انتقال رهبری در ازبکستان در دوران حساس در منطقه اتفاق می افتد

با مرگ اسلام کریم اف، رئیس جمهور ازبکستان، در هفته گذشته، کشورش بر اساس سناریوی شوروی عمل کرد.
وضعیت “بحرانی” جسمانی وی را در مطبوعات رسمی کشور در چند خط کوتاه به مردم اعلام کردند؛ با همان دقت و ایجازی که خبر بیماری مرگبار استالین در سال 1953 میلادی در اتحاد جماهیر شوروی اعلام شد. تلویزیون ازبکستان برنامه ها را به ستایش دستاوردهای 25 ساله ازبکستان تغییر داد و برخی را به یاد پخش “دریاچه قو” انداخت که در جریان تلاش برای کودتا بر ضد میخاییل گورباچوف، رهبر شوروی، در سال 1991 میلادی ساعت ها تکرار شد.
درست است که برای اعلام خبر مرگ کریم اف از شیوه شوروی استفاده شد، اما برای پیش بینی اتفاق بعدی سابقه ای وجود ندارد: این نخستین انتقال قدرت در تاریخ ازبکستان است.
در منطقه ای که پیرمردهای خودکامه بر آن حاکم هستند و کنار رفتن رهبران در نتیجه مرگ و انقلاب محتمل تر است تا انتخابات دمکراتیک، مسیری که ازبکستان می پیماید ممکن است به الگو (یا هشداری) برای دیگر رهبران منطقه که روز شنبه برای شرکت در مراسم خاکسپاری او در سمرقند حضور یافتند، تبدیل شود.
دیردرا تاینن، مدیر بخش آسیای مرکزی در “گروه بحران بین المللی”، گفت: «اگر فرایند جانشینی آرام نباشد، این احتمال وجود دارد که به بی ثباتی در منطقه منجر شود؛ به ویژه اگر به قرقیزستان و تاجیکستان، فقیرترین و پیش بینی ناپذیرترین کشورهای آسیای میانه، نگاهی بیاندازیم.»
از همه پنج رئیس جمهور آسیای مرکزی پس از شوروی، تنها الماس بیگ آتامبایف برنامه روشنی برای کنار رفتن از قدرت دارد؛ زیرا وی بر اساس قانون اساسی کشور باید سال آینده کنار برود.
نورسلطان نظربایوف، رئیس جمهور کشور همسایه، قزاقستان، 76 ساله است و (وی نیز مانند کریم اف) از دوران شوروی بر این کشور حکومت کرده است. رؤسای جمهور تاجیکستان و ترکمنستان به ترتیب 23 سال و 9 سال است که بر کشورهای خود حکومت می کنند و هیچ یک علامت روشنی از داشتن برنامه ای برای رها کردن دواطلبانه قدرت نشان نداده اند.
نبود برنامه های مشخصی برای جانشینی، بزرگ ترین عامل بی ثباتی سیاسی در منطقه ای است که به شکلی ظریف میان روسیه، چین، افغانستان و ایران تقسیم شده است و بیش از نیمی از واردات گاز چین از این منطقه صورت می گیرد و مجموع ذخایر نفتی آن دو برابر برزیل است. تاینن گفت: «آنها حکومت های خودکامه ای هستند که آمادگی برخورد با بی ثباتی چه در سطح داخلی و چه در منطقه را ندارند.»
از آنجا که در پی کاهش قیمت نفت و رکود در روسیه، منطقه شدیدترین رکود اقتصادی خود را در خلال 20 سال گذشته تجربه می کند، مشکل بسیار حادتر می شود. “صندوق بین المللی پول” پیش بینی می کند که رشد اقتصادی در منطقه امسال کاهش یافته و پس از میانگین 8.3 درصدی سال های میان 2000 تا 2014 میلادی، به رقم 1.2 درصد برسد.
در حالی که میلیون ها نفر از مردم آسیای مرکزی به طور سنتی در جستجوی کار راهی روسیه شده اند، رکود اقتصادی در این کشور از جذابیت این مسیر کاسته است. به گزارش بانک مرکزی روسیه، میزان پول های حواله شده از شوری به کشورهای آسیای میانه، در سال گذشته 58 درصد در مقایسه با سال پیش از آن کاهش داشته است.
جمعیت ازبکستان جوان است و حدود نیمی از جمعیت 31 میلیون نفری این کشور کمتر از 25 سال سن دارند و به گفته دیپلمات های دولت این کشور و نیز دیپلمات های خارجی، اسلام بنیادگرا، با این که رواج ندارد، اما رو به رشد است.
پل استرانسکی، از اعضای ارشد “بنیاد موقوفه صلح بین الملل کارنگی”، گفت: «این کشور از نظر اقتصادی به شدت آسیب دیده است. جمعیت زیادی مجبور خواهند شد برای یافتن شغل یا حفظ آن تلاش کنند.»
الکساندر کولی، متخصص این منطقه در “دانشگاه کلمبیا”، هشدار داد هر کس که جانشین شود، به این علت که از جایگاه سیاسی کریمف برخوردار نیست، ممکن است «با وعده ثبات سیاسی و شاید برافروختن ملی گرایی ازبک ها به دنبال ایجاد و تقویت مشروعیت [برای خود] باشد». در روزهای اخیر، تاشکند حضور نظامی خود را در مرزهای مشترک با قرقیزستان افزایش داده است.
برخی دیگر احتمال می دهند ازبکستان که در زمان کریم اف طرح های ادغام روسیه را پس از فروپاشی شوروی نپذیرفت، روابط خود را با مسکو تقویت کند.
با این وجود، ناظران بسیار اندکی تحول سیاسی قریب الوقوعی را در ازبکستان پیش بینی می کنند. یکی از فعالان تجاری – اقتصادی مقیم تاشکند، پیش بینی کرد: «برای دست کم دو سال، هیچ سیاست واقعی وجود نخواهد شد».
یکی از علل چنین وضعیتی، انحصار تقریبی قدرت در دست دستگاه های امنیتی قدرتمند این کشور است. به گفته ناظران، با پیش آمدن مشکلاتی برای سلامتی کریم اف در سال های اخیر، رستم اینویاتف، رئیس قدرتمند داستگاه امنیتی، به چهره ای بیش از پیش بانفوذ در نظارت بر ارتباط با کریمف و هدایت سیاست کشور تبدیل شد.
کیت ملینسون، از کارشناسان آسیای مرکزی در شرکت مشاوره مخاطرات “جی پی دابلیو” گفت: «در عمل از قدرت کریم اف کاسته شده بود و “اس ان بی” (سازمان امنیت ملی) به جای او سخن می گفت. زمام امور در دست آنها بود و کریمف به عروسک خیمه شب بازی مسئولان امنیتی تبدیل شد بود.»
تلگرام های دیپلماتیک آمریکا که از سوی “ویکی لیکس” منتشر شد، از اینویاتف چهره  سوء یک فرد سودجوی ماکیاولیست ارایه می دهد که شایعاتی را درباره دشمنان خود منتشر و مطالب سازش کارانه ای را هم درباره دوستان و هم درباره دشمنان خود گردآوری می کرد (که در روسی “کومپرومات” گفته می شود). در یکی از تلگرام های سال 2009 این طور گزارش شده است: «اعضای سازمان ریاست جمهوری گفتند اینویاتف مقادیر قابل توجهی از “کومپرومات” را درباره دیگر مقامات جمع کرده است؛ از جمله درباره اعضای خانواده کریمف.»
ناظران انتظار دارند اینویاتف با الگو برداری از انتقال قدرت در ترکمنستان پس از مرگ ناگهانی صفر مراد نیازف، دیکتاتور این کشور در سال 2006 میلادی، فرایند تعیین جانشین را مدیریت کند؛ [در آن سال در ترکمنستان] نخبگان سیاسی بی درنگ درباره جانشین توافق کردند و این توافق برای همه قابل قبول بود.
در حالی که نعمت الله یولداشف، رئیس سنای ازبکستان، قرار است بر اساس قانون اساسی این کشور، رئیس جمهور موقت باشد، شوکت میرزایف، نخست وزیر، که روز شنبه مراسم خاکسپاری کریم اف را برگزار کرد، برای جانشینی کریم اف از محبوبیت بیشتری در میان تحلیلگران برخوردار است.
میرزایف را که از سال 2003 میلادی نخست وزیر بوده است، به این می شناسند که از کریم اف ظالم تر است.
دنیل کیسلاو، سردبیر تارنمای خبری مستقل “فرقانه “، نخست وزیر ازبکستان را “کریم اف دوم” توصیف کرد.
کیسلاو گفت: «سیاست تغییر نخواهد کرد. روابط بهبود نخواهند یافت. همه چیز به ویژه در ابتدا، مانند زمان کریم اف خواهد بود. تغییر قواعد بازی به نفع هیچ کس نیست.»