نگاهی به روند درگیری‌ها در مرز قرقیزستان-تاجیکستان

یک بار دیگر در مرز قرقیزستان-تاجیکستان خون ریخته شد. 13 آوریل، یک مرزبان تاجیکی که در جریان یک تیراندازی بین پرسنل نظامی تاجیکستان و قرقیزستان به شدت مجروح شده بود در بیمارستان جان باخت. درگیری مرزی اخیر بار دیگر تأیید کرد که تا گشودن نهایی گره مشکلات مرزی بین دو کشور راه زیادی در پیش است. هر شلیک نه تنها این گره را تنگ‌تر می‌کند، بلکه صفوف مخالفان حل مسالمت‌آمیز وضعیت را چند برابر می‌کند.

درس‌های گرفته نشده
در خصوص درگیری که در روز 12 آوریل بین روستاهای خیست ورز باباجان منطقه غفوراف ولایت سغد تاجیکستان و بوربردوک ناحیه لیلک منطقه باتکن قرقیزستان در یک بخش محل اختلاف مرز دو کشور درگرفت، هر طرف روایت خاص خود را دارد. یک منبع آگاه به رادیو آزادی اعلام کرد که تیراندازی زمانی رخ داد که یک گروه از مرزبانان تاجیکی در حال گشت زنی در منطقه مرزی خود بودند. اولین تیراندازی پس از “اظهارات تند و زننده مرزبانان قرقیزستان” شنیده شد. به گزارش خبرگزاری اسپوتنیک تاجیکستان، علت درگیری مسلحانه درگیری لفظی بین رئیس گروه مرزی قرقیزستان در کولوندو و مرزبانان تاجیکستان بوده است.
طرف قرقیزی روایت متفاوتی دارد. به گفته طرف قرقیزی، مرزبانان تاجیکی که در قلمروی مجاور حضور داشتند، با وجود دیدن همکاران قرقیزی خود، به حرکت خود به سمت خط مورد اختلاف مرزی ، ادامه دادند. گشت مرزی تاجیکستان درخواست «توقف حرکت و دور شدن از خط مرزی» را نادیده گرفت، از مرز عبور کرد و 20 متر وارد خاک قرقیزستان شد. بنابراین، یگان مرزی قرقیزستان برای جلوگیری از پیشروی بیشتر مرزبانان تاجیکستان در عمق خاک کشور، تیرهای هشدار دهنده به هوا شلیک کرد که در پاسخ، مرزبانان تاجیکستان به سمت خاک قرقیزستان تیراندازی کردند. در نتیجه این حادثه یک نظامی تاجیک با گلوله زخمی شد.
نمایندگان دو کشور در آن شب، دو بار پای میز مذاکره نشستند. بار اول سربازان توجهی به نتایج دور اول مذاکرات نداشتند. اما درگیری جدید نیم ساعته بین آنها و شلیک خمپاره از سمت تاجیکستان باعث تخلیه ساکنان روستای دوستوک قرقیزستان شد و مذاکره کنندگان را مجبور به دیدار مجدد کرد. این بار تشدید اوضاع متوقف شد. طرف‌ها در مورد ممنوعیت استفاده از سلاح توسط مرزبانان بدون دلایل قانونی و همچنین ایجاد شرایط مساعد برای توسعه روابط حسن همجواری به توافق رسیدند.
درگیری مرزی کنونی در آستانه سالگرد بزرگ‌ترین درگیری بین ارتش تاجیکستان و قرقیزستان در اواخر آوریل سال 2021 رخ داد. در آن زمان در نتیجه درگیری در مرز از طرف قرقیزستان 36 نفر، از جمله دو کودک کشته و 154 نفر مجروح شدند. مقام‌های دولتی تاجیکستان هم از 19 کشته و 87 زخمی خبر دادند. ده ها ساختمان مسکونی و اداری از دو طرف ویران شدند. هر دو کشور یکدیگر را مقصر این فاجعه می دانند. طی سه سال گذشته، از زمان درگیری بزرگ در مرز قرقیزستان و تاجیکستان در سپتامبر سال 2019، از هر دو طرف، حدود 60 نفر کشته و بیش از 300 شهروند تاجیکی و قرقیزی زخمی شده اند. به همین دلیل مناطق مسکونی باتکن، اسفانا، چارکوه، کوک تاش، واروخ و آک سای شهرت جهانی غم انگیزی یافته‌اند.
چنین آمار غم انگیزی درس عبرت برای دو طرف نشد. 27 ژانویه سال 2022، در درگیری بین واحدهای نیروهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان در مناطق تورت کوچو و چیر دوبو یک بار دیگر از خمپاره و نارنجک انداز استفاده شد.
به گفته کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان، گروهی از مردم قرقیزستان خودروی یک مرد تاجیکی را که حامل شن بود، متوقف کردند. سپس مردم محلی شروع به نزدیک شدن به سمت مرز کردند. درگیری بین شهروندان درگرفت و به سرعت به پرتاب سنگ منجر شد. کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان انسداد بخش بزرگراه باتکن – اسفانا را توسط طرف تاجیکی، علت این درگیری عنوان کرد.
در نگاه اول، این یک وضعیت داخلی قابل حل است. اما در واقعیت به یک تراژدی تبدیل شده است. از طرف قرقیزستان 12 نفر مجروح شدند. مرکز مطبوعاتی سرویس مرزی جمهوری تاجیکستان از کشته شدن دو شهروند و مجروح شدن 10 نفر خبر داد. نفر اول «بر اثر انفجار خمپاره پرتاب شده توسط پرسنل نظامی قرقیزستان در حیاط خانه خود کشته شد» و نفر دوم «هنگام نجات مردم غیرنظامی روستای خواجه اعلی از انفجار خمپاره طرف قرقیزی جان باخت. “
کشتار پس از مذاکره بین نمایندگان حکومتی دو طرف متوقف شد. کامچیبیک تاشیف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان در پاسخ به سوال خبرنگاری که پرسیده بود آیا طرف تاجیکی به توافق آتش بس پایبند است یا خیر پاسخ داد: پس از درگیری دیروز، ما فکر می‌کنیم که طرف تاجیکی به توافقات انجام شده پایبند خواهد بود. من فکر می‌کنم آنها از این حادثه درس گرفته‌اند.» اما یک ماه و نیم بعد، در روز 10 مارس، نظامیان تاجیکستان و قرقیزستان یک بار دیگر به سوی یکدیگر شلیک کردند.
به گزارش رسانه‌ها، نمایندگان هر دو کشور پس از نشستن بر سر میز مذاکره، توجه خود را به افزایش تعداد حوادث مرزی در مرز مشترک حفاظت شده معطوف کردند. آنها با استفاده از تجربه تعلیق درگیری‌ها تأکید کردند که در صورت بروز حوادث مرزی، نیروهای نظامی نباید تسلیم تحریکات شوند. آنها موظفند با قاطعیت اقدامات مخرب نیروهایی را که در تشدید اوضاع مرز نقش دارند سرکوب کنند.
برای چندمین بار است که استفاده از سلاح برای نظامیان، به استثناء مواردی که الزامات قوانین هر دو طرف پیش بینی کرده است، ممنوع اعلام شده و به تعهد آنها نسبت به رعایت دقیق الزامات رفتاری در خط مرز تاکید گردیده است. اما ممنوعیت استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در مناطق مرزی یک نوآوری بود.
درگیری که 12 آوریل رخ داد، پیش بینی نشده بود. در ابتدا رسانه‌ها اعلام کردند که اعضای گروه‌های توپوگرافی تاجیکستان و قرقیزستان پس از پنج روز مذاکره در روزهای 5 تا 10 آوریل، علی‌رغم موضوعات بحث برانگیز، به تصمیم مشترکی دست یافته اند. به گزارش سرویس مطبوعاتی وزارت خارجه تاجیکستان، این مذاکرات با روحیه دوستی و درک متقابل برگزار شد. اما شلیک گلوله‌ها فورا روح دوستی را از بین برد.
پورتال Eldik media مطلبی را با عنوان «تجاوز دیگر تاجیکستان از منشور رسانه‌ها» منتشر کرد. این مقاله با این جمله آغاز می‌شود: «تجاوز دیگر تاجیکستان علیه قرقیزستان به خبر شماره یک کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شده است.»
14 آوریل، تجمعی در بیشکک در نزدیکی ساختمان سفارت تاجیکستان برگزار شد. تجمع کنندگان از رئیس‌جمهور قرقیزستان می‌خواستند “زیر منافع دیگران کمر خم نکند”. آنها امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان را دیکتاتوری نامیدند که تمام اصول دموکراتیک را در کشورش سرکوب کرده است. بنابراین، به وی پیشنهاد کردند از ریاست جمهوری استعفا دهد، زیرا برای فرونشاندن نارضایتی مردم، تهدیدها و درگیری‌های خارجی را ایجاد می‌کند.
سادیر جباروف، رئیس جمهور قرقیزستان به انتشار اطلاعات در مورد مسائل درگیری با کشورهای همسایه واکنش نشان داد. وی در شبکه‌های اجتماعی پیشنهاد کرد «با جنگ بازی نکنیم» و به روزنامه‌نگاران و وبلاگ‌نویسان توصیه نمود «مطالبی را منتشر نکنند که اطلاعات را تحریف می‌کند و به رهبران این کشورها توهین می‌کند». به عقیده وی، چنین اقداماتی نه تنها با موازین اخلاقی مطابقت ندارد، بلکه اوضاع را تشدید می کند و باعث ایجاد نزاع بین دو ملت می شود.
رئیس جمهورقرقیزستان نوشت: «بله، مشکل مرزی وجود دارد. مشکلی که اکنون 30 سال است حل نشده و نیازمند دقت و دوراندیشی فراوان است. مذاکرات در حال انجام است. کیلومترها مرز تعیین تکلیف نشده وجود دارد. این کار طول می کشد. انشاءالله قبل از پایان دوره ریاست جمهوری خود این موضوع را حل خواهم کرد».
این نگرش رئیس جمهور راه را برای حل و فصل سازنده مشکلات مرزی باز می کند، بخصوص که در ماه ژانویه کامچیبیک تاشیف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان ضمن اشاره به جزئیات مهم در روند مذاکرات بین دو کشور خاطرنشان کرد: «تاجیکستان علاقه مند به حل مسئله مرزی است».
بدون شک، ظرفیت درگیری مرز قرقیزستان و تاجیکستان خطری برای ثبات آسیای مرکزی است که نمی‌تواند همسایگان منطقه‌ای را نگران نکند. قابل توجه است که در ماه ژوئن سال 2021، بلافاصله پس از درگیری قرقیزستان-تاجیکستان در ماه آوریل – وزارت امور خارجه جنبش طالبان در پس زمینه نبردهای شدید در افغانستان، از تاجیکستان و قرقیزستان خواست تا «مشکلات خود را از طریق گفتگو حل کنند و به دنبال راه حلی منطقی باشند که به نفع هر دو کشور است».
بر اساس لحن رهبر قرقیزستان در مورد وضعیت مرز با تاجیکستان، این کشور همچنان در جستجوی راه حلی منطقی است. بدیهی است که وی درک می کند که درگیری‌ها باز کردن گره تنگ مشکلات مرزی را به تاخیر می اندازند.
یکی از راه حل‌ها ممکن است کمک از سوی طرف‌های ذینفع باشد. روسیه در سال 2020 به تاجیکستان و قرقیزستان – متحدانش در سازمان پیمان امنیت جمعی – پیشنهاد کمک داد. اما آنها از قبول این وساطت امتناع ورزیدند. هرچند ممکن است، در حال حاضر، پیشنهاد اخیر طرف روسی که توسط آندری رودنکو، معاون وزیر امور خارجه مبنی بر آمادگی برای به اشتراک گذاشتن تجربه تعیین حدود مرز با بیشکک و دوشنبه مطرح شد، علاقه و توجه آنها را برانگیزد.
در همین حال 16 آوریل، سادیر جباروف در شبکه‌های اجتماعی اشاره کرد که در مورد 664 کیلومتر از 972 کیلومتر مرز قرقیزستان و تاجیکستان توافق صورت گرفته و 308 کیلومتر دیگر باقی مانده است.
رئیس جمهور قرقیزستان تاکید کرد: «متاسفانه روند هماهنگی به کندی پیش می رود. این مساله به این دلیل است که مناطق مورد مناقشه زیادی وجود دارد. در اینجا مهم‌ترین نکته، ایجاد صلح است. در این صورت می توان همه چیز را به نفع هر دو طرف حل کرد».