ترکمنستان، همسایه‌ای فراموش شده
بااین‌حال این مناسبات نیز دچار فراز و نشیب‌هایی بوده است. امید رحیمی، پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی در گفتوگو با جام‌جم با اشاره به روابط طولانی میان ایران و ترکمنستان و همچنین پیوندهای فرهنگی، مذهبی و تاریخی میان دو کشور تأکید کرد به‌رغم برخی تنش‌هایی که در مقاطعی میان روابط ایران و ترکمنستان به وجود آمد اما با توجه به رویکرد دولت سیزدهم امکان بسط روابط میان دو کشور بیش از گذشته محتمل به نظر می‌رسد.
آیا پیوندهای مشترک تاریخی و فرهنگی میان ایران و ترکمنستان در گسترش روابط ملت‌ها و دولت‌ها مؤثر بوده است؟
بله؛ در حوزه تاریخ و فرهنگ اشتراکات فراوانی میان ایران و ترکمنستان وجود دارد. وجود شهر مرو در این کشور و زایش و نشو و نمای برخی چهره‌های نامدار ادب و فرهنگ مثل ابوسعید ابوالخیر، نجم‌الدین‌کبری، جارا… زمخشری و… در محیط جغرافیایی ترکمنستان و وجود مزار مختومقلی فراغی، شاعر پرآوازه ترکمن در منطقه شمال شرق کشورمان را می‌توان به‌عنوان یکی از زمینه‌ها برای پیوند مشترک تاریخی و فرهنگی میان ایران و ترکمنستان دانست. این روابط همچنین با ریشه در بازمانده‌های امپراتوری اشکانیان در ترکمنستان امروزین و بسیاری از آداب، رسوم، سنت‌ها و فرهنگ‌های مشترک دو ملت نیز تعمیق می‌شود.
اوج‌گیری روابط ایران و ترکمنستان از چه دوره‌ای آغاز شد؟
در بعد سیاسی بعد از سقوط اتحاد جماهیر شوروی توجه جمهوری‌اسلامی به سمت کشورهای آسیای مرکزی جلب شد. به همین دلیل ما در همان دهه ۱۹۹۰ ورود خوبی به این کشورها از جمله ترکمنستان به‌عنوان یک کشور همسایه داشتیم. در همان دوره ایران به دو دلیل یکی نگرانی از بازگشت نظام سلطه شوروی و دوم به خاطر وجود پنج کشور مسلمان تازه‌تاسیس با اشتراکات فرهنگی گسترده تعاملات خوبی با نظام‌های سیاسی آسیای مرکزی برقرار کرد و طبعا گسترش روابط، فرصت‌های متعدد سیاسی، اقتصادی، امنیتی و ژئوپلیتیک برای ایران به وجود می‌آورد. ترکمنستان هم در این دوره بنا به دلایل متعدد از ابتدای استقلال روابط گرمی را با جمهوری اسلامی برقرار کرد. اهمیت این روابط به‌ویژه در حوزه ژئواکونومی با افتتاح یک خط ریلی و یک خط لوله انتقال گاز به ایران در فاصله‌ای کمتر از هشت سال به‌خوبی قابل‌فهم است. این روند در دوره ریاست‌جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی شروع و با سرعت خوبی پیش رفت.
آیا در حوزه اقتصادی هم روابط دو کشور به سطح قابل‌قبول رسید؟
بله، همان‌طور که قبل‌تر هم اشاره شد، یکی از اولین پروژه‌های راهبردی مشترک میان ایران و ترکمنستان، راه‌آهن سرخس بود که در دولت سازندگی توافق و احداث شد و یک مسیر دسترسی عالی به آب‌های جنوب را در اختیار ترکمنستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی قرار داد. این خط ریلی برای کشورهای محصور در خشکی منطقه آسیای مرکزی از جایگاهی ویژه برخوردار بود که حضور سران این کشورها در افتتاح آن به‌خوبی گویای این مساله است. در کنار این موضوع تجربیات دیگری نظیر ارسال آرد از ایران به ترکمنستان در زمان کمبود این محصول استراتژیک نیز پایه‌های دیگری از روابط دو کشور را ایجاد کرد. اشاره به این کمک‌های ایران در خاطرات رئیس‌جمهور فقید ترکمنستان، صفرمراد نیازاف گویای این روابط است.
در کنار این تعاملات، پروژه خط انتقال گاز از ترکمنستان به ایران هم یکی دیگر از مواردی بود که باعث بسط روابط میان دو کشور شد. در آن دوره که صادرات گاز ترکمنستان تنها از طریق خط لوله مرکزی آسیای مرکزی و به روسیه انجام می‌شد، صادرات گاز به مشتریان جدید و به مسیرهای متنوع‌تر برای توسعه استقلال این جمهوری بسیار حائز اهمیت بود. در این چارچوب راه‌اندازی خط لوله انتقال گاز کربچه- کردکوی صورت گرفت که این نیز یک اقدام بسیار مهم در تعاملات اقتصادی دو کشور محسوب می‌شود.این روابط در ادامه و پس از سال ۲۰۰۶ در دولت آقای قربانقلی بردی‌محمداف نیز ادامه یافت. البته این دوره هم‌زمان بود با ریاست‌جمهوری آقای احمدی‌نژاد که نگاه پررنگ‌تری به آسیای مرکزی از جمله تاجیکستان و ترکمنستان داشت. در طول آن سال‌ها نشست‌های مشترک نوروز میان کشورهایی که این مراسم را جشن می‌گرفتند برگزار شد و سفرهای متقابل روسای جمهور نیز نسبتا پرشمار صورت می‌گرفت. در ادامه مبادلات تجاری ایران و ترکمنستان هم بالا رفت. به‌گفته یکی از سفرای سابق ایران در عشق‌آباد بین سال‌های ۸۶ تا ۸۹، مبادلات تجاری بین دو کشور تا رقم ۳.۵ میلیارد دلار هم رسید که در نوع خود بسیار قابل‌تأمل است و شاید بتوان گفت ایران در آن زمان بزرگ‌ترین شریک تجاری ترکمنستان محسوب می‌شد. در همین حال در سال ۸۸ بود که خط لوله انتقال گاز خانگیران راه‌اندازی شد. همچنین کریدور ریلی شرق خزر بین ایران، ترکمنستان و قزاقستان نیز مورد توافق قرار گرفت. هر کدام از کشورها بخش‌هایی از این خط ریلی را تکمیل کردند و پایانه ریلی اینچه‌برون بین ایران و ترکمنستان در سال۹۲ به‌طور رسمی با حضور سه رئیس‌جمهور افتتاح شد. بنابراین روابط سیاسی و تجاری به سطح بسیار بالایی ارتقا پیدا کرد.
موضوع مناقشه گازی و به‌ویژه قطع گاز صادراتی به ایران در سال ۸۶ را می‌توان به‌عنوان یکی از عوامل اختلاف میان دو کشور دانست. تحلیل شما در این زمینه چیست؟
بله، روابط دو کشور در این سال‌ها بدون چالش نبوده و یکی از موارد این چالش‌ها نیز موضوع صادرات گاز ترکمنستان به ایران بوده است. در سال۸۶ با قطع گاز از سوی ترکمنستان بنابر شماری از دلایل و اختلاف‌نظرها، ایران با بحران انرژی محدودی در شمال مواجه شد. عامل چالش‌برانگیز دیگر در روابط دوجانبه نیز به حضور اسرائیل در ترکمنستان از سال ۲۰۰۹ بازمی‌گردد. در این سال رژیم‌صهیونیستی برای تأسیس سفارتخانه با ترکمنستان به توافق رسید. بااین‌حال ایران هر نوع حضور اسرائیل در محیط پیرامونی خود را چالش‌برانگیز می‌داند. با وجود این، چالش‌های دو کشور تا سال۱۳۹۴ عموما از طریق مذاکرات دوجانبه و توافق‌های متقابلا سودمند برطرف می‌شد اما از زمان روی‌کارآمدن دولت یازدهم و به‌ویژه معطوف شدن عمده توان دیپلماسی کشور به موضوع توافق هسته‌ای و تفوق نگاه به غرب در سیاست خارجی کشور، این چالش‌ها راهکارهای مناسبی نیافتند. نقطه کلیدی این چالش‌ها را می‌توان در پرونده گازی و تشدید اختلاف‌نظرها پیرامون آن مشاهده کرد. اختلاف اصلی در نرخ گاز صادراتی ترکمنستان به ایران بود و طرف ایرانی نیز نسبت به پایین‌بودن کیفیت گاز وارداتی اعتراض داشت. متاسفانه این دوره از چالش‌ها در توافق‌های دو کشور راهکارهای مناسبی نیافت و امیدواری مضاعف مسؤولان به نتایج برجام و حفظ نشدن توافق‌های پیشین نظیر توافق تهاتر بدهی‌های ایران که فروردین ۹۲ بین دو کشور حاصل شده بود، روابط را به سمت چالش‌های بیشتر و درنهایت توقف صادرات گاز ترکمنستان به ایران پیش برد. خروج آمریکا از برجام و ممکن‌نبودن پرداخت بدهی‌ها نیز مشکلات پیشین را دوچندان کرد. در این دوره ترکمنستان نیز در شرایط دشواری به‌سر می‌برد. در این دوره که صادرات گاز ترکمنستان به ایران متوقف شد، اختلاف‌نظرهای عشق‌آباد با گازپروم نیز به توقف صادرات گاز این کشور به روسیه منجر شد و تنها مقصد گازی ترکمنستان در این مقطع، چین بود. در این شرایط درآمدهای ارزی ترکمنستان نیز کاهش پیدا کرد و افزایش هزینه‌های ناشی از برخی پروژه‌ها در این کشور نیز شرایط سختی را برای ترکمنستان به‌وجود آورد. متعاقب این شرایط و تعمیق چالش‌ها در نتیجه رویکردهای خاص وزارت نفت، این چالش‌ها به حوزه‌های دیگر نظیر روابط تجاری دو کشور و نیز حوزه ترانزیت و حتی مناسبات سیاسی سرریز کرد. متاسفانه کم‌تدبیری برخی مقامات با ارجاع پرونده اختلافات به دادگاه‌های بین‌المللی و حل‌وفصل‌نشدن آن در چارچوب مناسبات دوجانبه، شرایط را بسیار دشوارتر کرد. طی این هشت سال مبادلات تجاری ایران و ترکمنستان تقریبا به یک‌دهم کاهش یافته و در سطح مناسبات سیاسی نیز از سال ۹۴ به بعد شاهد هیچ سفری از سوی آقای بردی‌محمداف به تهران نبوده‌ایم.
رویکرد دولت سیزدهم را در مورد بسط و گسترش روابط میان دو کشور با محوریت تقویت اقتصادی و ارتقای سطح روابط با همسایگان چگونه می‌بینید؟ آیا محتمل است ایران و ترکمنستان درخصوص مساله گاز هم به نتیجه مشخصی برسند؟
با روی‌کارآمدن دولت سیزدهم، روندها به سمت تغییر و تحول در روابط دو کشور است. آقای رئیسی پس از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری در یک تماس تلفنی با آقای بردی‌محمداف گفتوگو داشتند. درعین‌حال در حاشیه سفر به تاجیکستان به‌منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای نیز دو رئیس‌جمهور با یکدیگر دیدار و گفتوگو کردند. در نشست همسایگان افغانستان در تهران نیز آقای رشید مرداف، وزیر خارجه ترکمنستان یکی از مهمانان ویژه بود. اکنون نیز با سفر حجت‌الاسلام رئیسی به عشق‌آباد و برگزاری دیدارهای متعدد میان مقامات دو کشور، به نظر می‌رسد گفت‌و‌گوهای بسیار خوبی در جریان است. حجم قابل‌توجه تعاملات دوجانبه در ماه‌های نخست شروع به کار دولت سیزدهم نویدبخش روابط جدیدی میان تهران و عشق‌آباد است. بااین‌حال توافق در حوزه مساله گاز موضوعی دشوار و پیچیده است. هر دو کشور نیازمند یک توافق نهایی و حل‌و‌فصل کامل آن هستند. به‌طورکلی راه‌حل آن ساده است و در یافتن راهکاری برای پرداخت بدهی‌های ایران به ترکمنستان خلاصه می‌شود. لکن، همین امر و بازیابی مناسبات سیاسی و اقتصادی پیشین طبیعتا مستلزم روندهای پیچیده و زمان‌بری خواهد بود.
منبع:https://jamejamdaily.ir/
- برچسب ها: امید رحیمی, اندیشکده, اندیشکده جریان, ایران, ترکمنستان, جریان
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
