­­­­­افزایش همکاری های پاکستان، ترکیه و آذربایجان

 توافق نامه اخیر، در اسلام آباد و با امضای وزرای خارجه سه کشور منعقد گردیده است. در بیانیه صادر شده توسط سه وزیر خارجه، بر موضوع تضییع حقوق اقلیت مسلمان در برخی کشورها اشاره شده است که بنظر می رسد معطوف به موضوع کشمیر و اقلیت مسلمان هندوستان باشد. ابراز نگرانی از رشد اسلام هراسی در کشورهای مختلف نیز از مسائل مطرح شده در این بیانیه بوده است. در بیانیه بر لزوم همکاری با آذربایجان برای بازسازی مناطق جنگی تاکید شده است. در موضوع شرق مدیترانه و قبرس، ادبیاتی نزدیک به گفتمان ترکیه بکار رفته و نیز در قبال موضوع قره باغ نیز از تمامیت ارضی آذربایجان دفاع شده است. سه طرف در زمینه ایجاد سازوکاری برای افزایش همکاری های تجاری و کاهش تعرفه های گمرکی به توافق رسیده اند.

در جنگ اخیر قره باغ حمایت های سیاسی پاکستان از آذربایجان، توجه برخی محافل را به خود جلب کرده بود. در مقابل آذربایجان نیز از دستور کار پاکستان در کشمیر حمایت کرده است. علیرغم حمایت های سیاسی دو کشور از هم، حجم مبادلات و تجارت چندانی میان آن ها وجود ندارد. اجلاس اخیر و بیانیه مشترک تلاشی برای تقویت روابط در عرصه های مختلف و افزایش حجم مبادلات اقتصادی است. بویژه آن که پاکستان نیاز به جذب سرمایه های نفتی آذربایجان برای تقویت زیربنای اقتصادی خود دارد. حضور آذربایجان در جمع پاکستان و ترکیه، تلاشی است برای الحاق باکو به اتحاد نمادینی که دهه هاست میان ترکیه و پاکستان بر سر مسائل سیاسی منطقه ای و بین المللی شکل گرفته است.

روابط ویژه میان ترکیه و پاکستان

روابط تاریخی و فرهنگی گسترده ای میان ترکیه و پاکستان موجود است. پاکستان از بدو تاسیس، از دستور کار ترکیه در مجامع بین المللی حمایت کرده است. روابط تاریخی مسلمانان هند با دولت عثمانی و پذیرش مرجعیت دینی آن از عوامل تاریخی عمده در نزدیکی دو کشور بوده است. سیاست های امت گرایانه اردوغان  در میان مسلمانان اهل سنت پاکستان شاید از اقبال بیشتری در قیاس با برخی کشورهای عربی برخوردار است. تا جایی که در سفیر اخیر اردوغان به پاکستان یکی از روزنامه های این کشور با تیتر «رهبر جهان اسلام به پاکستان خوش آمدی» از او استقبال کرد. اگر چه سطح روابط ترکیه و پاکستان از بدو تاسیس دو کشور، عمیق بوده، با این حال در دروان اردوغان با سیاستِ گسترش روابط با کشورهای سنی، وارد ابعاد تازه تری شده است.

حمایت پاکستان از دستور کار سیاسی ترکیه تا حدی بوده است که اسلام آباد در موضوع قره باغ از آذربایجان حمایت کرده و از برقراری روابط با ارمنستان اجتناب کرده است. همکاری های سیاسی، فرهنگی و نظامی ترکیه با پاکستان در سطح بالایی است. تا جایی که در حال حاضر ترکیه پس از چین دومین تامین کننده بزرگ تسلیحاتی پاکستان است. علاوه بر این، پاکستان نیز بعنوان کشوری واقع در شرق نقش ویژه ای در رویکرد ترکیه در زمینه ایجاد موازنه میان روابط خود با غرب و شرق دارد. وحدت رویه ترکیه و پاکستان در زمینه مسائل سیاست خارجی که در اکثر موارد از نوعی ناسیونالیسم اسلامی (سنی) تبعیت می کند، توجهات بسیاری از محافل تحلیلی را به خود جلب کرده است. مانور نظامی مشترک اخیر میان ترکیه و پاکستان در خاک پاکستان نشانه ای جدید از نزدیکی بیشتر دو کشور مسلمان است. از اشتراکات دو کشور این است که روزگاری از متحدان بسیار نزدیک آمریکا بوده اند، اما امروزه روابطشان با آمریکا دچار تنش شده است. هر دو کشور از لحاظ توان نظامی دارای قابلیت های در خور توجهی (در سطح منطقه ای) می باشند و از نوعی اسلام گرایی سنی در سیاست منطقه ای خود تبعیت می کنند. علاوه بر این این دو کشور به دنبال یافتن برخی گزینه های جایگزینِ غرب، برای افزایش همکاری های منطقه ای و جهانی هستند. چنین وضعیتی هر دو کشور را به سوی ایجاد روابط نزدیک تر با چین سوق می دهد. خرید سلاح از ترکیه یکی از نمودهای اصلی نزدیک تر شدن روابط دو کشور در سطح امنیتی و نظامی است. پاکستان سفارش خرید 30 هلی کوپتر نظامی (از نوع آتاک) و نیز 4 ناوچه جنگی در مجموع به ارزش 3 میلیارد دلار را به ترکیه داده است. دو کشور به دنبال کاهش وابستگی خود به صنایع نظامی غربی بوده و در این راه به دنبال یافتن جایگزین های مختلف هستند. چرا که سیاست های آن ها در سال های اخیر خشم غرب را برانگیخته است و برخی مجازات ها علیه دو کشور را به دنبال داشته است. خلا شکل گرفته در عرصه سیاسیِ منطقه ای و جهانی در سال های اخیر که ریشه در تضعیف حضور جهانی آمریکا دارد، بازیگرانی مانند پاکستان و ترکیه را به سوی سیاست های تجدیدنظر طلبانه سوق داده است. ایدئولوژی مشترک اسلامی (سنی) دو کشور را به سوی همکاری بیشتر در زمینه امور سیاسی تجدیدنظر طلبانه سوق داده است. حمایت ترکیه از ادعاهای پاکستان در کشمیر و نیز حمایت پاکستان از ادعاهای ترکیه در شرق مدیترانه نمونه ای از این موارد است. با گسترش ابعاد مختلف روابط میان ترکیه و پاکستان، ظرفیت اتحاد دو کشور برای تاثیرگذاری بر ژئوپلیتیک خاورمیانه و جنوب آسیا افزایش خواهد یافت. یکی از مواردی که می تواند در سال های آینده زمینه ای برای همکاری های مشترک میان پاکستان و ترکیه بوده و عاملی برای نگرانی های غرب باشد، همکاری برای گسترش ظرفیت های هسته ای ترکیه است.

تلاش ها برای گسترش ابعاد اقتصادی روابط

با این حال سطح همکاری ها و مبادلات تجاری و اقتصادی دو کشور تناسبی با روابط آن ها در عرصه های دیگر نداشته و تا حد زیادی محدود مانده است. بزرگترین شرکای تجاری پاکستان عبارت از چین، آمریکا، امارات، انگلستان و آلمان بوده است. و حجم تجارت دو کشور در سال 2019 به 800 میلیون دلار محدود مانده است. از این میزان 500 میلیون دلار مربوط به صادرات ترکیه و 300 میلیون دلار نیز مربوط به واردات ترکیه می باشد. پوشاک، مواد غذایی، دارو، صنایع نظامی، فولاد و موتور حوزه های تجاری میان دو کشور را تشکیل داده است. حضور پاکستان بعنوان یکی از اعضای استراتژیک طرح جاده ابریشم و وجود کریدور در حال ساخت و مهم چین به پاکستان، و نیز تفاهم تجارت آزاد میان ترکیه و پاکستان، تمایل بخش اقتصادی در ترکیه برای افزایش تعاملات اقتصادی با پاکستان را سبب شده است. پاکستان از تمایل خود برای مشارکت دادن ترکیه در طرح کریدور چین به پاکستان سخن گفته است. اهمیت ویژه ای که چین برای جایگاه پاکستان قائل است درجه اهمیت این کشور در مناسبات ترکیه با محور شرق را نیز افزایش داده است. پاکستان در سال های اخیر از مشکلات اقتصادی جدی رنج برده است. تا جایی که از 1980 تاکنون بیش از 10 بار از بانک جهانی کمک های مالی دریافت کرده است. در دوران ترامپ و با قطع کمک های مالی آمریکا و مطرح شدن پاکستان بعنوان یکی از کشورهای حامی تروریسم وضعیت اقتصادی این کشور در شرایط بغرنج تری قرار گرفته است. در تفاهم نامه دو کشور برای تجارت آزاد از هدف 5 میلیارد دلاری روابط تجاری سخن به میان آمده است. شروع به کار خط آهن استانبول-تهران-اسلام آباد در آینده نزدیک نیز نشان گر تلاش ترکیه برای افزایش سطح مبادلات تجاری  با پاکستان است. بدون تردید ایران در این میان نقشی حیاتی در برقراری چنین روابطی ایفا می کند. تلاش ترکیه برای دسترسی بیشتر به بازار پاکستان، فرصت های بیشتری برای ایران در پیوند با خط مواصلاتی پاکستان به ترکیه می دهد و نه تنها اهمیت ژئواکونومیک ایران را افزایش می دهد بلکه می تواند زمینه ای برای افزایش مبادلات تجاری میان ایران با پاکستان نیز باشد. از سوی دیگر جایگاه ویژه پاکستان در نزد چین نیز می تواند فرصت های بیشتری برای کشورمان در زمینه افزایش همکاری های مرتبط با جاده ابریشم ایجاد نماید.

 راه آهن اسلام آباد-تهران- استانبول

اخیرا ایران، پاکستان و ترکیه برای احیا و بکارگیری خط آهن اسلام آباد، تهران، استانبول (برای حمل بار) به توافق رسیده اند. این خط ریلی امکان ارتباط میان سه کشور پاکستان، ایران و ترکیه را فراهم کرده و حجم تجارت میان سه کشور را افزایش خواهد داد. این خط ریلی که به آن قطار اکو نیز گفته می شود بصورت آزمایشی در سال 2009 شروع به کار کرده بود و به رغم آن که از جانب سازمان ملل بعنوان کریدوری بین المللی مورد شناسایی قرار گرفته، تاکنون صرفا برای سفرهای آزمایشی مورد استفاده قرار گرفته است. هدف عمده ای که طرف ترکیه ای از راه اندازی این خط ریلی دنبال می کند کاهش طول مسیر ارسال کالا از ترکیه به پاکستان است. سفر در طی این مسیر 6500کیلومتری، در حدود 11 روز به طول می انجامد. در حالی که ارسال کالا از کشورهای اروپایی به پاکستان از طریق مسیر دریایی حدود 45 روز زمان نیاز دارد. مسیر دریایی میان استانبول تا اسلام آباد نیز 21 روزه است. این خط ریلی ظرفیت های بهره گیری کشورهای دیگری مانند افغانستان، آذربایجان، و کشورهای آسیای مرکزی را نیز فراهم می کند. این خط ریلی در کنار تقویت روابط تجاری میان اعضای همکاری های اکو، مسیر باصرفه ای را برای نقل و انتقال کالا میان اروپا و بازار آسیای جنوبی و غربی و بویژه پاکستان فراهم می کند. خط ریلی زیرزمینی مارمارای در استانبول بخش آسیایی و اروپایی ترکیه را متصل کرده و از این طریق امکان اتصال خط ریلی اسلام آباد-تهران استانبول به خطوط ریلی اروپا را دارد. راه اندازی و شروع به کار جدیِ خط ریلی مذکور می تواند جایگاه ایران در پیوند دادن اروپا با جنوب آسیا و غرب آن را تقویت نماید. 

طرح خط ریلی اسلام آباد-تهران-استانبول بزرگترین و عمده ترین طرح سازمان همکاری های اکو محسوب می شود. این سازمان که در سال 1985 با پیشگامی ایران، ترکیه و پاکستان تاسیس شده بود به دنبال گسترش همکاری های منطقه ای بود. با فروپاشی شوروی نیز جمهوری های نوپای آسیای مرکزی نیز اقدام به عضویت در این سازمان نمودند.

موانع موجود بر سر راه خط آهن اسلام آباد-تهران-استانبول

با این حال تاکنون موانع بسیاری در تحقق اهداف اولیه این سازمان وجود داشته است. از آن جمله می توان به محدودیت های ایجاد شده علیه ایران در سال های اخیر و نیز بی ثباتی و ناامنی در پاکستان اشاره کرد. بخشی از مناطق غرب پاکستان (بلوچستان پاکستان) که محل عبور این خط ریلی است شاهد فعالیت گروه های تروریستی مانند داعش بوده است. پیشتر داعش و شبه نظامیان تجزیه طلب به پروژه های اقتصادی در منطقه بلوچستان پاکستان حمله کرده بودند. لذا این خط ریلی می تواند براحتی به هدفی برای این گروه ها تبدیل شود. بخشی از این خط ریلی در پاکستان (کویته-تفتان) نیازمند بازسازی است. همکاری هایی میان ایران و پاکستان به منظور بروزرسانی و ترمیم این مسیر در جریان است. با این حال ضعف های اقتصادی موجود در پاکستان ممکن است در اجرای طرح بازسازی این بخش از خط ریلی موانعی را ایجاد نماید.

 افزایش همکاری ها در اوراسیا و جاده ابریشم

خط ریلی مذکور نه تنها جایگاه سه کشور در ارتباط میان آسیا و اروپا را تقویت می کند، می تواند تجارت متقابل سه کشور را نیز افزایش دهد. برای مثال تنها 26/1 درصد از صادرات پاکستان به ترکیه انجام می گیرد . و صرفا 1/. درصد از صادرات پاکستان به ایران صورت می گیرد. حال با شروع به کار خط ریلی می توان به افزایش سطح تجارت طرف ها امیدوار بود. اگر امکان اتصال این خط ریلی به راه آهن پاکستان به چین به وجود بیاید، منافع اقتصادی و استراتژیک سرشاری را نصیب سه کشور موسس سازمان همکاری های منطقه ای خواهد کرد. این مسیر ریلی اگرچه بخشی از پروژه بزرگ یک کمربند، یک راه چین (جاده ابریشم) نیست با این حال می تواند در نهایت به این خط ریلی هم متصل شود. بدون تردید چنین پروژه هایی در کنار افزایش اهمیت ترانزیتی سه کشور، می تواند زمینه های شراکت و همکاری های منطقه ای را تقویت نماید. البته تا تحقق چنین سناریویی زمان قابل توجهی نیاز است.

در یک سال اخیر به دلیل افزایش محدودیت های مختلف مرزی (شیوع کرونا) صادرات از طریق خطوط ریلی افزایش بی سابقه ای را در سطح جهانی نشان می دهد. آمار نشان می دهد که در یک سال اخیر در دوران قرنطینه صادرات ترکیه از طریق مسیر ریلی نسبت به سال 2019 دو برابر شده است. یکی از انگیزه های ترکیه در پیگیری پروژه های جدید ریلی، افزایش ظرفیت ها برای صادرات کالاهای تولیدی خود می باشد.

اهتمام ترکیه برای به راه افتادن این خط ریلی نشان از افزایش اهمیت همکاری های ترکیه با شرق و منطقه اوراسیا دارد. خط ریلی میان گذری که ترکیه را از طریق باکو به آسیای میانه و چین متصل می کند و نیز خط ریلی استانبول-تهران- اسلام آباد نشان می دهد که همکاری های اقتصادی با شرق و نیز ژئواکونومی اوراسیا در حال کسب جایگاه مهم تری در نظام فکری حاکمان ترکیه است. بدون تردید افزایش اهمیت تجارت و مراوده با شرق و اوراسیا، زمینه های بیشتری برای تاثیرگذاری و بازیگری ایران ایجاد خواهد کرد.

                                   خط ریلی که ترکیه را از طریق قفقاز و آسیای مرکزی به چین متصل می کند

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است