پس از برکناری پر حرف و حدیث عمران خان از منصب نخست‌وزیری پاکستان در 9 آوریل 2022 (20 فروردین 1401) توسط مجلس ملی پاکستان، بیشتر از حوزه سیاست داخلی، ناظران سیاسی منتظرند که تأثیر تکانه‌های این تغییر بر سیاست خارجی اسلام آباد را مشاهده کنند. در واقع، روی کار آمدن «محمد شهباز شریف» با انتخاب پارلمان پاکستان در 11 آوریل 2022 (22 فروردین 1401) به عنوان رهبر حزب «مسلم لیگ نواز» که روابط نزدیکی با ارتش نیز دارد، بیش از هر موضوع دیگری بستر بازنگری در سیاست خارجی پاکستان را فراهم کرده است.
در این میان، یکی از بازیگرانی که دیدگاهی مثبت نسبت به تغییر در ساختار قدرت پاکستان داشته است، کشور عربستان سعودی می‌باشد. مناسبات میان ریاض با اسلام‌آباد بعد از روی کار آمدن عمران خان در ۱۸ آگوست ۲۰۱۸ سطحی بی‌سابقه از سردی را به خود دیده بود اما پس از برکناری این قهرمان سابق کریکت، به نظر می‌رسد سعودی‌ها یکی از خشنودترین بازیگران نسبت به تغییر و تحولات این روزهای پاکستان هستند.
حال نکته قابل توجه این است که بلافاصله پس از برگزیده شدن شهباز شریف به عنوان نخست‌وزیر، او ریاض را به عنوان مقصد اولین سفر خارجی خود تعیین کرده است.
بنابر اعلام منابع خبری نخست‌وزیر جدید پاکستان در 27 آوریل 2022 (7 اردیبهشت 1401) برای دیدار با سران کشور سعودی عازم عربستان سعودی خواهد شد. این سفر اساسا در شرایطی صورت می‌گیرد که در چند سال گذشته سطحی قابل توجه از سردی و اختلاف موضع پیرامون مسائل مختلف میان سران دو کشور به جریان افتاده بود. با این وجود، این پرسش قابل طرح است که آیا روابط تیره و تار سال‌های اخیر میان پاکستان و عربستان که با روی کار آمدن عمران خان به عنوان نخست‌وزیر به اوج سردی رسیده بود، گرمای سابق را بازخواهد یافت؟
خرسندی و استقبال سریع عربستان از سرنگونی عمران خان
عمران خان در چند سال گذشته با اتخاذ مواضع محکم تلاش کرد که سیاست خارجی مستقلی را برای اسلام‌آباد ترسیم کند. برآیند این رویکرد گام برداشتن او در مسیر اتخاذ سیاست‌های مخالف با خواست آمریکا و برخی کشورهای عربی نسبت به مسائل مختلف بود که مهم‌ترین نماد آن در جریان سفر عمران خان به مسکو برای دیدار با ولادیمیر پوتین در بحبوبه آغاز عملیات نظامی ویژه روسیه علیه اوکراین بود.
متعاقب این سفر، توطئه آمریکا و متحدان‌اش با هماهنگی احزاب اپوزیسیون و بخشی بزرگ از سران ارتش برای برکناری عمران خان آغاز شد. در نهایت در 3 آوریل 2022 (14 فروردین 1401) در نشست پارلمان بر سر دادن رای اعتماد با تداوم نسخت‌وزیر عمران خان جدال بزرگی آغاز شد که سرانجام آن پس از گذشت قریب به یک هفته با وساطت دادگاه عالی پاکستان، منجر به برکناری نخست‌وزیر مستقر شد.
در این کش و قوس، عربستان سعودی یکی از بازیگران اصلی حامی برکناری عمران خان بود. مناسبات نزدیک ریاض با ارتش پاکستان و نیز ترغیب احزاب اپوزیسیون از سوی سعودی‌ها برای برکناری نخست‌وزیر مستقر، نقش پشت‌پرده‌ای بود که ریاض در مسیر به قدرت رسیدن محمد شهباز شریف انجام داد.
بعد از برگزیده شدن نخست‌وزیر جدید در اسلام‌آباد، عربستان همراه با برخی دیگر از کشورهای متحد عرب خود همانند امارات، بحرین و مصر بیشترین استقبال را از شهباز شریف داشتند. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان نیز طی برقراری تماس تلفنی با محمد شهباز شریف، از او برای سفر به ریاض دعوت کرد که به نظر می‌رسد به سرعت مورد توجه نسخت‌وزیر جدید پاکستان قرار گرفته است.
نزدیکی سنتی حزب نواز شریف به عربستان
عربستان سعودی و پاکستان به طور سنتی مناسبات حسنه‌ای را با یکدیگر داشته‌اند. نیاز مالی و اقتصادی پاکستان به دلارهای نفتی عربستان و نیاز ریاض به حمایت نظامی و امنیتی پاکستان از خود، دو نیروی مولد اصلی مناسبات میان این دو کشور بوده است. در این میان، حاکمان سعودی، بیشترین نزدیکی را با رهبران حزب مسلم لیگ شاخه نواز شریف داشته‌اند. این حزب در مقاطع مختلف مناسبات و مراودات حسنه خود با سعودی‌ها را حفظ کرده و همواره تلاش داشته این همکاری‌های میان دو طرف در بالاترین سطح ممکن باشد.
قبل از روی کار آمدن عمران خان نیز در دولت نواز شریف، رهبر پیشین حزب مسلم لیگ نواز شاهد گرمی ویژه مناسبات دو کشور بودیم. هر چند در همین دوران نواز شریف ارتش پاکستان را به سوی همکاری در جنگ سعودی‌ها علیه یمن مشارکت نداد، اما رهبران عربستان از این امر اطمینان داشتند که چنین امری در نتیجه مخالفت افکار عمومی مردم، نمایندگان پارلمان و ژنرال‌های ارتش بوده و اگر نواز شریف به صورت مستقل اتخاذ تصمیم می‌کرد، احتمالا نظامیان پاکستانی را به عرصه همکاری با جیهه متجاوز عربی در جنگ یمن سوق می‌داد.
در مرحله کنونی نیز محمد شهباز شریف امیدوار است که در مرحله اول طی سفر به ریاض محمد بن سلمان را نسبت به افزایش حمایت‌های مالی از اسلام آباد که طی دو سال گذشته بسیار محدود شده‌اند، راضی کند. همچنین، نخست‌وزیر جدید پاکستان علاوه بر کمک‌های مالی، در پی آن است که حماتی سیاسی و دیپلماتیک کشورهای عربی حوزه خلیج فارس را در کنار خود داشته باشد. در سطح سوم، تلاش برای جلب همکاری مشترک جهت توسعه بیش از پیش روابط دوجانبه و ایجاد فرصت های سرمایه گذاری و اشتغال از دیگر اهداف شهباز شریف خواهد بود.
شهباز شریف و چالش اختلافات تلنبار شده ریاض- اسلام آباد
هر چند روی کار آمدن شهباز شریف موجی از خوش‌بینی را در میان سعودی‌ها و دولت پاکستان برای بهبود مناسبات ایجاد کرده است اما باید توجه داشت که با وجود حجم زیادی از اختلافات تلنبار شده در روابط دوجانیه و موضوعات منطقه‌ای، اساسا حل‌وفصل آن‌ها بسیار دشوار خواهد بود؛ لذا می‌توان اظهارات داشت که حداقل در بازه زمانی کوتاه مدت بازگشت به دوران گرمابه و گلستان سابق ممکن نخواهد بود.
در دوران عمران خان، که او نیز روابط بسیار نزدیکی با ارتش این کشور داشت و در موضوعات سیاست خارجی دیدگاه‌های ارتش را دنبال می‌نمود، اسلام آباد در پرونده‌های اصلی سیاست خارجی عربستان همانند پرونده جنگ یمن و محاصره قطر و جدال با ترکیه اخوانی عملاً در برابر سعودی‌ها قرار گرفت و در مقابل ریاض نیز در پرونده فوق امنیتی کشمیر و اقدام دولت هند در لغو خودمختاری این منطقه در سال 2019، نسبت به پشتیبانی از پاکستان خودداری کرد و حتی نسبت به تقویت جای پای هندی‌ها در خلیج فارس اقدام کرد تا ناقوس پایان اتحاد استراتژیک میان دو کشور نواخته شود.
حاکمان ریاض به دلیل آنکه حجم روابط اقتصادیش با هند بالغ بر 27 میلیارد دلار بوده و چهارمین شریک تجاری دهلی نو محسوب می‌شود از ورود به پرونده محکومیت خشونت‌ها در کشمیر خودداری کرد. اما فراتر از مبادلات اقتصادی، سعودی‌ها به نوعی انتقام عدم مشارکت پاکستان در جنگ یمن را اسلام‌آباد گرفتند. در شرایط جدید حال پرسش این است که ریاض و اسلام‌آباد چگونه می‌خواهند این دو مساله بزرگ را در مناسبات با یکدیگر مدیریت کنند. آیا پاکستان به خواسته‌های ریاض ر مسیر همکاری نظامی تن خواهد داد و آیا ریاض نیز حاضر خواهد شد که بار دیگر به اسلام‌آباد همانند گذشته کمک‌های مالی برساند یا خیر؟ پرسشی که پاسخ‌گویی به آن نیازمند گذشت زمان است.
