جمهوری ترکیه به رهبری رجب طیب اردوعان، که در سالهای اخیر رویای تاسیس جهان ترک (امپراتوری توران) را در سر میپروراند، با ادعای نقش رهبر جهان ترک، از طریق «تشکیلات دولت های ترک» ضمن اعلام حمایت از اقدامات توکایف رئیس جمهور قزاقستان، برای انجام اصلاحات در راستای تامین و تقویت سطح رفاه در قزاقستان، همکاری وتبادل نظر با رئیس جمهور قزاقستان را خاطر نشان ساختند.در همین راستا همکاریهای فرهنگی، آموزشی، اقتصادی و نظامی در دستور کار این کشورهای ترک زبان قرار گرفته است. ترکیه به عنوان رئیس دورهای سازمان همکاری دولتهای ترکزبان حتی در نظر دارد تا ارتشی واحد تحت عنوان ارتش تورانی تشکیل دهد و همکاری خود را با کشورهای آسیای میانه، قفقاز و مجارستان بیشتر کند و یک سازمان واحد نظیر موارد دیگر که در جهان وجود دارد، ایجاد کند.باید توجه داشت که قزاقستان در این مجموعه ثروتمندترین کشور است و دارای منابع عظیم انرژی و معدنی است. قزاقستان در سالهای اخیر با جذب 380 میلیارد دلار سرمایه خارجی عملا به یک کشور تجاری بزرگ بدل شده است.
قزاقستان یک بازیگر تجاری، صنعتی تحت نام اسرائیل( رژیم غاصب صهیونیستی) دارد که در بخش معدن و اورانیوم قزاقستان سرمایهگذاریهای بزرگی کردهاند و این همکاری سابقهای 30 ساله دارد و به گونهای است که در قزاقستان سالانه 1500 تا 1800 تن اورانیوم تولید میکنند و بهواسطه این همکاری اقتصادی بزرگ، میتوانند در قزاقستان نقشآفرینی کنند.
سردار بردیمحمداف، یکی از گزینههای اصلی جانشینی قربانقلی بردیمحمداف، رئیس جمهوری ترکمنستان، محسوب میشد. با اعلام پیروزی سردار بردی محمد اف، در انتخابات ریاست جمهوری ، احتمال دارد سلسله ای جدید، نسلی نو، از حاکمان سیاسی در این کشور شکل گیرد .
ازبکستان نوعی موازنه مثبت در روابط با امریکا و روسیه در پیشگرفته است، اما به گونه سنتی با چینی ها هم چنان در حوزه اقتصادی در حال پیشرفت است. پس از آن که «شوکت میرضیایف »رئیسجمهور ازبکستان شد، این کشور شاهد تحول قابل توجهی در سیاست داخلی و خارجی شده است.
مسلما، بسط همه جانبه سازمان همکاری دولتهای ترکزبان و بویژه ارتشی واحد تحت عنوان ارتش تورانی ،و اتحادهای مشابه، از نگاه برخی کشورها ، به خصوص روسیه، بیشتر از فرصت، تهدید ، محسوب می گردد و منافع روسیه پوتین را به خطر خواهد انداخت. به همین علت جریانسازیهایی صورت میگیرد تا در این مسیر اختلال ایجاد شود. حتی خود اسرائیل نیز ممکن است صحنهگردان این عرصه باشد، زیرا با وجود نفوذ زیادی که در قزاقستان دارد اما کمتر خود را در مقابل دیدگان قرار میدهد و بیشتر با نفوذ در حوزه اقتصاد بر قدرت خود میافزاید. ضمن آن که کشورهای: چین، آمریکا، اتحادیه اروپا نیز سعی دارند از طرق تعاملات و همکاریهای اقتصادی، سیاسی ، فرهنگی، زمینه های نفوذ بیشتری در آسیای مرکزی کسب نمایند.
* : توضیحات
……………………………….
« برونبوم»
به یک منطقه جدا از مرز کشور، یعنی سرزمینی متعلق به یک کشور که در خاک، یک یا چند کشور دیگر قرار دارد. یک برونبوم با خاک اصلی کشور خود ارتباط مرزی ندارد. نظیر برونبومهای: آلاسکا (ایالات متحده امریکا)، کالینینگراد (روسیه) ،منطقه نخجوان (جمهوری آذربایجان) ، این مناطق به عنوان اهرم فشار سیاسی و چانهزنی از سوی کشور میزبان (قرقیزستان) علیه کشور اصلی و مادر (تاجیکستان) نیز گاه مورد بهره برداری ( استفاده، سوءاستفاده) قرار گرفته است.
«درونبوم»
سرزمینی یا بخشی ازیک سرزمین است که کاملا دربرگرفته قلمروی دولت دیگری است. دولتشهرهای: واتیکان ، سانمارینو در ایتالیا و لسوتو در آفریقای جنوبی سه کشور مستقلی هستند که تماما توسط یک کشور دیگر احاطه شدهاند. مشکل عدم دسترسی مستقیم برای مناطق درونبوم هم همانند مناطق برونبوم وجود دارد و آنها برای عبور آزاد و دسترسی به جهان خارج مجبور هستند از خاک کشور دیگری عبور کنند که گاه موجب بروز مشکلات سیاسی، امنیتی و اجتماعی، محدودیتهایی می گردند.