جنگ روسیه و اوکراین بدون دورنمای مشخصی از سرانجام آن ادامه دارد. کمپین تحریمهای شدید غرب علیه روسیه، هزینههای جنگ، تأثیر روانی بر اقتصاد روسیه، مهاجرت آوارگان اوکراینی در نتیجه جنگ و… تأثیرات شدید و زودرسی را بر اقتصاد روسیه گذاشته است. اما ابعاد این ماجرا جایی گستردهتر میشود که بدانیم این تأثیر بر همه فضای شوروی سابق گسترده خواهد شد. ارمنستان و جمهوری آذربایجان که پس از سیسال همچنان در تنش هستند و فقط 15ماه است که از جنگ 2020 فارغ شدهاند، به علت استیلای سیاسی روسیه و وابستگی بخشهای مهم اقتصاد، در معرض آسیبهای شدیدی از جنگ اوکراین قرار گرفتهاند. این دو کشور برای تحمل تأثیرات اقتصادی قابل توجه جنگ اوکراین که بهزودی نمایان خواهد شد، آماده میشوند. هر دو کشور روابط تجاری نزدیکی با روسیه و اوکراین دارند. تحریمهای اعمالشده بر روسیه به این معناست که ارمنیها و آذربایجانیهای مقیم روسیه شاهد کاهش درآمد خود خواهند بود و این امر باعث کاهش حوالههای ارزی ارسالی خواهد شد. از زمان تهاجم روسیه به اوکراین، ارمنستان و جمهوری آذربایجان به روشهای مختلف سعی دارند بین نیاز به روابط خوب با مسکو و تمایل به حمایت از تمامیت ارضی و حاکمیت اوکراین تعادل برقرار کنند و هر کدام نیز دلایلی برای محتاط بودن دارند. یکی از همین دلایل تأثیرات اقتصادی است.
تأثیر جنگ اوکراین بر اقتصاد دولتی آذربایجان
یکی از موارد اختلافی روسیه با اروپا بر سر مسیرهای انتقال گاز به اروپا (پروژه نورد استریم2) قیمت گاز و چگونگی پرداخت این قیمتهاست. جنگ اوکراین باعث افزایش قیمت نفت و گاز در اروپا شده است.
در نتیجه تحریمهای غرب علیه روسیه، باکو امیدوار است صادرات انرژی خود را به اتحادیه اروپا افزایش دهد. اگر اتحادیه اروپا در نهایت خرید انرژی از روسیه را متوقف کند، به حتم یکی از گزینههای اصلی، جایگزینی منابع انرژی جمهوری آذربایجان خواهد بود. همسایه جنوبی روسیه قصد دارد صادرات خود به اروپا را افزایش دهد، اما با توجه به ظرفیتهای تولید و صادرات محدود، زمینه کمی برای توسعه صادرات انرژی به اروپا در کوتاهمدت وجود دارد. در سال 2021، اتحادیه اروپا 155 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از مسکو و تنها 8.2 میلیارد مترمکعب از آذربایجان وارد کرد. اگرچه پیشبینی میشود این میزان به 9 میلیارد مترمکعب در سال 2022 و 11میلیارد مترمکعب در سال 2023 برسد، اما بازهم در مقایسه با میزان خرید فعلی اروپا از روسیه قابل مقایسه نیست.
درحالیکه صادرکنندگان انرژی باید از قیمتهای بینالمللی بالاتر خوشحال باشند، اما در صورت گسترش تحریمها به خطوط لوله روسیه، با فشار کرملین به جمهوری آذربایجان برای تأثیرگذاری بر صادرات انرژی این کشور به اروپا به منظور حفظ استیلای مسکو بر بازار انرژی اروپا مواجه خواهیم شد و در پی آن آذربایجان با خطر کاهش صادرات انرژی و کاهش درآمدها مواجه خواهد شد. فراموش نکنیم که روسیه حالا در قرهباغ حضور نظامی دارد و این موافقت مسکو بود که باعث شد آذربایجان بعد از سیسال بخش قابل توجه اراضی اشغالشده خود را پس بگیرد.
تأثیرات جنگ دامن بخشهای دیگر اقتصاد آذربایجان را هم خواهد گرفت. آذربایجان تا به امروز 1.2 میلیارد دلار در روسیه سرمایهگذاری کرده است و وضعیت اقتصادی ناشی از تحریم و ناگزیربودن آذربایجان به تبعیت از حداقل بخشی از تحریمهای غرب علیه روسیه این سرمایهگذاری را در معرض خطر قرار داده است. این تأثیر منفی در وهله اول بر صندوق دولتی نفت جمهوری آذربایجان مشاهده خواهد شد، جایی که الهام علیاف برای به دست آوردن نظر مثبت پوتین سرمایهگذاریهای کلانی را در اقتصاد روسیه انجام داده است. 0.6 درصد ذخایر ارزی این صندوق معادل 270,150,660 دلار آمریکا به روبل روسیه است. این صندوق با 500 میلیون دلار سرمایهگذاری، حدود 3 درصد از سهام بانک VTB روسیه را خریداری کرده است و مالک مرکز تجاری Galereya Aktyor با ارزش معادل 133 میلیون دلار در مسکو نیز هست. همانطور که قابل مشاهده است، سرمایهگذاری صندوق دولتی نفت جمهوری آذربایجان در روسیه از 903 میلیون دلار فراتر رفته است. این سرمایهگذاریها با تحریمهای انجام گرفته علیه بخش اقتصاد روسیه توسط غرب، منجر به زیان مالی برای این صندوق و به عبارتی افزایش هزینههای خارج از بودجه برای دولت آذربایجان خواهد شد؛ بودجهای که بخش قابلتوجه آن در سال2022 به بازسازی اراضی تازه آزادشده در جنگ2020 و پروژههای بلندپروازانه الهام علیاف اختصاص یافته است.
برخی اقتصاددانان در باکو پیشنهاد میکنند صندوق دولتی نفت و سایر ارگانهای دولتی آذربایجان سریع داراییهای خود را در روسیه بفروشند، اما نیاز علیاف به حمایت روسیه و پوتین و حضور سربازان روسی در قرهباغ به احتمال زیاد مانع از تحقق این توصیه خواهد شد.
آذربایجان در سال گذشته 17.2درصد صادرات خود را به روسیه انجام داده است و اگر سهم نفت و گاز صادراتی این کشور را از این میزان کم کنیم، تقریباً اکثر صادرات غیرنفتی این کشور به روسیه بوده است. آذربایجان در سال 2021 به ارزش 2.1 میلیارد دلار کالا از روسیه خرید و 920.8 میلیون دلار کالا در بازار روسیه فروخت. واضح است که تحریم بخش اقتصاد روسیه بر مبادلات بانکی و قیمت کالاها تأثیر خواهد گذاشت.
حدود 2.5 میلیون نفر از آذربایجانیها (یعنی رقم قابل توجه یکچهارم کل جمعیت) در روسیه زندگی میکنند. کارگران آذربایجانی تأمینکننده درآمد بسیاری از خانوادههای آذری هستند. تنش در بازار کار روسیه منجر به کاهش حوالههای ارسالی به آذربایجان خواهد شد. بر اساس گزارش بانک مرکزی آذربایجان، در سال 2021، حوالههای افراد به یک میلیارد و 133 میلیون دلار رسیده است که بر اساس این آمار، این رقم 3.6 درصد بیشتر از سال 2020 است. حدود 60 درصد از حوالههای ارسالی از مبدأ روسیه بود؛ یعنی 680 میلیون دلار. کاهش این انتقال در سال جاری میلادی قابل پیشبینی است.
وضعیت بهوجود آمده در روسیه و تحریمهای اعمال شده باعث کاهش سرمایهگذاری شرکتهای روسی در اقتصاد آذربایجان و ارمنستان هم خواهد شد. تا سال 2019، حدود 700 شرکت با سرمایه روسیه در آذربایجان وجود داشت. شرکتهای روسی 4.6 میلیارد دلار در آذربایجان سرمایهگذاری کردهاند. حالا شرکتهای روسی دارای سرمایهگذاری در آذربایجان، به ویژه بانکهای دارای سرمایه روسی با مشکلاتی مواجه شدهاند.
تأثیرات اقتصادی جنگ بر ارمنستان
روسیه بزرگترین شریک تجاری ارمنستان و منبع اصلی حوالههای بانکی آن است. در سال 2021، ارامنه خارج از این کشور حدود 2.109 میلیارد دلار حواله بانکی به ارمنستان ارسال کردند که 41 درصد سهم روسیه بود. ارزش صادرات این کشور به روسیه در سال گذشته میلادی 847 میلیون دلار بود که نسبت به سال قبل 24.5 درصد افزایش داشت. همچنین ارزش واردات ارمنستان از روسیه در همان سال 1.782 میلیارد دلار بود که نسبت به سال قبل 19.2 درصد افزایش داشت. نوسانات اخیر قیمت روبل در ایروان باعث شده است تا بسیاری از ارمنیها داراییهای ارزی روبل خود را بفروشند و دلار بخرند. همین باعث شده است که قیمت دلار در ارمنستان افزایش داشته باشد. بر اثر شرایط اقتصادی بهوجود آمده در روسیه ناشی از تحریم، برخی از ارامنه مقیم روسیه ممکن است کار خود را بهکلی از دست بدهند و مجبور شوند به کشور خود مهاجرت کنند.
لازم به ذکر است ارمنستان هم از سیل مهاجران از اوکراین جنگزده بینصیب نمانده است. افرادی که از اوکراین وارد ارمنستان میشوند اکثراً اعضای دیاسپورای ارمنی ساکن اوکراین هستند و دولت ارمنستان با آنها بهعنوان پناهنده رفتار میکند و برای آنها سرپناه، غذا و غیره فراهم میکند. در میان مشکلات اقتصادی فراوان ارمنستان و زندگی بیش از یک سوم مردم این کشور زیرخط فقر این حضور آوارگان هم بار مالی دیگری است بر دوش دولت پاشینیان که زیر تیغ انتقادات اپوزسیون قرار دارد.
در تأثیر وضعیت اقتصادی روسیه بر ارمنستان و آذربایجان ذکر این نکته ضروری است که بعد از آغاز جنگ اوکراین بانک مرکزی روسیه اعلام کرد انتقال بیش از 5000 دلار در ماه برای خارجیهای مقیم این کشور به سایر ساکنان روسیه و همچنین افراد غیر مقیم، از جمله بستگانشان در کشور خود ممنوع است. این امر مشکلاتی را برای مهاجران ارمنی و آذربایجانی مقیم روسیه در مسیر انتقال وجوه به کشورهای خود ایجاد خواهد کرد.
به هر ترتیب تلاطم بازار کالاهای وارداتی از روسیه در آذربایجان و ارمنستان می تواند این کشورها را ناگزیر به جایگزینی کالاهای سایر کشورها از جمله ایران و ترکیه کند. از اینرو بایسته است دستگاه سیاست خارجی کشور بهره برداری از زمینه های جدید تجاری با قفقاز در نتیجه مناقشه اوکراین را هوشمندانه در دستور کار قرار دهد.