چشم انداز روابط ایران و ارمنستان بعد از مساله قره باغ ۲۰۲۰
در بعد از استقلال ارمنستان، دو کشور ایران و ارمنستان همیشه به عنوان شریک و دوست به یکدیگر می نگریسته اند. در سال 1992 ایران با رویکردی متعادل در مساله قره باغ دروازه جدیدی از روابط را به سوی دو کشور گشود به خصوص زمانی که آذربایجان و ترکیه مرزهای خود را به روی ارمنستان بست مرزهای ایران به عنوان راه نجاتی برای ارمنستان تلقی می شد که به عنوان مسیری برای عبور از گرجستان به دلیل ناامنی و ثبات داخلی محسوب می شد.
ارمنستان و ایران بعد از جنگ قره باغ به دنبال تقویت همکاری های اقتصادی به روابط دوستانه خود ادامه دادند. پروژه برجسته خط لوله گاز ایران – ارمنستان که در مارس 2007 راه اندازی شد. طبق توافقنامه مبادله دوجانبه، ارمنستان گاز ایران را وارد و برق صادر می کند. در سال 2018 ارمنستان 567 میلیون متر مکعب گاز ایران وارد کرد و 1.839 میلیارد کیلووات ساعت برق به ایران صادر کرد اما بعد از اعمال تحریم های بین المللی و آمریکایی اعمال شده علیه ایران همکاری های دو جانبه را محدود کرد. ارمنستان در سال 2012- 219 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده در حالی که صادرات به ایران 108.5 میلیون دلار بوده است. در سال 2016 واردات از ایران 164 میلیون دلار بود و ارمنستان فقط 75 میلیون دلار کالا به ایران صادر کرد. با این حال، توافق هسته ای امضا شده در سال 2015 باعث تقویت روابط اقتصادی دوجانبه شد. واردات از ایران در سال 2018 به 269 میلیون دلار رسید و صادرات 94 میلیون دلار بوده است.اما در همین حال، لازم به ذکر است که ایالات متحده با توجه به محاصره ارمنستان توسط آذربایجان و ترکیه، ارمنستان را وادار نکرد که روابط اقتصادی خود را با ایران متوقف کند و آنها را به عنوان یک ضرورت برای ایروان تلقی کند. حتی خروج ماه مه 2018 آمریکا از توافق هسته ای سال 2015 نیز این تعادل را تغییر نداد.
از سال 2016 ارمنستان و ایران به همراه گرجستان، بلغارستان و یونان مذاکرات خود را برای ایجاد کریدور حمل و نقل چند منظوره بین المللی “خلیج فارس – دریای سیاه” که ایران را از طریق ارمنستان، گرجستان و دریای سیاه به اروپا متصل می کند آغاز کرده اند. برخی از متخصصان در ارمنستان خاطرنشان کردند که این راهرو می تواند از طریق ترانزیت دریایی چین – ایران با طرح “کمربند و جاده” چینی متصل شود. ارمنستان در دسامبر 2017 یک منطقه آزاد اقتصادی (FEZ) را در Megri در نزدیکی مرز ارمنستان و ایران تأسیس کرد، به امید تقویت همکاری های اقتصادی دو جانبه. ایران توافق نامه موقت خود را با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) برای ایجاد منطقه تجارت آزاد در ماه مه 2018 امضا کرد که از اکتبر 2019 به اجرا درآمد. این کشور به عنوان عضوی از EAEU از صادرات بدون تعرفه به بازارهای EAEU برخوردار است. به طور همزمان، ارمنستان به سیستم EU GSP + دسترسی دارد و می تواند کالاهای طبقه بندی شده تحت خطوط تعرفه ای 6.400 را با تعرفه صفر یا کاهش به اتحادیه اروپا صادر کند. ارمنستان امیدوار بود که راه اندازی منطقه آزاد Meghri به شرکت های ایرانی امکان ایجاد شعبه در آنجا و صادرات محصولات خود به بازارهای EAEU و EU را بدهد. کشور ارمنستان تنها عضو EAEU با مرز زمینی با ایران است و ایران – توافق نامه موقت منطقه تجارت آزاد EAEU فرصت هایی را برای کشورهای عضو EAEU ایجاد می کند تا از FEZ Meghri به عنوان صفحه پرتاب برای ورود به بازار ایران استفاده کنند. فرصت دیگر برای تقویت روابط اقتصادی دو جانبه ساخت خط انتقال برق سوم ولتاژ ارمنستان – ایران است که امکان افزایش قابل توجه حجم صادرات برق به ایران را فراهم می کند. این توافق نامه در سال 2006 امضا شد. با این حال، ساخت واقعی فقط در سال 2015 آغاز شده و در سال 2022 به پایان می رسد .در این بین “انقلاب مخملی” در ارمنستان در سال 2018 برخی نگرانی ها را در ایران ایجاد کرد مبنی بر اینکه نیروهای “غرب گرا” که در ارمنستان به قدرت رسیده اند، ممکن است از ارمنستان به عنوان لبه پرتاب فعالیت های ضد ایرانی ایالات متحده استفاده کنند. نخست وزیر ارمنستان در فوریه 2019 به تهران سفر کرد و بر آمادگی دولت جدید ارمنستان برای ادامه روابط دوستانه با ایران تأکید کرد. این دیدار شک و تردیدهای ایرانی را پراکنده کرده و روابط دوجانبه را به حالت عادی برگردانده است.
جنگ قره باغ و سال 2020
روابط اقتصادی ایران و ارمنستان در سه دهه گذشته رشد آشکاری داشته است، نکته اصلی ارمنستان در روابط دو جانبه، رویکرد متعادل ایران در قبال مناقشه قره باغ بود. نخبگان سیاسی ارمنستان کاملا معتقد بودند که ایران علاقه مند به حفظ وضع موجود در قره باغ پس از آتش بس در ماه مه 1994 است. اما این تصور که ترکیه یکی از رقبای ایران در قفقاز جنوبی است و هرگونه رشد نفوذ ترکیه در منطقه به ضرر منافع حیاتی ایران است و گسترش ایدئولوژی پان ترکیسم نیز بخصوص در مناطق مرزی ایران از نگرانی های مهم تهران بوده است.
همکاری های رو به رشد آذربایجان – اسرائیل و گزارش های مربوط به استفاده اسرائیل از خاک آذربایجان برای فعالیت های مختلف ضد ایرانی باید ایران را مجبور کند تا از تغییر وضعیت موجود در قره باغ جلوگیری کند. در حالی که آذربایجان در 27 سپتامبر سال 2020 جنگ گسترده ای را علیه جمهوری قره باغ کوهستانی آغاز کرد، بسیاری در ارمنستان تصور می کردند ایران آذربایجان را علنا محکوم خواهد کرد. ارمنستان ابراز امیدواری کرد که گزارش های مربوط به هزاران مزدور سوری مستقر در ترکیه و مشارکت در درگیری ها در مرزهای ایران باید نگرانی های ایران را چند برابر کند. با این حال، با وجود همه این محاسبات، واقعیت متفاوت بود. مقامات ایرانی خواستار از سرگیری مذاکرات شدند، از نگاه ارامنه اما آذربایجان به دلیل شروع جنگ محکوم نشده است. در حالی که محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان چندین بار در طول جنگ اظهار داشت که تهران حضور شبه نظامیان اسلام گرای سنی و “سایر تروریست ها” را در منطقه تحمل نخواهد کرد و رهبر معظم ایران، آیت الله سید علی خامنه ای، اظهار داشتند که باید تمام مناطق آذربایجان آزاد شود و در روزهای پایانی جنگ به آذربایجان بازگردانده شود که شاید این موارد نام برده در خصوص جنگ اخیر منطقه قره با کمی متفاوت تر از خواست و پیش بینی ارمنستان بوده باشد. وزیر امور خارجه ایران در اواخر ژانویه 2021 از باکو بازدید کرد و از حضور خود در جمهوری آذربایجان پس از آزادسازی سرزمین های کشور ابراز خرسندی کرد. وی آمادگی ایران را برای شرکت “گسترده و فعال” در تلاش های بازسازی در سرزمین های آزاد شده ابراز داشت. ظریف در سفر خود به ایروان، چند روز بعد، اظهار داشت که تمامیت ارضی جمهوری ارمنستان خط قرمز ایران است. این قبیل واکنش های مخصوصا در مقابل آذربایجان باعث ایجاد سردرگمی در ارمنستان شد.
ایران همچنین از پیشنهاد رئیس جمهور علی اف برای ایجاد قالب 3+3 (ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، روسیه، ترکیه) برای همکاری های منطقه ای استقبال کرد. در همین حال، ارمنستان این گزینه را تلاشی برای کاهش بیشتر نقش ایالات متحده و اتحادیه اروپا در منطقه و مشروعیت بخشیدن به تقسیم قفقاز جنوبی بین روسیه و ترکیه دانست.
ارمنستان اکنون در بحبوحه بحران شدید سیاسی قرار دارد و خود را برای انتخابات پارلمانی ژوئن 2021 آماده می کند. در فضای فعلی، روابط با ایران از مهمترین موضوعات مورد بحث در ارمنستان نیست. با این وجود، صرف نظر از نتایج، دولت جدید باید به طور جدی سیاست منطقه ای ارمنستان را برای مقابله با چالش ها و جلوگیری از از دست دادن حاکمیت ارمنستان بر منطقه سیونیک ارزیابی مجدد کند. در این زمینه، آینده روابط با ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. علی رغم ناامیدی جامعه ارمنستان از موقعیت ایران در طول جنگ 2020 قره باغ، ارمنستان باید استراتژی روشنی را برای توسعه روابط بیشتر با ایران تدوین کند. توافق اخیر سرمایه گذاری طولانی مدت چین – ایران و امضای آینده EAEU دائمی – توافق نامه منطقه آزاد تجاری ایران، روابط با ایران را برای اولویت بارز ارمنستان قرار داده است. صرف نظر از موقعیت ایران در قبال نتیجه جنگ قره باغ اخیر و بهبود چشمگیر روابط ایران – ترکیه در زمان رئیس جمهور اردوغان، ایران علاقه ای ندارد که ارمنستان به یک کشور مشتری ترکیه و تسلط بی چون و چرای ترکیه در منطقه تبدیل شود. تجلی آشکار نگرانی های ایران واکنش شدید ایران پس از سردون شعر آذربایجانی توسط رئیس جمهوری ترکیه بود که نشان از احتمال بروز بیشر پان ترکیسم در منطقه دارد.
به صورت کلی و در یک جمع بندی علی رغم آن که ارمنستان خواهان اقدامات جدی تر در خصوص مساله قره باغ بود اما باز هم ایران و ارمنستان احتمالا دارای روابط مناسبی با یکدیگر باشند چرا که برای ایران مساله پان ترکیسم و برای ارمنستان حمایت سیونیک بسیار مهم و اساسی هستند و دو کشور را به سمت روابط بیشتر سوق می دهد.
منبع:http://www.irdiplomacy.ir
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
