سفر رئیس جمهور اوکراین به آنکارا و سیاست موازنه ترکیه در دریای سیاه

 افزایش التهابات در شرق اوکراین با حمایت های جدی آمریکا از اوکراین ابعاد جدیدی به خود گرفته است. رئیس جمهور جدید آمریکا از نخستین روزهای ریاست جمهوری خود با ارسال سیگنال حضور فعال تر در دریای سیاه خبر از تغییر در سیاست خارجی واشنگتن (در قیاس با دوران ترامپ) و حضور گسترده تر کشورش در عرصه بین المللی داده است. صف آرایی آمریکا با روسیه در دریای سیاه پیام بازگشت آمریکا به عرصه سیاست جهانی است؛ که هدف از آن ایجاد جبهه ای واحد از کشورهای اروپایی در برابر دشمن مشترک است. نباید فراموش کرد که بایدن و حکومتش به دنبال محدود سازی روابط اروپا و به خصوص آلمان با روسیه نیز می باشند. لذا آمریکا در حال بهره برداری از التهابات اخیر در راستای بازسازی بلوک غرب است. بلوکی که در دوران ترامپ آسیب های جدی را متحمل شده بود.

اوکراین که در داخل با معضلات اقتصادی مواجه است با افزایش تنش ها در مرزهای شرقی به دنبال جلب همکاری و مساعدت های نظامی و اقتصادی کشورهای غربی است. با افزایش تهدیدات روسیه در شرق اوکراین، کیف به دنبال جلب نظر مساعد اعضای ناتو برای عضویت در این اتحادیه نظامی است. روسیه نیز در زمینه حضور ناتو و نیروهای آمریکایی در مرزهای غربی اش دارای نگرانی های جدی است. و تهدید به عکس العمل جدی در برابر اقدام تحریک آمیز اوکراین نموده است.

با افزایش تنش ها در حوزه دریای سیاه و شرق اوکراین (منطقه دُنباس)، پای ترکیه نیز به عنوان عضوی از ناتو و یکی از کشورهای همجوار به این ماجرا باز شده است. اوکراین از ترکیه به عنوان شریکی راهبردی و قابل اتکا یاد کرده و انتظارتی در زمینه حمایت از عضویت آن در ناتو و نیز مقابله با روسیه دارد. از سوی دیگر روسیه نیز از ترکیه انتظار دارد تا با اجرای دقیق پیمان مونترو[1] مانع از ورود کشتی های نظامی آمریکایی به دریای سیاه شود. اخیرا مقامات ترکیه از حضور دو ناو هواپیمابر آمریکایی در دریای سیاه در هفته آینده خبر داده اند. این امر نگرانی های مسکو در زمینه افزایش حضور نظامی آمریکا در دریای سیاه را افزایش داده است. تماس تلفنی پوتین با اردوغان پیش از سفر زلینسکی به ترکیه، نشان می دهد که روسیه ملاحظات خود در زمینه رعایت قرارداد مونترو توسط ترکیه و نیز محتملا میانجیگری این کشور در زمینه اختلافات با اوکراین را به اشتراک گذاشته است. سفر اخیر زلینسکی به ترکیه اگرچه با برنامه ریزی قبلی صورت گرفته با این حال به دلیل همزمانی آن با تنش ها در دنباس، مهم تلقی شده است. این سفر دومین سفر زلینسکی به ترکیه در شش ماه اخیر بوده است. به نظر می رسد ترکیه در بحبوحه تنش ها به دنبال افزایش اهمیت و جایگاه خود در عرصه بین المللی و نیز حفظ توازن در روابط خود با روسیه و اوکراین است. در همین راستا آنکارا مایل به میانجیگری میان روسیه و اوکراین نیز می باشد. اردوغان پس از دیدار با زلینسکی وعده حمایت از اوکراین در صورت نیاز را داده و از یکپارچگی سرزمینی اوکراین دفاع کرده است. او در عین حال خواهان خاتمه مسالمت آمیز تنش ها در این منطقه شده و از لزوم تبدیل شدن دریای سیاه به دریای صلح و ثبات سخن گفته است. ترکیه اگرچه بر سر موضوعات مختلفی مانند اس-400 دچار اختلافات جدی با غرب است، اما در زمینه روابط تنگاتنگ با اوکراین و حمایت از یکپارچگی سرزمینی آن سیاستی هم راستا با غرب اتخاذ کرده است. با این حال لحن اردوغان نشان می دهد که او در زمینه عدم نقض خطوط قرمز مسکو نیز محتاط بوده است.

روابط ترکیه با روسیه و اوکراین

ترکیه در جریان بحران سال 2013 رویکرد منفعلی در قبال اختلافات روسیه و اوکراین داشت. و به رغم آن که بصورت رسمی الحاق کریمه به روسیه را محکوم نموده و از یکپارچگی سرزمینی اوکراین حمایت کرد، با این حال اقدام عملی ملموسی در راستای مقابله با اقدامات روسیه انجام نداد. در حال حاضر نیز به رغم افزایش تنش ها در دنباس و حمایت جدی روسیه از شورشیان ساکن در شرق اوکراین، روابط ترکیه و روسیه همچنان در سطح قابل توجهی قرار دارد. روسیه و ترکیه از روابط تجاری، نظامی، و سیاسی در حال گسترشی برخوردارند. خرید سامانه اس-400 از روسیه، همکاری ها در قره باغ و سوریه، ساخت نیروگاه هسته ای در آک کویو، و نیز احداث خط لوله ترک استریم از طریق ترکیه (که گاز روسیه را از طریق ترکیه به جنوب اروپا منتقل کرده و از این طریق روسیه را قادر به دور زدن اوکراین در زمینه ارسال گاز به جنوب اروپا نموده است) مظاهر این شراکت در حال گسترش هستند. ترکیه از سوی دیگر در حال تعمیق و گسترش روابط اقتصادی، نظامی و سیاسی با اوکراین بوده است. تا جایی که دو طرف قراردادهای متعددی در زمینه گسترش صنایع دفاعی (مانند ساخت مشترک موتور هواپیما) به امضا رسانده اند. ترکیه اخیرا اعلام کرده است که هلی کوپترهای نظامی سنگین خود با نام آتاک 2 و پهپاد آکینجی را به موتورهای اوکراینی مجهز خواهد کرد. اوکراین نیز اخیرا اقدام به خرید 12 پهپاد بیرقدار 2 از ترکیه نموده است. در حال حاضر ترکیه و اوکراین برای انعقاد قرارداد تجارت آزاد  در حال همکاری با یکدیگر هستند. ترکیه روابط تاریخی گسترده ای با کریمه و تاتارهای آن داشته است. تاتارهای ساکن در این منطقه به لحاظ قومیتی و دینی روابط ویژه ای با ترکیه داشته اند. کریمه از قرن 15 تا 18 بخشی از امپراتوری عثمانی بوده است. تاتارها در حال حاضر 13 درصد از جمعیت شبه جزیره کریمه را تشکیل می دهند.

برآورد آینده تحولات شرق اوکراین و نقش ترکیه

به نظر می رسد در آینده کوتاه مدت ترکیه در زمینه حمایت از اوکراین دست به عصا تر خواهد بود تا در عین حفظ روابط ویژه خود با اوکراین از آسیب رساندن به روابط با روسیه اجتناب نماید. به عبارت دیگر ترکیه به حمایت لفظی خود از تمامیت ارضی و یکپارچگی سرزمینی اوکراین ادامه خواهد داد و در عین حال از برانگیختن خشم مسکو از طریق حمایت های عملی جدی از کیف اجتناب خواهد کرد. به نظر می رسد حمایت ترکیه در این مقطع عبارت از فرستادن مستشاران نظامی برای بهره گیری بهتر از پهپادهای بیرقدار خواهد بود. روسیه تاکنون در زمینه فروش پهپادهای نظامی ترکیه به اوکراین اظهار نگرانی نکرده است. با حال این پهپادها می توانند در جنگ محتمل اوکراین با جدایی طلبانِ مورد حمایت روسیه منشا اثر باشند. لذا اگر درگیری هایی در دنباس رخ داده و در نهایت منجر به بازپس گیری آن از جانب اوکراین شود، بدون تردید نگرانی های مسکو از همکاری های نظامی ترکیه و اوکراین افزایش خواهد یافت. برخی در اوکراین تنش های اخیر در دنباس را با جنگ اخیر در قفقاز مقایسه کرده و از احتمال تاثیرگذاری پهپادهای بیرقدار در تغییر موازنه به نفع کیف سخن گفته و در این زمینه اظهار خوش بینی کرده اند. با این حال مقایسه این دو حوزه، مقایسه ای پرخطا خواهد بود؛ چرا که در جنگ قره باغ، روسیه از مداخله جدی به نفع ارمنستان استنکاف نمود، اما در شرق اوکراین وضعیت بدون تردید متفاوت خواهد بود. از سوی دیگر تغییر موازنه نیروها از طریق پهپادها به نفع اوکراین، نگاهی خوش بینانه است. لذا اگر مقامات اوکراینی به اتکای حمایت های غرب و نیز تسلیحات خریداری شده از ترکیه و کشورهای غربی، سودای تکرار آن چه که در قفقاز رخ داده را داشته باشند، دچار اشتباه محاسباتی خواهند شد. با این حال رصد سطح آمادگی ارتش اوکراین نشان می دهد که این کشور آمادگی لازم برای مقابله مستقیم با روسیه را نداشته و شروع جنگی تمام عیار با روسیه چندان محتمل به نظر نمی رسد. در کریمه نیز وضعیت مشابهی وجود داشته و امکان بازپس گیری آن از طریق راه حل نظامی ناممکن به نظر می رسد.

ترکیه تاکنون تلاش کرده موازنه موجود میان روابط خود با روسیه و اوکراین را رعایت کند که تاکنون در این زمینه موفق بوده است. اما با افزایش تنش ها و بروز هر گونه درگیری مستقیم میان روسیه و اوکراین حفظ این موازنه بسیار سخت تر خواهد شد. اگر درگیری ها در دنباس وارد ابعاد جدی و نگران کننده شود ترکیه نیز بدون تردید از این وقایع متاثر خواهد شد؛ چرا که از یک سو در درون اتحاد غرب و ناتو برای قرار گرفتن در کنار اوکراین و مرزبندی با روسیه تحت فشار قرار خواهد گرفت و از سوی دیگر از برهم خوردن روابط خود با روسیه نیز استقبال نخواهد کرد. لذا ترکیه از افزایش تنش ها در این منطقه استقبال نمی کند.

برخی ها حضور قابل توجه نیروهای روس در مرز با اوکراین را نشانه ای از قصد روسیه برای الحاق منطقه دنباس می دانند. سابقه رفتار روسیه با اوکراین و الحاق کریمه به خاک این کشور بسیاری را در غرب در زمینه امکان گسترش تنش ها در شرق اوکراین نگران کرده است. اما احتمال حمله روسیه برای تصرف این منطقه در حال حاضر چندان جدی به نظر نمی رسد. یکی از عوامل اصلی در بازدارندگی روسیه از مداخله مستقیم در شرق اوکراین موضوع خط لوله نُرد استریم 2 و خرید گاز روسیه توسط آلمان است. احتمال بروز جنگی تمام عیار میان اوکراین و روسیه می تواند پروژه اجرای این خط لوله را به محاق ببرد.

[1] با مطرح شدن پیمان مونترو (Montreux Convention) توجهات به نقش ترکیه از جانب طرفین تنش افزایش یافته است. پیمان مونترو که در سال 1936 منعقد شده است محدودیت هایی در باب حضور کشتی های جنگی در دریای سیاه و عبور آن ها از تنگه های تحت اختیار ترکیه اعمال می کند. در این پیمان از آزادی کشتی های غیر نظامی برای عبور از تنگه های تحت اختیار ترکیه سخن به میان آمده، اما برای کشتی های نظامی کشورهای غیر ساحلی محدودیت هایی در نظر گرفته شده است. مانند سقف حضور 3 هفته ای برای کشتی های نظامی کشورهایی که فاقد ساحل در دریای سیاه می باشند. همچنین کشورهای دیگر، قبل از عبور از تنگه های تحت اختیار ترکیه موظف به اعلام قبلی به آنکارا می باشند.

منبع:منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است.