انفجار روز چهارم آگوست را در کنار وقایعی همچون ربودن سعد حریری و ترور رفیق حریری میتوان یکی از مهمترین رویدادهای لبنان پس از جنگ داخلی این کشور دانست. این حادثه که بیش از ۱۷۰ کشته و ۶ هزار مجروح بر جای گذاشت، نتیجه انفجار حدود ۲ هزار و ۷۵۰ تن نیترات آمونیوم بود و بار دیگر لبنان را صحنه کشمکش و بنبست سیاسی تبدیل کرد. احزابی مانند کتائب و قوات برای تقویت جایگاه سیاسی خود خواستار برگزاری انتخابات پارلمانی شدند در حالیکه احزابی مانند امل و جریان ملی آزاد این خواسته را رد کردند. حسان دیاب نخستوزیر نیز در این میان به دلیل اعتراضات خیابانی، بدون مشورت با حامیان خود یعنی عون، نبیه بری و نصرالله از برگزاری انتخابات حمایت کرد که نتیجه آن سلب حمایت امل و استعفای وی بود. در این شرایط، آینده لبنان بیش از هر زمان مبهم به نظر میرسد. نوشته حاضر ضمن بررسی علل احتمالی انفجار بیروت به بررسی آینده سیاسی جریانهای سیاسی عمده این کشور میپردازد.
ارزیابی علل انفجار بیروت
برای درک علل انفجار بیروت پیش از هرچیز لازم است شرایط سیاسی و اقتصادی لبنان را در آستانه این انفجار بدانیم. در ماههای اخیر متأثر از قانون تحریمهای سوریه موسوم به قانون سزار، لبنان با تنگناهای مالی شدیدی مواجه شده بود و عملا هیچ راهی برای برونرفت از آن نداشت. طرفهای خارجی در ازای کمک مالی به دنبال بهرهبرداری از شرایط این کشور بودند. این در حالی است که در یک سال اخیر، حکومت لبنان با اعتراضات مداوم مردم مواجه بود و پس از ماهها خلا قدرت، دولت دیاب قدرت را در دست گرفته بود.
اکنون حتی حریری نیز در معرض انتقاد است. زیرا از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ عهدهدار امور کشور بوده و دولت وی متهم است در این مدت نسبتا طولانی، نسبت به پاکسازی بندر بیروت از محموله نیترات آمونیوم بی¬توجه بوده است
پس از روی کار آمدن دولت دیاب که مخالفان حزبالله و جریان ۸ مارس در آن نقشی نداشتند، عملا دست این جناحها و حامیان آنها از تاثیرگذاری بر تحولات این کشور کوتاه شد. برای مثال در ماه ژوئن چهار معاون بانک مرکزی لبنان انتخاب شدند. نشریات عربی حزب الله را متهم کردند افراد مورد نظر خود را با اعمال فشار منصوب کرده و ریاض سلامه را محاصره کرده است. در این فرآیند، محمد بصیری یکی از معاونان این بانک بهرغم تلاشهای آمریکا برکنار شد. پس از انتصاب این افراد، میشل عون در سخنانی در جلسه کابینه لزوم عبور از شایعات مربوط به سرنگونی دولت را مورد تایید قرار داد و این افراد را مامور مذاکره با صندوق بینالمللی پول دانست.[۱] اگرچه به دلیل کشمکشهای داخلی بین دولت و بانکها در نهایت این مذاکرات متوقف شد اما این مسئله نشان از کشمکش میان بازیگران مختلف بود.
از سوی دیگر در نتیجه تحریمهای آمریکا، لبنان برای تامین منابع خود به سایر طرفهای خارجی روی آورده بود که این مسئله زنگ خطری برای آمریکا به حساب میآمد. برای مثال چین حتی پیش از این انفجار از تمایل به سرمایهگذاری ۱۲-۱۰ میلیارد دلاری در زیرساختهای لبنان شامل راه آهن، مدرن کردن بنادر، تولید برق سخن گفته بود.[۲] شاید به همین علت بود که در هفتههای منتهی به انفجار، برخی منابع از تمایل واشنگتن به سهلگیری بیشتر در برابر لبنان سخن گفتند. سفر وزیر امور خارجه فرانسه، ژان ایو لو دریان به بیروت در ۲۳ جولای اقدامی در این راستا بود. وی حامل پیام شفاهی مکرون به رئیسجمهور لبنان میشل عون درباره آمادگی پاریس برای کمک به بیروت بود. پیش از آن نیز رسانههای لبنانی در مورد قصد کویت برای ارائه کمک دو میلیارد دلاری به لبنان برای حفظ سیستم بانکی نوشتند. همچنین بر اساس برخی اطلاعات در هفتههای اخیر برخی شرکتهای آسیایی شروع به دور زدن تحریمها برای ورود به اقتصاد سوریه از طریق لبنان و اجرای قراردادهایی برای بازسازی این کشور در قالب سرمایهگذاری در ازای حق مالکیت بودند. اکنون تمامی این طرحها ناممکن به نظر میرسند.[۳]
در کنار همه این موارد باید به اشتیاق واشنگتن و تل آویو برای تعیین هرچه سریعتر مرزهای رژیم صهیونیستی خصوصا مرزهای آبی و بلوک ۹ نفتی اشاره کرد. بلوک ۹ که از نظر ذخایر انرژی دارای اهمیت بسیاری است، از لحاظ مالکیت مورد اختلاف بین لبنان و رژیم صهیونیستی است. طبیعی است که خلع سلاح حزبالله و تاثیرگذاری بر دولتی که احتمالا این مذاکرات را به پیش خواهد برد، برای واشنگتن و تلآویو دارای اهمیت است.[۴] به این ترتیب حتی اگر افرادی در سطح میشل عون هر دو گزینه عمدی و غیرعمد بودن این انفجار را ممکن بدانند اما با آگاهی از چنین زمینهای به راحتی نمیتوان این انفجار را تنها نتیجه قصور دانست.
عربستان بیش از هرچیز خواهان دولتی است که با حزب¬الله همکاری نکند. این در حالی است که یکی از شروط سعد حریری برای بازگشت به قدرت تمرکز بر اصلاحات اقتصادی و عدم درگیری با حزب الله بر سر پرونده های داخلی است
در توضیح علت غیرعمدی گفته میشود که مقامات گمرک در فاصله سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ بارها به قاضی امور اضطراری نامه نوشتند و خواستار صدور مجوز برای تعیین تکلیف محموله نیترات آمونیوم شدند. اما گزارشهایی نیز موجود است که نشان میدهد قاضی از همان ابتدا مجوز تخلیه محموله در جایی امن را صادر کرده بود، اما مقامات گمرک از ارایه اطلاعات مورد نیاز دادگاه برای تعیین تکلیف نهایی خودداری میکردند. با این حال از همان ابتدای انفجار بدون هیچ مدرکی، حزبالله هدف حملات تبلیغاتی قرار گرفت و حتی در شبکههای اجتماعی شایع شد که تونلهایی در محل انفجار کشف شده است که بعدا تکذیب شد.
در این میان دیدگاه برخی کارشناسان صهیونیستی نیز قابل توجه بود که اظهار میداشتند چه این حادثه عمدی باشد یا غیرعمدی در هر صورت حزبالله مسئول آن است زیرا این گروه بر بنادر و فرودگاههای لبنان تسلط دارد و از این طریق به قاچاق تسلیحاتی میپردازد که حمل آنها از راه زمینی غیرممکن است.[۵] در حالی که برخلاف این ادعاها، منطقه انفجار کاملا در تسلط نیروهای غیرشیعه بوده است. همچنین تلاش برای عمدی نشان دادن این حادثه و مقصر دانستن حزبالله نیز قابل توجه است. زیرا حزبالله نه تنها هیچ نفعی از این انفجار نبرده، بلکه با مشکلات متعدد حتی در جبهه سوریه نیز مواجه شده است. این حادثه در شرایط فعلی که وضعیت مالی سوریه نیز به دلیل تحریمها رو به وخامت است بر این کشور نیز تاثیر خواهد گذاشت و حتی برخی تحلیلگران هدف نهایی از آن را خارج کردن ایران از صحنه تحولات سوریه میدانند.[۶] برخی تحلیلگران روس نیز سرویس امنیتی عربستان سعودی را سازماندهنده اصلی اعتراضات در لنبان و هدف از خواستههای معترضان مانند تغییرات گسترده در نهادهای سیاسی را هرج و مرج میدانند.[۷]
پیامدهای احتمالی این انفجار بر جایگاه جریان ۱۴ مارس در لبنان
اگرچه این انفجار در زمان تصدی دولتی رخ داد که حزبالله و جریان ۸ مارس در روی کار آمدن آن سهم عمدهای داشتند، اما نمیتوان آن را موقعیتی به نفع جریان ۱۴ مارس در افکار عمومی لبنان دانست. اکنون حتی حریری نیز در معرض انتقاد است. زیرا از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ عهدهدار امور کشور بوده و دولت وی متهم است در این مدت نسبتا طولانی، نسبت به پاکسازی بندر بیروت از محموله نیترات آمونیوم بیتوجه بوده است. با این وجود در فضای سیاسی و فرقهای لبنان و فقدان گزینههای دیگر، اکنون شرایط برای جریان ۱۴ مارس مهیاست تا وارد روند سهمخواهی از قدرت شود. در ابتدا تلاش این جریان متمرکز بر برگزاری مجدد انتخابات پارلمانی بود که ناکام ماند. اکنون با مطرح شدن گزینه تصدی نخستوزیری، دیدگاهها در داخل این جریان یکدست نیست. گزینههایی که از سوی طیفهای مورد حمایت عربستان سعودی و آمریکا مطرح می شوند عبارتند از نواف سلام و محمد بصیری. اما این افراد به هیچ وجه مورد تایید جریان ۸ مارس نیستند. گزینه دیگر سعد حریری است اما وی باید نظر مثبت فرانسه، آمریکا و عربستان سعودی را جلب کند. عربستان بیش از هرچیز خواهان دولتی است که با حزب الله همکاری نکند. این در حالی است که یکی از شروط سعد حریری برای بازگشت به قدرت تمرکز بر اصلاحات اقتصادی و عدم درگیری با حزبالله بر سر پروندههای داخلی است. اگر انفجار بیروت عمدی قلمداد شود، روشن است که این حادثه هدفی کاملا برخلاف این خواسته سعد حریری را دنبال میکند.
تحولات چند سال اخیر نشان داده است که مخالفان حزبالله و حامیان خارجی آن چنانچه قادر به محدود کردن این گروه نباشند، آماده برهم زدن صحنه بازی و اقتصاد و امنیت لبنان هستند
با این حال گفته میشود میشل عون مخالف نخستوزیری حریری است و درصورت موافقت نیز نه تنها با برخی شروط وی مانند نظارت کشورهای تامینکننده مالی لبنان بر نحوه هزینه کردن کمکها، موافقت نمیکند بلکه وی را مجبور به پذیرش برخی شروط خواهد کرد[۸]. با این وجود هفته گذشته روزنامه الاخبار در مقاله ای خبر از دیدار نبیه بری، جبران باسیل و علی حسین خلیل با موضوع تشکیل کابینه جدید داد و تاکید کرد گزینه اصلی هر سه نفر سعد حریری بوده است[۹]. در مجموع این حادثه احتمالا موجب خواهد شد کنار گذاشتن جریان ۱۴ مارس به شکلی که در دولت حسن دیاب شاهد بودیم در دولت بعدی غیرممکن باشد.
آینده حزبالله و جریان ۸ مارس پس از انفجار بیروت
حزبالله حتی پیش از این انفجار نیز در داخل لبنان و از سوی مخالفان، مقصر مشکلات اقتصادی معرفی می شد. اگرچه بعد از این رویداد سید حسن نصرالله با درک شرایط حساس داخلی و بین المللی، دستور عدم مداخله حزبالله در برقراری نظم در بیروت را صادر کرد و این امر را بر عهده ارتش و پلیس گذاشت تا مخالفان بهانهای برای بیاعتبار کردن آن نداشته باشند[۱۰]، اما خسارات مالی گسترده و نابودی ذخایر غذایی این امکان را به بازیگران خارجی میدهد که با سیاسی کردن اوضاع، در ازای وعده کمکهای مالی، نقش سیاسی حزبالله را کاهش دهند و همچنان خلع سلاح آن را دنبال کنند. در خصوص تعیین نخستوزیر نیز اگرچه همچون گذشته بهترین گزینه برای این گروه سعد حریری است، اما بعید به نظر میرسد بازیگران منطقهای اجازه چنین انتخابی را به نیروهای سیاسی داخلی لبنان دهند. با این وجود آنچه بیش از هرچیز میتواند برای آینده جریان ۸ مارس و حزبالله خطرناک باشد، وضعیت این گروه به طور خاص نیست، بلکه وضعیت لبنان به صورت عام است. تحولات چند سال اخیر نشان داده است که مخالفان حزبالله و حامیان خارجی آن چنانچه قادر به محدود کردن این گروه نباشند، آماده برهم زدن صحنه بازی و اقتصاد و امنیت لبنان هستند.
اگر نتیجه شرایط فعلی، کشمکشهای داخلی، هرج و مرج و یا حداقل ایجاد دولتی ورشکسته باشد، این وضعیت برندگان خود را دارد. یکی از این برندگان، اسراییل است که همواره مشغول شدن حزبالله به امور داخلی لبنان را پیگیری میکند. برای مثال در روزهای اخیر یک کارشناس اسراییلی اظهار داشت که طبق برآوردهای تلآویو، حزبالله حداقل ظرف یک تا دو ماه آینده قادر به انجام حملهای بر ضد اسراییل نیست زیرا مجبور است از خود در برابر انتقادات در داخل لبنان دفاع کند[۱۱].
حتی اگر حزبالله حامیان و رأیدهندگان ثابت خود را داشته باشد که در هر شرایطی از این گروه حمایت می کنند، تجربه سال های اخیر نشان داده است بدون حمایت اکثریت مردم لبنان از مقاومت، حفظ ثبات در این کشور هر روز دشوارتر از گذشته می شود
نتیجهگیری
اکنون لبنان یک بار دیگر وارد روند فرسایشی تشکیل کابینه شده است؛ روندی که تجربه نشان داده ممکن است حتی بیش از یک سال به طول بینجامد. این مسئله در کنار خسارتهای عظیم به زیرساختها و کمبود مواد غذایی قادر است این کشور را به سمت فروپاشی کامل ببرد تا جایی که برخی کارشناسان معتقدند بهرغم تلاشهای فردی مکرون، لبنان در آینده نزدیک شکل فعلی خود را نخواهد داشت و این کشور با دخالت عربستان سعودی، موساد و سایر گروههای شبه نظامی محلی به سمت فروپاشی در حرکت است[۱۲]. مقابله با این وضع نیاز به هوشیاری بیش از پیش حزبالله دارد.
همچنین اگرچه در شرایط فعلی و با قانون اساسی کنونی، تاکید اصلی این گروه بر حفظ وضع موجود است اما نباید فراموش کرد که در درازمدت با تغییر شرایط اجتماعی، تنها گزینه مورد حمایت مردم و نسل جدید به جز مبارزه با فساد، پایان تقسیم قدرت بر اساس فرقهگرایی است و بی توجهی به این خواسته، نارضایتی مردم و بهرهبرداری طرف های خارجی را به دنبال خواهد داشت. حتی اگر حزبالله حامیان و رأیدهندگان ثابت خود را داشته باشد که در هر شرایطی از این گروه حمایت می کنند، تجربه سالهای اخیر نشان داده است بدون حمایت اکثریت مردم لبنان از مقاومت، حفظ ثبات در این کشور هر روز دشوارتر از گذشته می شود.
منابع
[۱] “Hezbollah besieges Lebanon’s Central Bank governor with new appointments”, The Arab Weekly, 11.06.2020: https://thearabweekly.com/hezbollah-besieges-lebanons-central-bank-governor-new-appointments
[۲] “Китай попытается укрепить позиции в Ливане и на Ближнем Востоке”, Sputnik, 6.8.2020: https://m.ru.armeniasputnik.am/world/20200806/24018508/Kitay-popytaetsya-ukrepit-pozitsii-v-Livane-i-na-Blizhnem-Vostoke—Pogosyan.html?mobile_return=no
[۳]Андерей Бакланов, Ливан перед лицом системного кризиса лозунг момента Россия в глобальной политике ۱۰٫۸٫۲۰۲۰: https://globalaffairs.ru/articles/livan-lozung-momenta/
[۴] “Эксперт назвал причины снижения давления США на экономику Ливана”, Риа Новости, ۲۵٫۷٫۲۰۲۰: https://ria.ru/20200725/1574910507.html
[۵] “Israeli analyst says ‘Hezbollah is involved’ in Beirut blast” ۱۱٫۸٫۲۰۲۰:
https://jewishnews.timesofisrael.com/israeli-analysts-say-hezbollah-is-involved-in-beirut-blast/
[۶] Андерей Бакланов, Ливан перед лицом системного кризиса лозунг момента Россия в глобальной политике ۱۰٫۸٫۲۰۲۰: https://globalaffairs.ru/articles/livan-lozung-momenta/
[۷] “Метят в «Хезболлу»,а бьют по Ливану» Николай Плотников, Независимая Газета, ۱۲٫۸٫۲۰۲۰:
https://www.ng.ru/kartblansh/2020-08-12/3_7935_kartblansh.html
[۸]کلاف سردرگم تشکیل دولت لبنان؛ از شروط حریری تا مداخلات آشکار محور غربی-آمریکایی-عربی، ۲۹ مرداد ۱۳۹۹:
https://www.islamtimes.org/fa/article/880182/
[۹] “سناریوهای پیش روی لبنان پس از استعفای دولت”، اقتصاد انلاین، ۲۲ مرداد ۱۳۹۹:
https://www.eghtesadonline.com/459379/29
[۱۰] “Метят в «Хезболлу»,а бьют по Ливану» Николай Плотников, Независимая Газета, ۱۲٫۸٫۲۰۲۰:
https://www.ng.ru/kartblansh/2020-08-12/3_7935_kartblansh.html
[۱۱]“Israeli analyst says ‘Hezbollah is involved’ in Beirut blast” ۱۱٫۸٫۲۰۲۰: https://jewishnews.timesofisrael.com/israeli-analysts-say-hezbollah-is-involved-in-beirut-blast/
[۱۲] “Метят в «Хезболлу»,а бьют по Ливану» Николай Плотников, Независимая Газета, ۱۲٫۸٫۲۰۲۰:
https://www.ng.ru/kartblansh/۲۰۲۰-۰۸-۱۲/۳_۷۹۳۵_kartblansh.htmlhttps://www.ng.ru/kartblansh/2020-08-12/3_7935_kartblansh.html
منبع:http://tabyincenter.ir
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.