نگاهی به ابعاد و زوایای پروژه راه‌آهن سراسری شورای همکاری

این پروژه‌ بزرگ قرار است 6 کشور شورای همکاری را با راه‌آهن به هم متصل کند. بنابر اعلام راه‌آهن عربستان این خط آهن در آینده به یمن نیز کشیده می‌شود. این پروژه بر آن است تا قابلیت بهره‌برداری یکسان بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را ارتقا دهد و این کشورها را از طریق ریل به‌هم متصل کند.
در این میان و در سایه بروز اختلافات، کلید خوردن پروژه جدید ارتباط میان دولت‌های عربی خلیج فارس به‌وسیله راه‌آهن سراسری مسافری و باربری که الهام گرفته از چشم‌انداز ارتقای وحدت خلیج فارس بین سال‌های 2021 و 2023 است، قطر از گردونه روابط کشورهای عضو شورای همکاری در سال 2017 طرد شد.
طرد قطر به‌عنوان یکی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس در میان عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کویت، بحرین و عمان، تردیدها را درباره چشم‌انداز بهتر ادغام اقتصادی در منطقه خلیج فارس در میان بحران اقتصادی موجود افزایش داد.
این پروژه که در سال 2009 طرح و تصویب شده، به‌عنوان راه‌آهن سراسری میان کشورهای عضو شورای همکاری با هدف «کاهش اتکّا به نفت و ایجاد یک سیستم حمل‌ونقل عمومی در حمایت از طرح ملت‌های خلیج فارس برای رشد و توسعه در دهه آینده» شناخته شده است.
در اصل پیش‌بینی شده بود تا این پروژه در سال 2018 به اتمام برسد. برای نیل به این هدف اولیه، مشارکت قطر در سرمایه‌گذاری این پروژه در سی‌وهفتمین اجلاس شورای همکاری خلیج فارس در سال 2016 در بحرین مجدّدا مورد تأیید قرار گرفت.

پروژه راه‌آهن سراسری و موانع آن

نقشه پروژه راه آهن با طول 2117 کیلومتر و عبور از شش کشور خلیج فارس از کویت به عمان
این پروژه برای اتصال قطر به عربستان سعودی، راه‌آهن ملی این کشور را وادار کرد تا روابط متقابل با را‌ه‌آهن سراسری مذکور را در مرز ابوسامرا با عربستان سعودی و بحرین افزایش دهد. همین امر سبب شد قطر سرمایه اضافی‌ای بالغ بر 75 میلیارد دلار را برای توسعه حمل‌ونقل دریایی در بندر حمد -که بندر اصلی این کشور است- اختصاص دهد. اما چالش‌های مالی دولت‌های شورای همکاری به پاشنه آشیل این پروژه تبدیل شده است.
به‌عنوان مثال ضرر 260 میلیارد دلاری ناشی از سقوط قیمت نفت بین سال‌های 2014 و 2015، روند تأمین زیرساخت‌ها برای ادامه و به اتمام رساندن این پروژه را در این کشورها کُند کرده است. در این میان، تنها عربستان سعودی در کنار قطر توانست بخش اعظم این پروژه یعنی 663 کیلومتر ریل‌گذاری آن را به اتمام برساند.
«شرکت دولتی توسعه راه‌آهن اتحاد» -که شبکه راه‌آهن امارات به ارزش 11 میلیارد دلار را مدیریت می‌کند- مناقصات مربوط به توسعه 628 کیلومتری راه‌آهن در مرحله دوم این پروژه که می‌توانست منطقه «العین» در مرز عمان را به «غیفات» در مرز عربستان سعودی متصل کند در سال 2016، متوقف کرد. چنین چالش‌های مشابهی در سال 2016 برای عمان نیز پیش آمد. عمان که سرمایه‌گذاری قابل توجهی برای شبکه راه‌آهن ملی به طول 375 کیلومتر کرده بود در سال 2016 به‌دلیل فشارهای مالی آن را تعلیق کرد.
عامل دیگری که سبب شد این پروژه با وقفه روبرو شود، تحریم و محاصره قطر توسط عربستان، امارات و بحرین به‌دلیل سیاست خارجی مستقل این کشور از اعضای شورای همکاری خلیج فارس از سال 2017 بود. محاصره قطر طرح راه‌آهن سراسری برای اتصال شهر «کویت» به «دمّام» در شرق عربستان و از این شهر به قطر از طریق «کانال سلوی» را تغییر داد. سپس قرار بود این مسیر قطر را به بحرین از طریق یک پل، و بحرین را به عربستان از طریق «جاده ملک فهد» متصل کند.
طرح جدید پروژه راه‌آهن اعضای شورای همکاری خلیج فارس، عربستان، امارات و عمان را در فاز اول به‌ یکدیگر متصل می‌کند که پیش‌بینی می‌شود درمیان سال‌های 2021 تا 2023 تکمیل و نهایی شود. در فاز دوم این مسیر کویت و بحرین را به دیگر کشورهای عربیِ عضو در سال 2025 متصل خواهد کرد.
بحرین نیز جاده «ملک حمد» را با هدف ساختن دو مسیر به مقصد عربستان سعودی، توسعه می‌دهد و درنتیجه شاهراهی در خلیج فارس احداث می‌شود که قطر را دور می‌زند. در این میان راه‌آهن ملی کویت نیز با درنظرگرفتن ملاحظات جدید خود را به راه‌آهن سراسری شورای همکاری متصل می‌کند.
با این وصف می‌توان گفت پروژه به‌روز شده‌ی 15 میلیارد دلاریِ را‌ه‌آهن سراسری (با حذف قطر) که تخمین زده می‌شود در حدود 250 میلیارد دلار هزینه داشته، مسیر (طلایی) تجارتی را تسهیل می‌کند که از طریق شبکه‌‌ ریلی 2117 کیلومتری، 80000 شغل ایجاد خواهد کرد.
قطر؛ پیروز یا بازنده تحریم؟
علیرغم چنین آورده قابل توجهی نباید فراموش کرد که سرمایه‌گذاری در چنین پروژه‌ای و به سرانجام رساندن آن نیازمند یک ثبات در رشد اقتصادی و وضعیت پایداری است؛ چیزی که در سال‌های اخیر بویژه با افت قیمت نفت و همچنین شیوع پاندمی کرونا تحقق نیافت. به‌عنوان مثال تنها اقتصاد عربستان سعودی به‌عنوان یک عضو شورای همکاری امسال حدود 6.8 درصد کوچک شده است.
از سوی دیگر در مورد وضعیت قطر باید گفت اگرچه این کشور نیز از افت شدید قیمت نفت متضرر شد اما از طرف دیگر تلاش کرد با افزایش صادرات گاز و تنوع‌بخشی به منابع اقتصادی خود تحریم اقتصادی اعضای شورای همکاری را خنثی سازد. طبق گزارش صندوق بین‌المللی پول، اقتصاد قطر همچنان قوی است و این بدان معنا است که «حذف قطر از راه‌آهن سراسری دول عربی، تنها به ضرر تحریم‌کنندگان و نه قطر خواهد بود».
درنتیجه همین امر است که عمان و کویت به فکر مذاکره با قطر برای ایجاد یک منطقه آزاد تجاری مشترک و مستقل از شورای همکاری افتاده‌اند. همچنین قطر تجارت با کویت را راهبری کرده بطور‌ی‌که میزان مبادله تجاری سالانه با این کشور 27 درصد از سال 2016 افزایش یافته که تنها پس از یکسال از آغاز تحریم‌ها در سال 2018 به 534 میلیون دلار رسیده است.
جالب توجه است که این مبلغ 40 درصد از حجم سرمایه‌گذاری خارجی در کویت را پوشش داده و همچنین صادرات گاز به این کشور نیز به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. روابط تجاری قطر با عمان نیز به‌همین منوال اما به‌میزان بسیار بیشتری افزایش یافت؛ بطوری‌که تنها در سال 2018 حجم تجارت میان دو کشور 240 درصد افزایش پیدا کرد.
قطر ثابت کرده است که بهتر از دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس می‌تواند ضربه‌ها و شوک‌های اقتصادی ناشی از افت قیمت نفت را با تنوع‌بخشی به اقتصاد خود دفع کند. البته باید اذعان داشت که این کشور در مقایسه با اعضای دیگر، چندان کشور نفتی محسوب نمی‌شود.
اگرچه هنوز چندان مشخص نیست که حذف قطر از پروژه راه‌آهن سراسری شامل چه موارد و فازهایی است اما در حال حاضر این کشور توانسته با ایجاد و توسعه مسیرهای جایگزین تجاری در درون کشورهای خلیج فارس، این پروژه را دور زده و چشم‌انداز یکپارچگی اقتصادی منطقه خلیج فارس را به چالش بکشد.

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است.