عراق در سال ۱۳۹۹؛ رویدادها و روندها

سال ۱۳۹۹ را می‌توان سال پساتغییرات در عراق دانست. اعتراضات اکتبر ۲۰۱۹ و عملیات ترور فرماندهان مقاومت در سال ۱۳۹۸ باعث شد تا سیاست داخلی و خارجی عراق در سال ۱۳۹۹ ملتهب و پرتنش باشد. این سال که با شگفتانه‌ای چون نخست‌وزیری مصطفی الکاظمی آغاز شد، با حملات مکرر به نیروهای آمریکایی، تداوم نسبی اعتراضات، تحولات پیرامون انتخابات زودهنگام و درنهایت دورنمای تغییر در معادلات قدرت در عراق با پیروزی بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا ادامه و با سفر پاپ به عراق پایان یافت. اگرچه تنوع کنشگران در عراق، سیاست داخلی پرچالش و پرخبری را برای این کشور رقم زده، اما در سیاست خارجی، عراق همچنان متأثر از نقش‌آفرینی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. در مجموع پرداختن به رویدادها و روندهای عراق در سال ۹۹ به نگارش یادداشت‌های متعددی نیاز دارد، اما به اختصار می‌توان به چند مورد از مهم‌ترین تحولات داخلی عراق اشاره کرد و آن‌ها را مورد بررسی قرار داد:

۱- نخست‌وزیری مصطفی الکاظمی

شامگاه ۱۸ اردیبهشت ۹۹ و ۱۵۷ روز پس از استعفای عادل عبدالمهدی، سرانجام «مصطفی الکاظمی» توانست رأی اعتماد پارلمان عراق را برای نخست‌وزیری کسب کند. الکاظمی در شرایط دشواری به نخست‌وزیری رسید. روزهای پساترور، اعتراضات در شهرهای جنوبی، قیمت پایین نفت و شیوع بیماری کرونا تنها بخشی از دشواری‌های پیش روی الکاظمی بود که همچنان نیز ادامه دارد. دولت الکاظمی در نخستین روزهای استقرار، برنامه‌ای شامل ۹ محور ارائه کرد که برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی، انحصار سلاح در دست دولت و رسیدگی به مسئله خشونت‌های به‌کارگرفته شده علیه معترضان تظاهرات اکتبر ۲۰۱۹ بخشی از مهم‌ترین برنامه‌های وی بود[۱]. از همان ابتدا اما مشخص شد که نه جامعه عراق، آماده چنین تحولات مهمی است و نه الکاظمی، توانایی فردی و ساختاری اجرای چنین برنامه‌هایی را دارد.

شاید مهم‌ترین ناکامی الکاظمی را بتوان در عدم تحقق وعده وی در برخورد قاطع و قانونی با مسئله به‌کارگیری خشونت علیه معترضان تظاهرات اکتبر ۲۰۱۹ مشاهده کرد

شاید مهم‌ترین ناکامی الکاظمی را بتوان در عدم تحقق وعده وی در برخورد قاطع و قانونی با مسئله به‌کارگیری خشونت علیه معترضان تظاهرات اکتبر ۲۰۱۹ مشاهده کرد. ترور «هشام الهاشمی» و «رهام یعقوب»، ربوده شدن ۲۰ شهروند عراقی در روستای الفرحاتیه که منجر به قتل هشت نفر از آن‌ها شد، کشته شدن چهار تن از افراد یک عشیره در منطقه الخیلانیه و همچنین تداوم درگیری‌ها و کشته شدن شهروندان در الناصریه، حاکی از شکست الکاظمی در اجرای برنامه‌های وعده‌داده شده است.

از سوی دیگر، دولت وی نتوانست در شعار خود مبنی بر حصر سلاح در دست دولت نیز موفق باشد. حضور خیابانی گروه‌های مسلح ازجمله سرایا السلام و حملات متعدد به پایگاه‌های آمریکایی و پاسخ واشنگتن، نشان از شکست الکاظمی در هدف اعلامی خود مبنی بر برقراری امنیت و اقتدار دولت بود. وی البته با مسائل دیگری نظیر توافق با اقلیم کردستان عراق بر سر بودجه سال ۲۰۲۱، پرداخت حقوق بازنشستگان و مشکلات مداوم برق‌رسانی به مناطق گوناگون روبه‌رو شد. به هرروی الکاظمی روزهای دشواری را پیش رو داشته و خواهد داشت. باید دید تلاش وی برای ائتلاف با کردها از یک‌سو و عمار الحکیم از سوی دیگر برای شرکت در انتخابات زودهنگام پارلمانی می‌تواند به تداوم نخست‌وزیری وی منتهی شود یا الکاظمی متأثر از تغییر در برخی رویکردهای دولت بایدن در غرب آسیا و از دست دادن احتمالی حمایت ایران با استقرار دولت جدید در سال ۱۴۰۰، ناگزیر از کنار رفتن خواهد شد.

۲- انتخابات زودهنگام پارلمانی

یکی از مسائل مهم و پرچالش سیاست داخلی عراق در سال ۹۹، برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی بود. الکاظمی اگرچه ابتدا وعده ششم ژوئن سال ۲۰۲۱ را برای برگزاری انتخابات تعیین کرد، مدتی بعد اما اعلام شد که انتخابات به ۱۰ اکتبر ۲۰۲۱ موکول شده است؛ در سال ۹۹ برخی موانع قانونی برگزاری انتخابات ازجمله تصویب قانون تأمین مالی انتخابات، تعیین تکلیف قانون حوزه‌های انتخابیه و تعیین کمیساریای عالی انتخابات برطرف شد. بنابراین در لحظه نگارش این یادداشت، به نظر می‌رسد از میان موانع متعدد قانونی برای برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی، صرفا قانون دادگاه فدرال مانده که یکی از وظایف آن تأیید نتایج انتخابات است. اگرچه سیر تحولات نشان می‌دهد این مسئله نیز در مسیر حل و فصل میان بازیگران سیاسی قرار دارد.

صورت‌بندی وضعیت پیشاانتخابات نشان می‌دهد مشارکت پایین، تداوم آرای ثابت صدری‌ها، احتمال ائتلاف عمار حکیم با الکاظمی، تلاش المالکی برای بازیابی قدرت با توجه به حضور بایدن در کاخ سفید و بهبود در سبد رأی ائتلاف فتح نسبت به روزهای پسااعتراضات اکتبر ۲۰۱۹، از مهم‌ترین روندهای فعلی است

تحولات سال گذشته نشان داد که سیاسیون عراقی از هم‌اکنون برای انتخابات پارلمانی آماده می‌شوند. در این چارچوب، با توجه به تعدد حوزه‌های انتخابیه، مشارکت پایین احتمالی واجدین شرایط و آرای ثابت و ایدئولوژیک هواداران مقتدی، چندان دور از ذهن نیست که صدر بدون نیاز به سایر احزاب، بتواند تأثیرگذارترین فراکسیون پارلمانی را تشکیل دهد؛ چه‌اینکه صدری‌ها در اسفندماه ۹۹ اعلام کردند که برای شرکت در انتخابات پارلمانی به‌جای «فراکسیون سائرون»، با نام «فراکسیون صدر» حضور خواهند داشت.

صورت‌بندی وضعیت پیشاانتخابات نشان می‌دهد مشارکت پایین، تداوم آرای ثابت صدری‌ها، احتمال ائتلاف عمار حکیم با الکاظمی، تلاش المالکی برای بازیابی قدرت با توجه به حضور بایدن در کاخ سفید و بهبود در سبد رأی ائتلاف فتح نسبت به روزهای پسااعتراضات اکتبر ۲۰۱۹، از مهم‌ترین روندهای فعلی است. در این میان اما هرگونه برتری یک جریان خاص یا ظهور یک‌دستی در پارلمان عراق، نمی‌تواند تأمین‌کننده منافع ایران باشد. با توجه به اینکه تهران با طیفی از گروه‌های سیاسی در عراق کار می‌کند، پارلمان عراق نیز باید عرصه حضور طیف‌های متنوع باشد. چنین پارلمانی طبیعتاً امکان سیاست‌ورزی برای ایران را بیش از پیش فراهم خواهد کرد.

۳- تداوم کنش و واکنش سخت میان گروه‌های مقاومت و آمریکا

سیاست رادیکال آمریکا در عراق، ازجمله ترور فرودگاه بغداد در کشوری با شرایط اجتماعی و سیاسی ملتهب و ناآرام عراق بود که منجر به تولد گروه‌های مقاومت ضد آمریکایی شد. «ثار المهندس»، «عصبه الثائرین»، «اصحاب الکهف»، «سرایا اولیاء الدم» و موارد دیگر گروه‌هایی بودند که در سال ۱۳۹۹ اعلام موجودیت کردند. فارغ از ارتباطات آنان با گروه‌های مشهوری مانند «کتائب حزب‌الله»، «کتاب سیدالشهدا» و غیره، تقریبا کمتر هفته‌ای از سال گذشته را می‌توان یافت که حملاتی ازسوی گروه‌های مقاوت به نیروها و مواضع آمریکایی صورت نگرفته باشد. حمله به مناطق پیرامونی فرودگاه اربیل که با پاسخ دولت بایدن در منطقه البوکمال همراه شد و حملاتی به منطقه سبز عراق، پایگاه التاجی و موارد دیگر ازجمله رویدادهایی بود که سال گذشته به وقوع پیوست. نکته تقریباً تکراری هرکدام از این حملات، واکنش سیاسیون عراقی از احزاب مختلف مبنی بر لزوم کنترل سلاح در اختیار دولت و جلوگیری از چنین حملاتی بود.

به هرروی در سال ۹۹ و تا پیش از استقرار دولت جدید در آمریکا و براساس اخبار منتشرشده برخی پایگاه‌های نیروهای ائتلاف ضد داعش و همچنین نیروهای آمریکایی در عراق ازجمله پایگاه‎های K1 در کرکوک، نینوا، اسپایکر، بسمایه و القیاره تخلیه شدند و تعداد نیروهای آمریکایی حاضر در عراق به کمتر از ۲ هزار و ۵۰۰ نفر رسید. با وجود این اما پس از حمله نیروهای مقاومت به فرودگاه اربیل، ناتو اعلام کرد تعداد نیروهای خود در عراق را از ۴۰۰ به ۴ هزار نفر خواهد رساند. در این میان اما دولت الکاظمی مدعی است که با گفت‌وگوهای راهبردی عراق و آمریکا، توانسته از حضور نظامیان آمریکایی در عراق بکاهد.

درحالی که سال ۹۸ میزان صادرات کالایی ایران به عراق به حدود ۹ میلیارد دلار رسیده بود، صادرات ایران به عراق در ۱۰ ماهه نخست سال ۹۹ به ۶.۵ میلیارد دلار رسید که کاهش روزانه ۱۰۰ میلیون دلاری و در مجموع کاهش ۱۵ درصدی نسبت به سال ۹۸ را نشان می‌دهد

۴- روابط منطقه‌ای عراق

عراق اگرچه در گفتار سیاستمداران خود تمایل دارد محور صلح و گفت‌وگو در منطقه باشد، واقعیت‌های میدانی اما نشان می‌دهد دولت شکننده در این کشور، مانع تحقق چنین خواسته‌ای است. سال ۹۹ ترکیه بارها با حمله به خاک عراق برای مبارزه با عناصر PKK، تمامیت ارضی این کشور را نقص کرد. چه‌اینکه در هفته‌های پایانی سال گذشته نیز احتمال حمله ترکیه به مناطق پیرامونی سنجار افزایش یافت که با واکنش گروه‌های عراقی روبه‌رو شد. هرچند که به نظر نمی‌رسد اردوغان در آغاز ریاست‌جمهوری بایدن، ریسک حمله به کردها را بپذیرد، اما این واقعیت غیر قابل انکار است که دولت مرکزی در عراق، توانایی مقابله با حملات ترکیه را ندارد.

از سوی دیگر دولت الکاظمی در سال ۹۹ تلاش کرد تا روابط خود با عربستان را بهبود بخشد که ازجمله می‌توان به افتتاح رسمی گذرگاه عرعر اشاره کرد. با وجود این اما با توجه به مشکلات عربستان در جنگ یمن و مسئله قتل خاشقچی که با استقرار بایدن در کاخ سفید افزایش یافته، ریاض فعلا و در کوتاه‌مدت، تمرکزی بر گسترش همه‌جانبه روابط با عراق نخواهد داشت. در این میان، هم ترکیه و هم امارات درحال تعمیق روابط با گروه‌های برجسته اهل سنت در عراق هستند. چه‌اینکه محمد الحلبوسی رئیس پارلمان عراق در مقطعی ابتدا به ترکیه و سپس به امارات نزدیک شد و در سوی مقابل نیز چهره‌هایی نظیر خمیس الخنجر نیز برای نزدیکی به آنکارا تلاش‌هایی را انجام دادند.

۵- روابط عراق با ایران

با نخست‌وزیری الکاظمی در عراق و حمایت ایران از انتخاب وی، هم در عرصه سیاسی و هم در عرصه عمومی، میزانی از فشارها بر ایران کاسته شد. زیرا کمتر قابل پیش‌بینی بود که تهران با نخست‌وزیری وی همراه باشد. در سوی مقابل اما رویداد ترور فرودگاه بغداد و پاسخ‌های متعدد و بعضاً جدی گروه‌های مقاومت در عراق به این جنایت، باعث سفرهای متعدد مقامات عراقی به ایران و درخواست از تهران برای فشار بر همپیمانان عراقی جهت توقف حملات بود. مسئله‌ای که به نظر می‌رسد پس از نخست‌وزیری الکاظمی به‌‌صورت کامل و مطلق در اختیار ایران نیست؛ چه‌اینکه برخی تحولات نشان از شکاف میان ایران و برخی گروه‌های مقاومت به‌ویژه در ماجرای نخست‌وزیری الکاظمی داشت.

شیوع کرونا، فشارهای دولت آمریکا و روابط نه‌چندان مناسب دولت الکاظمی با تهران در سال ۹۹ باعث آسیب‌هایی به تجارت ایران با طرف عراقی شد. درحالی که سال ۹۸ میزان صادرات کالایی ایران به عراق به حدود ۹ میلیارد دلار رسیده بود، صادرات ایران به عراق در ۱۰ ماهه نخست سال ۹۹ به ۶٫۵ میلیارد دلار رسید[۲] که کاهش روزانه ۱۰۰ میلیون دلاری و در مجموع کاهش ۱۵ درصدی نسبت به سال ۹۸ را نشان می‌دهد. ایران همچنین برای دریافت مطالبات حدودا ۶ میلیارد دلاری خود از عراق، تلاش بسیاری کرد که تقریباً ناکام بود؛ هرچند که اسفندماه گذشته برخی اخبار از موافقت آمریکا در آزادسازی منابع ایران در عراق برای وارد کردن اقلام ضروری منتشر شد.

نکته حائز اهمیت اینکه آنچه ایران را به پذیرش نخست‌وزیری الکاظمی سوق داد، بیش از آنکه رویداد تروریستی فرودگاه بغداد باشد، شکل‌گیری یک درک جدید از تحولات عراق پسااعتراضات در میان حداقل بخشی از تصمیم‌گیران جمهوری اسلامی و البته تاحدودی تأثیرگذاری برخی نهادهای داخلی ایران در پرونده عراق بود. از این‌رو به نظر می‌رسد رضایت ایران به نخست‌وزیری فردی مانند الکاظمی و تأکید بر حمایت از وی تاکنون را می‌توان تغییر در سیاست ایران در قبال عراق -البته با تحلیل‌های متفاوتی از چرایی آن- دانست. اما با توجه به سیالیت عرصه سیاسی عراق و روابط همچنان مستحکم ایران با گروه‌های مقاومت در این کشور، امکان بازگشت به سیاست پیشین همچنان برای تهران ممکن است که البته نقش متغیرهایی چون انتخابات پارلمانی آینده، نحوه کنشگری برخی بازیگران داخلی مانند مقتدی صدر و نوع مواجهه دولت جدید آمریکا با پرونده عراق در تحولات آتی اثرگذار خواهد بود.

نتیجه‌گیری

عراق در سال ۹۹، روزهای ناآرام و ملتهبی را گذراند؛ هسته‌های خاموش داعش دوباره فعال شدند، تقابل آمریکا و گروه‌های مقاومت به اوج خود رسید، ترکیه تا مرز حمله همه‌جانبه به سنجار پیش رفت، ایران برای دریافت مطالبات خود به کاهش صادرات گاز به عراق روی آورد، ناتو نیروهای خود در خاک عراق را افزایش داد و اعتراضات داخلی در شهرهای گوناگون، به‌ویژه ناصریه به عرصه تقابل خونین معترضان و صدری‌ها کشیده شد. اگرچه سفر پاپ به عراق چندروزی آتش‌بس تنش‌های فزاینده در عراق بود، روندپژوهی تحولات اما نشان می‌دهد سال آینده نیز روزهای چندان آرامی برای این کشور نخواهد بود. اگرچه که یک توافق مقدماتی میان تهران و واشنگتن، می‌تواند از تقابل این دو بازیگر در صحنه عراق بکاهد اما مسائل دیگری نظیر تروریسم، فساد، حضور نیروهای خارجی و ناتوانی دولت در حل مشکلات اقتصادی، افق روشنی را پیش روی تحولات سال ۱۴۰۰ ترسیم نمی‌کند.

منبع:http://tabyincenter.ir/