بلاروس و رویارویی روسیه و غرب

1-    اعتراضات در بلاروس

با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در 9 آگوست 2020 (19 مرداد 99) در بلاروس «الکساندر لوکاشنکو» با کسب 80.1 درصد از آراء، برای ششمین بار به ریاست جمهوری انتخاب شد و رقیب او خانم «تیخانوسکایا» نیز با کسب 10.12 درصد آراء در جایگاه دوم قرار گرفت. با اعلام نتایج انتخابات موجی از اعتراضات در کشور آغاز شد که با سرکوب نیروهای دولتی همراه بود.

در این میان تیخانوسکایا یک روز پس از آغاز اعتراضات به لیتوانی مهاجرت کرده و تلاش کرد تا از آنجا اعتراضات در کشور را اداره کند.اصلی ترین مجرای ارتباطی تیخانوسکایا با معترضین شبکه یوتیوب اوست که تلاش می کند با استفاده از پیام های ویدئویی شرایط را تحت تاثیر خود قرار دهد. تیخانوسکایا با انتشار ویدئویی در تاریخ 17آگوست در یوتیوب اعلام کرد که آمادگی دارد تا رهبری ملی بلاروس را بر عهده بگیرد: “من حاضر هستم تا مسئولیت کارها را بر عهده بگیرم و با مدیریت دوره گذار شرایط را برای ورود کشور به شرایط عادی آماده کنم.”

او همچنین در این ویدئوی خود از لزوم آزادسازی زندانیان سیاسی، اجرای قوانین مدنی جدید در خصوص برگزاری انتخابات ها در کشور به طوری که در سطح استانداردهای جهانی دموکراتیک باشد، سخن گفت. او با بیان اینکه بلاروسی ها این روزها معجزه های قهرمانی، وحدت و همدلی را به نمایش گذاشته اند گفت: ما در حال نشان دادن این حقیقت به دنیا هستیم که در برابر هر گونه زور و تحمیل با متانت بر روی آرمان هایمان صادق خواهیم بود و نشان می دهیم که حق لزوما همراه با زور نیست و این معنویت و وجدان و حقیقت و جسارت است که پیروز خواهد بود. مهمترین مساله امروز برای کشور رهایی کشور از قید وابستگی است. استقلال کشور، اصلی اساسی است که در هیچ شرایطی نباید از آن چشم پوشی کرد. او در بخش دیگری از اظهاراتش با مورد خطاب قرار دادن نیروهای امنیتی و پلیس از آنان خواست که از دستورات و اوامری که خواستار اعمال جنایت علیه ملت خود هستند خودداری کرده و با پیوستن به صفوف ملت در کنار مردم خود باشند.

تیاخانوسکایا در دومین ویدئوی خود در هفته گذشته با مورد خطاب قرار دادن اتحادیه اروپا و جامعه جهانی از آنان خواست تا از پذیرش نتایج انتخابات ریاست جمهوری در این کشور خودداری کنند. او گفت: صدها انسان برای صیانت از آرا خود به خیابان ها آمدند، صدها نفر شکنجه و زخمی شده و دو نفر کشته شدند و همه اینها در قلب اروپا اتفاق افتاده است. او در ادامه اعلام کرد که شورای مخالفان ایجاد شده از سوی او خواستار برگزاری انتخابات مجدد با نظارت ناظران بین المللی است.

سوتلانا تیاخانوسکایا، رهبر اپوزیسیون بلاروس و رقیب آلکساندر لوکاشنکو در انتخابات ریاست جمهوری

اتحادیه اروپا اعلام کرده است که نتایج انتخابات ریاست جمهوری در بلاروس را به رسمیت نخواهد شناخت. اتحادیه اروپا معتقد است که این انتخابات به درستی و دقت انجام نشده و شائبه های جدی مبنی بر تقلب در این انتخابات وجود دارد و از این رو نتایج اعلام شده از سوی کمیته ملی انتخابات بلاروس را به رسمیت نمی شناسد.  این اتحادیه همچنین اعلام کرد اعمال مجازات و تدابیر تحریمی نسبت به کسانی که در این فرآیند تقلب نقش آفرینی کرده و نیز در برابر اعتراضات مردمی دست به خشونت زده اند حتمی به نظر میرسد.

همچنین برخی مقامات و اعضای اتحادیه اروپا از آمادگی این اتحادیه و کشورهای عضو آن برای میانجی گری میان معترضان و دولت و برقراری مذاکرات دوطرفه خبر دادند. وزیر خارجه لتونی نیز با اعلام این خبر که اتحادیه اروپا در نظردارد تدابیر تحریمی به خصوصی در مورد بلاروس اعمال کند گفت: اعمال این تحریم ها حتمی است اما در مورد میزان، شیوه و حجم تطبیق آنها تصمیم دقیقی گرفته نشده است. خبرگزاری پاپ لهستان نیز با استناد برخی منابع خبری از شورای اروپا نوشت: به احتمال قوی این تدابیر تحریمی در مورد شخصیت ها و افراد دولتی بلاروس خواهد بود نه دولت و حاکمیت این کشور.

جناح غربی در بلاروس اتحادیه اروپا را متهم به کم کاری در قبال وضعیت بلاروس می کند. از نظر جناح مخالفان لوکاشنکو اگر اتحادیه اروپا از سالها پیش تدابیر تحریمی در خصوص لوکاشنکو و حلقه شماره یک همراهان او در نظر می گرفت این دیکتاتور توان این حجم از بی قانونی را نمی توانست داشته باشد. این مخالفان تحریم های اقتصادی محتمل اروپایی را بیش از آنکه علیه لوکاشنکو بدانند علیه ملت بلاروس ارزیابی میکنند و خواستار هوشمندی در سیاست های تحریمی اروپا علیه دولت بلاروس هستند.

اتحادیه اروپا نخستین تدابیر تحریمی خود علیه بلاروس را در سال 1997 اعمال کرده است و از آن تاریخ همواره بر اساس نوع روابط لوکاشنکو با اروپا این تدابیر تحریمی دچار قبض و بسط بوده است. اتحادیه اروپا در سال 2015 پس از آنکه لوکاشنکو برخی از زندانیان سیاسی در کشور را آزاد کرده و از اشغال کریمه از سوی روسیه حمایت نکرد برخی تدابیر تحریمی خود در مورد لوکاشنکو و 169 نفر از مقامات قضایی و ماموران دولتی و امنیتی بلاروس همچنین 4 شرکت اقتصادی بلاروسی را لغو کرد. اما با این همه بلاروس همچنان از نظر تسلیحاتی مورد تحریم اتحادیه اروپا بوده و 4 نفر از مقامات امنیتی این کشور به اتهام ربایش و قتل مخالفان لوکاشنکو بین سالهای 1999 و 2000 همچنان مورد تحریم هستند.

شورای مخالفان اعلام کردند که امیدوارند به زودی تیخانوسکایا به کشور بازگشته و رهبری را به دست بگیرد.این شورا از سوی تیخانوسکایا  ایجاد شده و نویسندگان، وکلای دادگستری، روزنامه نگاران و فعالان اجتماعی شناخته شده ای که نتایج انتخابات را قبول ندارند در آن عضو هستند. این شورا اصلی ترین خواسته خود را تجدید انتخابات با نظارتهای بین المللی اعلام کرده است.

در برابر اقدامات جناح مخالفان، لوکاشنکو نیز بیکار ننشسته و تلاش دارد با افزایش فشارها علیه بدنه مردمی مخالفان از فراگیرتر شدن موج اعتراضات جلوگیری کند. او در یک سخنرانی شورای هماهنگی جناح مخالفان را به مثابه اقدامی علیه امنیت ملی و در راستای غصب حاکمیت تلقی کرد. لوکاشنکو مدعی است که مخالفان خواستار ممنوعیت زبان روسی، شبکه های تلویزیونی روسی و تعطیلی پایگاه های نظامی روس در کشور هستند.

اعتراضات در واقع از روز دوم گستردگی  قابل توجهی پیدا کرد به طوری که در روز دوم در میدان آزادی مینسک قریب به 10 هزار نفر حضور پیدا کردند. این درحالی است که در روز نخست چند صد نفر در خیابان ها حضور داشتند. نکته جالب توجه در نوع اعتراضات بلاروس این است که علاوه بر میدان مرکزی مینسک در بسیاری از نقاط دیگری مانند کارخانه های بزرگ پایتخت نیز تجمعات اعتراضی از سوی کارگران در محیط کارخانه انجام شده است.

در مقابل این اعتراضات طرفداران لوکاشنکو نیز به خیابان ها آمدند که در نخستین تجمع آنها جمعیت قابل توجهی 6-7 هزار نفری در خیابان حضور پیدا کردند. یک هلی کوپتر دولتی نیز که پرچم بزرگ بلاروس را به اهتزاز در آورده بود از این راهپیمایی حمایت کرد. لوکاشنکو 300 نفر از ماموران امنیتی را به دلیل حسن خدمت در مقابل اعتراضات اخیر  مورد تشویق قرار داده است.

تظاهرات حامیان لوکاشنکو در مینسک

نکته جالب ماجرا این است که در حالی که لوکاشنکو مدعی است که مرکل با او تماس گرفته و در مورد اعتراضات اخیر صحبت کرده است اما رسانه های آلمانی هرگونه تماس و صحبت مرکل با لوکاشنکو را انکار کردند. رسانه های آلمانی به استناد منابع خبری شان در دولت آلمان مدعی اند که مرکل فقط روز دوشنبه با پوتین تماس گرفته و ضمن مذاکرات دوجانبه مسائل بلاروس را مورد توجه قرار داده اند. در این گفتگو مرکل خواستار مذاکرات ملی و آزادی زندانیان سیاسی در بلاروس شده است. به استناد منابع خبری روسی نیز پوتین در پاسخ هرگونه مداخله در امور داخلی بلاروس را نادرست نامیده است.

در ادامه نقش آفرینی روسیه در مساله بلاروس امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه نیز با پوتین تماس گرفته و به موازات موضوعات لبنان و اوکراین در مورد مسائل بلاروس نیز مذاکره کرده است. روسای جمهوری روسیه و فرانسه در ادامه گفت وگوی تلفنی در خصوص مناقشه در اوکراین تبادل نظر کرده و امضای سندی برای تقویت آتش بس در منطقه دونباس را که روز ۲۲ جولای در نشست گروه تماس در مینسک امضا شد مثبت ارزیابی کردند. پوتین بار دیگر بر اهمیت اجرای تعهدات اوکراین در چارچوب توافقنامه مینسک ازجمله برقراری گفت وگوهای مستقیم بین کییف و مناطق دونتسک و لوگانسک به منظور تعیین موقعیت حقوقی دونباس تاکید کرد. دو طرف توافق کردند به تماس های خود در چارچوب گروه چهار نورماندی برای حل مساله اوکراین ادامه دهند.

اما مساله اظهارنظر فرانسه صرفا در حد تماس تلفنی باقی نماند و ماکرون روز یکشنبه با انتشار توئیتی در موضوع اعتراضات در بلاروس نوشت که اتحادیه اروپا باید با معترضین مدنی ای که در بلاروس خواستار حقوق ملی خود و آزادی هستند همراهی کرده و به حمایت های خود از آنان ادامه دهد. در پاسخ به این توییت مکرون، ماریا زاخاروا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه در پستی فیس بوکی با ریاکارانه دانستن این نوع اظهار نظرها گفت که بهتر است مکرون همین حمایت ها را در مورد جلیقه زردها نیز انجام دهد.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که مسیر و آینده بحران موجود در بلاروس بیش از هر عاملی به نوع تصمیم گیری کرملین وابسته است، چرا که به رغم تمام حملاتی که لوکاشنکو در ماه های پیش از انتخابات علیه روسیه انجام داده است اما اکنون تنها پشتوانه او برای تداوم قدرتش باز هم روسیه است.

رسانه های روس با انتقاد از نیروهای امنیتی بلاروس که در روزهای نخست راهپیمایی ها میزان خشونت بالایی از خود نشان دادند، در صورت ادامه اعتراضات و تشدید وضعیت امنیتی در کشور امکان کودتای نظامی را غیرمحتمل نمی دانند. از نظر برخی دوایر تحلیلی روس امکان دارد با هر کودتای نظامی و یا حرکت انقلابی جدی از سوی مردم، لوکاشنکو نیز سرنوشتی همچون، یانوکوویچ، رئیس جمهور سابق اوکراین را پشت سر گذاشته و مجبور به فرار به مسکو شود. از این رو به نظر می رسد تحلیلگران روس با سناریوهای مختلفی که پیش می کشند اما در یک نکته هم رای هستند آن هم این که روسیه اجازه تجربه مجدد ماجرای اوکراین را در بلاروس نخواهد داد و اجازه نمی دهد که بلاروس به یک اوکراین دوم برای روسیه تبدیل شود.

به نظر می رسد بزرگترین نگرانی روسیه در مورد بلاروس حرکت این کشور به سوی حاکمیتی دوگانه و ایجاد دو جبهه متقابل مردمی در کشور است که در این صورت بلاروس می تواند وضعیت بغرنج تری را تجربه کند. از این رو لوکاشنکو نیز هفته گذشته با نرمشی محسوس در موضع گیری هایش گفت: احتمال دارد در یکی دو سال آینده از قدرت کناره گیری کنم اما این مشروط به پذیرش قانون اساسی جدید در یک رفراندوم عمومی است. او تاکید کرد که به هیچ وجه راضی به تجدید انتخابات نخواهد شد و مخالفان با زور امکان تحمیل هیچ خواسته ای را به او نخواهند داشت.

به نظر می رسد تجربه های قبلی، مخالفان را به این نتیجه رسانده است که در صورت تداوم حضور لوکاشنکو در قدرت او پس از آرام شدن اوضاع شروع به انتقام گرفتن از افراد کرده و به سوی تصفیه فضای سیاسی حرکت خواهد کرد به این ترتیب جناح مخالف بیشترین تلاش خود را برای برکناری لوکاشنکو از قدرت انجام میدهد.

در صورت کناره گیری لوکاشنکو از قدرت بزرگترین مشکل روسیه عدم وجود کاندیداهای معتمد خود برای رقابت سیاسی پس از لوکاشنکو است. به نظر می رسد در صورت رفتن لوکاشنکو معقول ترین فرد برای روسیه رومان گولوویچنکو، نخست وزیر فعلی باشد. اما به رغم این، افرادی همچون سوتلانا تیخانووسکایا، والری تسپکالو و ویکتور باباریکو نیز که با گرایشات غربگرایانه شان شناخته میشوند اصلی ترین مدعیان قدرت خواهند بود.

رومان گولوویچنکو، نخست وزیر فعلی بلاروس

در چنین شرایطی روزنامه موسکوسکی کامسومولتس، در مصاحبه ای با الکسی مارتینوف، رئیس انیستیوی دولت های نو مدعی شد، احتمال این که با تشدید اوضاع در بلاروس ارتش دست به کودتا زده و به این وسیله از حاکم شدن جناح های وابسته به غرب و ناتو در کشور جلوگیری کند وجود دارد.

تداوم اعتراضات خیابانی بسیاری از ناظران را به این نتیجه رسانده است که اگر در کوتاه مدت و در عرض هفته های آینده لوکاشنکو ناتوان از مدیریت اوضاع شود در این صورت این تصمیم ارتش است که تغییر دهنده صحنه کشور خواهد بود. در صورتی که افسران میانی ارتش که در مقایسه با افسران عالیرتبه که مشتهر به وابستگی به لابی روسی هستند از حریت بیشتری برخوردارند و در واقع خود قشر متوسط به شمار می آیند همچنان ضمن حفظ زنجیره اطاعت ارتشی در کنار حاکمیت لوکاشنکو بمانند در این صورت با فرسایشی شدن اوضاع مساله در چند ماه آینده جمع خواهد شد. اما اگر حتی بخشی از یگان های نظامی با درهم شکستن نظم نظامی اعلام حمایت از مردم کنند در این صورت مساله چهره جدیدی به خود گرفته و به صورت طبیعی فرآیند جدیدی از اوضاع که می تواند تا مرحله جنگ داخلی پیشروی کند رخ خواهد داد.

رفتار لوکاشنکو در برابر تظاهرات روز یکشنبه (23 آگوست/2شهریور) که بزرگترین تظاهرات اعتراضات اخیر بود که با در دست گرفتن سلاح کلاشنیکوف در برابر دوربین ها حاضر شده و مخالفان را به کودتا برای به دست گرفتن قدرت متهم کرد نشان دهنده حرکت اوضاع به سمت معادلات جدید است.

حضور لوکاشنکو با سلاح و جلیقه ضد گلوله در انظار عمومی

همچنین لوکاشنکو سیاست جدید تهدید کارمندان دولتی را در پیش گرفته است و پس از تهدید کارگران اعتصاب کننده به اخراج از کار، در دستوری به وزیر آموزش این کشور از او خواست تا معلمان شرکت کننده در تظاهرات های اعتراضی را اخراج کند. این تهدیدها با در نظر گرفتن تحکم دولت بر محیط کسب و کار بلاروس در کوتاه مدت می تواند موثر باشد. او همچنین هرگونه احتمال ملاقات و مذاکره با نمایندگان مخالفان را به صورت قاطع رد کرده است.

گفتنی است تظاهرات روز یکشنبه 23 آگوست بنا به ادعای مخالفان بزرگترین تظاهرات تاریخ بلاروس بوده است که جمعیتی بین 150 تا 250 هزار نفر در آن حضور داشته اند. این آمارها در حالی است که مقامات انتظامی از حضور 20 هزار نفر و عدم دستگیری هیچ کدام از تظاهرات کنندگان سخن می گویند. توجه به فعالیت طیف مخالفان نشان دهنده آن است که رفته رفته تیخانوسکایا مرکزیت خود را در میان مخالفان از دست داده و به جای آن این شورای مخالفان است که کارگردانی اوضاع را به دست گرفته است. اساسا تیخانوسکایا در همان روزهای نخست نشان داد که کاریزما و پختگی لازم برای رهبری یک انقلاب مدنی را ندارد و دچار تذبذب در رفتار است. از این رو می توان انتظار داشت که در ادامه باز هم نقش شورای مخالفان پررنگ تر شود.

از سوی دیگر با توجه به گذشت بیش از دو هفته از ماجرا می توان گفت که لوکاشنکو موج نخست اعتراضات را به سلامتی پشت سرگذاشته و شانس ماندن در قدرت را برای خود افزایش داده است. همچنان که پوتین نیز در مصاحبه تلویزیونی خود با شبکه روسیه 24 اشاره کرده است وضعیت در بلاروس به حد غیرقابل کنترل نرسیده است و روسیه نیازی به اعزام نیروهای مخصوصی که برای احتمال مداخله در بلاروس ذخیره کرده است نمی بیند.

بلاروس به طرز مشهودی دچار وابستگی اقتصادی به روسیه است که این وابستگی علاوه بر حوزه انرژی در حوزه های مواد معدنی و استراتژیک نیز مشهود است. از این رو روسیه اهرم های فشار قابل توجهی برای کنترل تحرکات دولتی در مینسک در دست دارد. اساسا این میزان از وابستگی در سال 2014 با اعمال تحریم های اروپایی علیه روسیه بروز و ظهور قابل توجهی یافت. چرا که لوکاشنکو بر اساس سازوکارهایی که از دهه 90 شکل گرفته بود همچنان مجبور به تداوم همکاری ها با روسیه شده و حتی شرایط لازم برای دور زدن تحریم ها را برای مسکو فراهم کرد.

برخی کارشناسان روس بر اساس نظریات ژئوپلتیک معتقدند که درگیری های موجود در بلاروس حلقه جدیدی از مناسبات آتلانتیک و اوراسیا است. چرا که جهان آتلانتیک تلاش دارد برای پیشگیری از خطرات محتمل آینده نقطه ثقل فعالیت های خود را تا جای ممکن به شرق منتقل کند و طبیعتا در این فرآیند پس از اوکراین اکنون نوبت بلاروس رسیده است. از نظر این کارشناسان، بلاروس نیز همچون اوکراین هیچگاه به عنوان یک عضو در اروپا شناخته نخواهد شد بلکه همواره به عنوان یک جبهه برای جهان اروپایی ارزشمند خواهد بود.

مدل مطلوب برای بلاروس از نظر این کارشناسان نیل به موقعیتی است که تبدیل به پایگاه ژئوپلتیک و استراتژیک هیچ یک از قدرت های جهانی نشود و بتواند در وضعیتی متعادل به اصلاحات مورد نظر مردم در کشور دست بزند. نکته جالب این است که در ماجرای اوکراین لوکاشنکو در اظهاراتی از اطلاعش به علل اصلی وضعیت به وجود آمده در اوکراین سخن گفته و احتمال وقوع چنین حوادثی در بلاروس را نیز بعید ندانسته بود که امروز تقریبا در حال نزدیک شدن به همان وضعیت است. از سویی اروپا با تکیه بر داده هایی واقعی و مبتنی بر فساد سیاسی ساختارمند در این کشور با داعیه دموکراتیزه کردن مینسک در تلاش برای منفعل کردن آن است و از سوی دیگر روسیه سعی دارد تا خط مقدم خود در برابر اروپا را در وضعیت موجود حفظ کند.

در صورتی که در هفته های آینده لوکاشنکو همچون روزهای گذشته با تداوم فضای رعب و فشار به مخالفان امکان اداره اوضاع را داشته و تحکم بر فضای سیاسی را ادامه دهد او حداقل برای چند سال آینده در قدرت خواهد بود. به نظر می رسد مهمترین شانس لوکاشنکو عدم وجود هر گزینه دیگری برای روسیه برای جایگزین کردن به جای او، ضعف جریان مخالفان، عدم گسترش بخش خصوصی در اقتصاد و تداوم تحکم دولت در ساختارهای اجتماعی و مالی است.

آنچه در شرایطی فعلی شاهد آن هستیم فرسایشی شدن فضا و تبدیل شدن اعتراضات به تجمع های هفتگی مسالمت آمیز است که تا زمانی که حادثه و کنشی تاثیرگذار از سوی حاکمیت اتفاق نیفتاده باشد، انتظار تاثیر قابل توجه از این اجتماعات را نمی توان داشت. همچنین از مهمترین فاکتورهای تاثیرگذار در این ماجرا تاثیرگذاری اروپاست که با توجه به وضعیت داخلی آمریکا، اروپا در این موضوع از همراهی آمریکا بی نصیب است و همین مساله می تواند باعث کاهش میزان تاثیرگذاری اروپا باشد. اما در هر صورت یک دخالت بین المللی و یا تشویق کنشگرانه مخالفان و یا به هر طریقی سوق دادن بخشی از مخالفان به اقدامات سخت نیز می تواند یکی از سناریوهای محتمل تغییرات باشد.

آنچه برای روسیه در چنین شرایطی مهم و حیاتی است احتمال تاثیری است که حوادث بلاروس می تواند در فضای خارج نزدیک روسیه داشته باشد و تبدیل به یک دومینو با پایان نامعلوم شود.

بر اساس یک سنت تاریخی که از دوران اتحاد جماهیر شوروی باقی مانده است همواره کشورهای حوزه بالتیک، پس از آن قفقاز و پس از آن آسیای میانه از هم متاثر می شوند که در صورت فروریختن قلعه بلاروس که یکی از حیاتی ترین سنگرهای روسیه در منطقه اروپای شرقی است در این صورت می توان احتمال تاثیرات مستقیم آن در خود روسیه، قفقاز و آسیای میانه را داشت.

از آن جا که احتمال وقوع هر نوع تحرک خیابانی که منجر به تغییر در حاکمیت یا تغییر رفتار حاکمیت های موجود روس مدار کشورهای منطقه شود وجود دارد، می توان احتمال داد که روسیه با تمام قوا و حتی به قیمت فشارهای بین المللی در قضیه بلاروس مقاومت خواهد کرد. حکومت های روس مدار کشورهای منطقه باکاهش مشروعیت به دلیل پایین بودن میزان رضایتمندی عمومی از نهاد دولت و بالا بودن فسادهای مالی و سیاسی در این کشورها روبرو هستند.