تأثیر هواپیماهای بدون سرنشین در جنگ قره‌باغ

تقریباً همه تحلیل­گران سیاسی و نظامی معتقدند عامل مهم برتری نظامی جمهوری آذربایجان در جنگ با ارمنستان در ماه ‌های پایانی سال2020، دسترسی و استفاده بهینه از پهپادها و در مقابل عدم توان دفاعی ارمنستان در برابر این سلاح ‌ها بود.

در ماه های گذشته اندیشکده ‌های نظامی دنیا و مجلات صنایع دفاعی زیادی به تحلیل جنگ دوم قره ‌باغ که به آزادسازی اراضی اشغالی آذربایجان انجامید، پرداخته ‌اند و تقریباً همه به نقش مهم «پهپادها» در این جنگ و در جنگ‌ های آینده تاکید داشته اند.

«بحری مرد دمیرل» تحلیلگر دفاعی، استدلال می‌کند که «در جنگ قره‌ باغ برای اولین بار در جهان، هواپیماهای بدون سرنشین به ‌عنوان عنصر اصلی در حملات هوایی استفاده شد و استفاده از پهپادها به ‌عنوان یک دکترین نظامی جدید وارد ادبیات نظامی جهان شد».

پیشینه رقابت تسلیحاتی دو کشور

از سال 1990 بین آذربایجان و ارمنستان یک مسابقه تسلیحاتی شدید آغاز شد. درگیری ‌هایی بین دو کشور در سال 2016 و ژوئیه 2020 وجود داشت، اما در این درگیری‌ ها دو طرف نتوانستند برتری خاصی کسب کنند. با این وجود، پس از آغاز جنگ دوم قره‌ باغ، درحالی‌که آذربایجان نقشه‌ های دفاعی خود را متنوع کرده بود، ارمنستان هیچ اقدامی انجام نداد یا شاید هم نتوانست. می ‌توان گفت که ارمنستان در محاسبه ظرفیت نظامی و توان پهپادی آذربایجان به‌شدت اشتباه کرد و با شکست سنگینی روبرو شد.

جمهوری آذربایجان از سال 2008 برای نوسازی ارتش خود هزینه ‌های زیادی را صرف کرد. در یکی از این موارد آذربایجان کارخانه مونتاژ پهپادها را راه‌ انداخت؛ شرکت اسرائیلی- آذربایجانی «آزاد سیستمز» پهپاد شناسایی «ارواستار» و پهپادهای انتحاری «اوربیتر۱‌-ک» و «اوربیتر-۳» را تولید کرد. علاوه بر این دو، پهپاد دوربرد «هرمس ۹۰۰» هم مونتاژ کرد.

آذربایجان در جریان درگیری ‌های سال 2016، گوشه‌ ای از این توان را به نمایش گذاشت و آزمایشی برای درگیر کردن مهمات جدید خود با سلاح‌ های پیشرفته روسیِ در اختیار ارمنستان انجام داد. پس از درگیری ‌های 2016، ارمنستان خرید تسلیحاتی خود را از روسیه افزایش داد و شروع به سرمایه ‌گذاری در سیستم ‌های دفاع هوایی مانند SAM  قابل‌حمل Verba و SAM سیار Tor-1M کرد. باوجود این اقدام، ارمنستان اقدامات احتیاطی لازم را در برابر هواپیماهای بدون سرنشین آذربایجان انجام نداد. ایروان با دکترین ‌های قدیمی اتحاد جماهیر شوروی همراه و معتقد بودند که داشتن پدافند هوایی کافی است. نظامیان ارمنی فکر می‌کردند که «خط باگرامیان»، که مجموعه‌ ای بود از استحکامات ایجاد شده در جنگ اول قره ‌باغ، برای جلوگیری از هرگونه حمله آذربایجان کافی است.

شیوه عمل ارتش آذربایجان در جنگ اخیر شباهت عجیبی با دکترین نظامی ترک داشت و برخی معتقدند اصولاً فرماندهی این عملیات‌ ‎ها با افسران ترک بود. ترکیه و آذربایجان از سال 1992 روابط نظامی نزدیک دارند. این همکاری شامل آموزش و تمرین هم بوده. آذربایجان همچنین تحت فرماندهی ترکیه در عملیات ناتو در کوزوو و افغانستان شرکت کرد.  نکته دوم که واضح‌ تر است، این که ترکیه از چندین سال قبل، درگیر برنامه ‌ریزی عملیاتی جنگ دوم قره ‌باغ بود. طی این سال‌ ها پهپادها برای مهمات ترکیه بهینه شدند.

در طول جنگ قره ‌باغ، طرف ارمنی با وجود داشتن یگان هوایی قوی ‌تر، از هواپیماهای جنگنده استفاده نکرد، چون از دست‌ دادن هر جنگنده بسیار پرهزینه است. بنابراین، فضای هوایی بر فراز قره ‌باغ مورد مناقشه قرار نگرفت و این امر باعث شد فضای بهتری برای فعالیت هواپیماهای بدون سرنشین فراهم شود. علاوه بر این، طرف ارمنی از توانایی حداقلی در جنگ الکترونیک برخوردار بود.

نقش کلی پهپادها در جنگ

جنگنده ­های بدون سرنشین مؤثر(LAM)، هواپیماهای بدون سرنشین نظارت اطلاعاتی و شناسایی (ISR) و وسایل نقلیه هوشمند جنگی (UCAV) یک مزیت قابل توجه برای آذربایجان در این جنگ بودند. هواپیماهای بدون سرنشین مزایا و قابلیت‌ هایی در ضربات به اهداف دوربرد فراهم کردند که توان رزم ارتش ارمنستان را از هم پاشید. آذربایجان از پهپادها برای یافتن هدف، ردیابی و انهدام اهداف بسیار فراتر از اهداف مشخص در خطوط مقدم استفاده کرد؛ به همین دلیل، باکو توانست خطوط تأمین و تدارکات ارمنستان را به هم بزند.

علاوه بر این، هواپیماهای بدون سرنشین درحالی‌که برای حمله آماده می ‌شدند، ضد حمله ارامنه را نیز به هم می‌ زدند. هواپیماهای بدون سرنشین همچنین باعث افزایش کارایی و دقت توپخانه زمینی و هواپیماهای جنگی شدند.

آذربایجان در جریان این درگیری از انواع متفاوتی از پهپادها استفاده کرد. یکی از قدرتمندترین آن‌ها «بیرقدار تی‌بی ۲» بود که از ترکیه خریداری شده بود. این پهپاد با سرعت ۸۰ مایل در ساعت پرواز می کند و چهار موشک با هدایت لیزری و میکرومهمات هوشمند را حمل می کند. ارتش آذربایجان ویدئوهای زیادی منتشر کرده است که نشان می ‌دهد این پهپادها خودروها را هدف قرار می‌ دهند.

             تصاویر پهپاد بیرقدار از انهدام یگان‌های زرهی و تجهیزات پدافندی ارمنستان

در کنار بیرقدار، ارتش آذربایجان نسخه ‌های داخلی پهپاد کامیکازی کوچک «اوربیتر-۱ کی» تحت لیسانس اسرائیل و پهپادهای انتحاری «هاروپ» اسرائیلی را نیز مورد استفاده قرار داد. نکته جالب درباره کارکرد هاروپ این است که ارتش آذربایجان از راه دور پهپاد An-2 را به‌عنوان طعمه پدافند هوایی ارمنستان استفاده می‌کرد و پس از رهگیری پدافند، از هاروپ برای حمله و نابودی آن‌ ها بهره می‌جست. در همین جنگ یک نمونه از این پهپاد ارتش آذربایجان بعد از ورود به آسمان ایران، در شهرستان هریس سقوط کرد.

آذربایجان با اعمال تغییرات در شماری از هواپیماهای دوباله روسی، An-2 خود را به پهپادهای بمب‌انداز تبدیل کرده بود. آذربایجان در نهایت 11 پهپاد خود را به این شیوه از دست داد، اما این راهبرد به ایجاد یک حفره در دفاع هوایی ارمنستان کمک کرد.

ارتش جمهوری آذربایجان از انواع دیگری از هواپیماهای بدون سرنشین نیز استفاده کرد. به گفته مرکز مطالعات پهپادها در کالج بارد در آمریکا، این کشور دو فروند «هرون ‌تی‌پی»، ۱۰ فروند «هرمس ۴۵۰۷»، ۱۰۰ فروند «اسکای استرایکرز« و ۵۰ فروند «هاروپ» که همگی پهپادهای ساخت اسرائیل هستند را در اختیار دارد.

کارشناسان نظامی معتقدند پهپادهای بیرقدار تی‌بی ۲ احتمالاً توسط اپراتورهای ترک هدایت شده‌ اند که تجربه حمله به سیستم ‌های دفاع هوایی قدیمی روسی در لیبی و سوریه را داشتند و می ‌دانستند که چگونه از نقاط ضعف این سیستم ‌ها بهره‌برداری کنند. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در مصاحبه‌ ای با بیان اینکه پهپادهای ترکیه‌ ای «سلاح ‌هایی بسیار مدرن و کارآمد هستند»، گفت: «من می‌ توانم به شما بگویم تنها با این پهپاد‌ها که از ترکیه خریداری کرده ‌ایم، تجهیزات نظامی ارمنستان به ارزش یک میلیارد دلار را نابود کردیم.»

                             عملکرد سیستم ‌های پدافندی در مقابل پهپادها

مهم ‌ترین ضعف سیستم نظامی ارمنستان در این جنگ، عدم سرمایه ‌گذاری و خرید سیستم ‌های پدافندی کوتاه ‌برد که قابلیت شکار پهپادها را داشته باشند بود. ارمنستان با وجود داشتن سامانه ‌های برد بلند روسی مثلS-300T که به آن‌ ها توان دفاع در برابر حملات موشکی و جنگنده ‌ها را می ‌داد، روی سامانه ‌های کوتاه برد سرمایه ‌گذاری لازم را نکرده بود و در کنار توانمندی پهپادی آذربایجان بایستی عدم توان دفاع پدافندی کوتاه‌برد ارمنستان و عدم آموزش‌ های لازم را به‌ عنوان اهرم اصلی تغییر موازنه در این جنگ به شمار آورد. اصولاً سامانه ‌های در اختیار ارمنستان به درد شکار پهپاد و ریزپرنده ‌ها نمی ‌خورد و اگر ارمنستان دارای چنین سامانه ‌هایی بود، حتماً یگان پهپادی آذربایجان فلج می‌ شد و نمی‌ توانست این‌گونه یگان ‌های زمینی ارتش ارمنستان را نابود کند.

بایستی به این نکته نیز اشاره کرد که در سال 2018 و در جریان سفر نیکول پاشینیان نخست ‌وزیر ارمنستان به لبنان، دو طرف درخصوص بازدارندگی در برابر پهپادهای اسرائیلی -که آذربایجان نیز از انواع مختلف آن استفاده می‌ کند- مذاکراتی داشتند. قبل از آن نیز در سفر وزیر دفاع لبنان به ایروان توافقاتی در این زمینه شده بود که یک فرصت بازدارندگی برای ایران محسوب می‌ شود.

فناوری نظامی الگوی توسعه دیالکتیکی دارد. برای هر سلاح تهاجمی جدید، همیشه اقدامات دفاعی وجود دارد. این موضوع در مورد هواپیماهای بدون سرنشین نیز صادق است. دفاع در برابر هواپیماهای بدون سرنشین مسئله پیچیده ‌ای است؛ چون پهپادها انواع مختلفی دارند و هرکدام چالش‌ های مختلفی را برای یک مدافع ایجاد می‌کند. پهپادها همچنین مستعد جنگ الکترونیک هستند.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .