چشم اندازهای پیش روی اقتصاد فضا
این جنبه از اقتصاد فضا کمرنگ نشده ولی دو جنبه بسیار مهم به آن اضافه شده است: اولا،ً تعداد بازیگران دخیل در اقتصاد فضا بسیار افزایش پیدا کرده است و بخش خصوصی و همچنین دولت های مختلف به آن ورود پیدا کرده اند و دیگر تسلط مطلق ابرقدرت هایی مثل ایالات متحده آمریکا یا اتحاد جماهیر شوروی سابق از بین رفته است. ثانیاً، در مسیری قرار گرفته ایم که با گسترش چشمگیر توریسم فضایی و پایگاه های فضایی، به زودی تأثیر فضا بر اقتصاد بین الملل تنها غیرمستقیم نخواهد بود و فضا خود مستقیماً به یک منبع درآمد و بنابراین عرصه فعالیت اقتصادی تبدیل خواهد شد. در ادامه به عوامل مهم موثر بر این دو تحول بزرگ پرداخته خواهد شد.
1) ورود بخش خصوصی به اقتصاد فضا
در حال حاضر سه نفر از میلیاردرهای قدرتمند در جهان توجه خود را به اقتصاد فضا معطوف کردهاند: «ایلان ماسک»، موسس شرکت خودروسازی تسلا، «جف بزوس»، موسس و مدیرکل سابق شرکت خریدوفروش اینترنتی آمازون، و «ریچارد برانسون»، رئیس شرکت هولدینگ سرمایه گذاری ویرجین. بین این سه نفر تمرکز ماسک بیشتر بر گسترش تکنولوژی های فضایی به منظور رسیدن به کره مریخ است، و تمرکز بزوس و برانسون بر گسترش توریسم فضایی. به رغم تفاوت این سه چهره با یکدیگر، شباهت هر سه این است که از تحولاتی مهم در اقتصاد فضا خبر می دهند.
ایلان ماسک برای دستیابی به اهداف خود شرکت خصوصی فضایی «اسپیس اِکس» را تأسیس کرده است. به گفته ماسک، اسپیس اکس قصد دارد در نهایت تا قبل از سال 2030 یک انسان را روی کره مریخ پیاده کند. او تا به حال چند بار به پرتاب موشک به فضا اقدام کرده است، اقداماتی که گاه موفق و گاه ناموفق بوده اند، و همچنین یک خودروی تسلا را در مدار زمین قرار داده است، حرکتی که مورد انتقادات شدیدی قرار گرفت. او همچنین از برنامه های بلندمدت خود برای ایجاد یک کلونی قابل زیست برای انسان ها روی کره مریخ سخن می گوید. البته متخصصین بسیار بعید می دانند که ماسک هرگز به تمام یا حتی بخشی از آرزوهای فضایی خود دست یابد، ولی نکته مهم این است که ماسک به شکلی جدی پای بخش خصوصی را به فضا باز کرده است.
جف بزوس و ریچارد برانسون اما برنامه های بسیار واقع بینانه تری دارند و آن تنها سفر به فضا به شکل توریستی است. برانسون در این زمینه پیشی گرفت و موفق شد که با موشک ساخت خود به بالاترین سطح اتمسفر زمین برود و بازگردد. بزوس هم قصد دارد که با یک همسفر مدتی به فضا سفر کند و به این منظور شرکت «بلو اوریجینز» را تأسیس کرده است.
ویژگی مشترک و تأثیر مشترک هر سه نفر این است که پای بخش خصوصی را به فضا بازکرده اند. بخش خصوصی در این زمینه احتمالاً در دو بخش فعالیت جدی خواهد کرد: اولاً در بخش توریسم فضایی. توریسم فضایی دهه ها است که سابقه دارد ولی محدود به ثروتمندترین اشخاص و همچنین افرادی بوده که تا حدی از مهارت فضانوردی برخوردار هستند. اما این چنین به نظر می رسد که شرکت های خصوصی قصد دارند تکنولوژی فضایی را به حدی برسانند که جمعیت بسیار بزرگتری قادر به گردشگری فضایی باشند. احتمالاً تا زمانی که توریسم فضایی بسیار آسان شود و برای شهروندان طبقه متوسط قابل دسترس باشد همچنان فاصله داریم، ولی ممکن است در کوتاه مدت تحولاتی ایجاد شود که توریسم فضایی به بخشی جدی در اقتصاد تبدیل شود. در این زمینه به نظر می رسد که باید فعالیت های بزوس و بلو اوریجینز را در مقایسه با دو نفر دیگر جدی تر گرفت: بزوس قصد دارد به شکلی جدی برای این هدف فعالیت کند و اصولاً هدف او از تأسیس شرکت بلو اوریجینز همین است.
ثانیاً بخش خصوصی احتمالاً تبلیغات در فضا را به عاملی بسیار مهم تبدیل خواهد کرد. شرکت های خصوصی به گسترش و تولید تکنولوژی های فضایی اقدام خواهند کرد و هزینه این امر را از طریق تبلیغات تأمین خواهند کرد. هدف ماسک از قرار دادن یک خودرو در فضا تبلیغ برای شرکت خود بوده است تا هزینه های اسپیس اکس را توجیه کند، تبلیغی بسیار موفق که هنوز پس از سه سال باعث میشود تسلا در رسانه ها و شبکه های اجتماعی موضوع داغ مورد بحث باشد. هدف اصلی برانسون هم مطرح شدن شرکت ویرجین در اخبار و شبکه های اجتماعی بود. بعید نیست در ادامه شرکت های خصوصی با ورود به فضا و ساخت پایگاه پژوهشی، به دنبال تأمین هزینه خود از تبلیغات در فضا باشند.
البته به عنوان نکته ای فرعی باید ذکر شود که ماسک البته حقیقتاً به دنبال رویای (غیرواقع بینانه) مهاجرت بشر از زمین به مریخ است و کسب درآمد برای او هدفی کاملاً فرعی است، ولی برانسون تنها به دنبال هدف تبلیغی بوده است و احتمالاً برخلاف ماسک و بزوس بازیگری عمده و فعال در آینده اقتصاد فضا نخواهد بود.
2) ادامه رقابت قدرت های بزرگ در فضا
یکی از جنبه های مهم اقتصاد فضا در آینده تأسیس پایگاه روی کره ماه است که به برخی فعالیت های اقتصادی هم مرتبط خواهد شد. آمریکا قصد دارد تا سال 2024 پایگاهی به نام آرتمیس را روی خاک ماه تأسیس کند و اولین زن و فرد رنگین پوست را به ماه اعزام کند. در رقابت با این سیاست، روسیه و چین با یکدیگر قراردادی امضا کردهاند که طبق آن تا سال 2036 روی خاک کره ماه پایگاهی تأسیس خواهند کرد که بتواند انسان ها را برای مدتی مشخص روی ماه نگاه دارد. نام این پایگاه ایستگاه تحقیقاتی بین‌المللی ماه یا ILRS خواهد بود.
آمریکا از یک طرف و روسیه و چین در طرف دیگر از بقیه کشورها هم دعوت کرده اند که به این قرارداد بپیوندند. به نظر می رسد که کشورهای دوست و متحد آمریکا تصمیم گرفته اند که پایگاه آرتمیس را تأسیس کنند و کشورهای رقیب آمریکا پایگاه ILRS را به رهبری چین، امری که باعث خواهد شد کره ماه به دو بلوک تقسیم شود و به نوعی فضای جنگ سرد در آن ایجاد شود.
رقابت های فضایی یکی از مهم ترین جنبه های جنگ سرد بین آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی بود که تأثیری بسیار عمیق بر اقتصاد هم گذاشت. در حالی که شوروی اولین انسان را به فضا فرستاد، آمریکا موفق شد اولین انسان را روی کره ماه پیاده کند. به علت رقابت این دو ابرقدرت بر سر دسترسی به فضا، پیشرفت های بسیار عمده ای در تکنولوژی فضایی رخ داد که بسیاری از آن ها بعدها به افزایش رفاه و پیشرفت تکنولوژی روی کره زمین هم منجر شدند. از این جهت اگرچه شاید هدف اصلی آمریکا و شوروی تنها پیشرفت علمی و شکست دیگری در این زمینه بوده، ولی واقعیت این است که مسابقه فضایی بسیار بر اقتصاد هم موثر بوده است.
بسیاری از دانشمندان رشته فیزیک فضا، از جمله «نیل دوگرس تایسون» دانشمند مشهور، در مصاحبه های مختلفی گفته بودند که از پایان یافتن جنگ سرد متأسف هستند چون مانع ادامه کاوش بشر در فضا و تمرکز بر اختراع سریع تکنولوژی های انقلابی شده است، چون دولت های بزرگ فراتر از رقابت با یکدیگر انگیزه چندانی برای پیشرفت علم ندارند. هم اکنون و با ظهور چین به عنوان یک قدرت رقیب آمریکا، به نظر مسابقه برای رسیدن به مرزهای علم بشر در فضا دوباره جان گرفته است. بنابراین یکی از جنبه های مهم اقتصاد در آینده، رقابت فضایی آمریکا و چین خواهد بود، امری که احتمالاً با پیشرفت های بزرگ تکنولوژیک که اقتصاد را متحول می کنند همراه خواهد بود.
3) ورود دولت های بیشتر به فضا
دولت های اروپایی هم به نوبه خود سیاست هایی را در پیش گرفته اند که از آینده اقتصاد فضا محروم نمانند. علاوه بر مشارکت در برنامه آرتمیس با آمریکا، آژانس فضایی اروپا شروع به ساخت ربات «ددالوس» هم کرده است که قرار است اولین رباتی باشد که در درون حفره های ماه به کاوش خواهد پرداخت. آژانس فضایی اروپا که یک سازمان بین دولتی منطقه ای است از سال 1975 فعال بوده ولی به طور کلی تحت الشعاع آمریکا و شوروی و پس از پایان جنگ سرد تحت الشعاع فقط آمریکا قرار داشته، ولی به نظر می رسد که این آژانس و دولت های عضو آن قصد جدی دارند که اروپا را به یک بازیگر عمده و تأثیرگذار در فضا تبدیل کنند. «میخائیل پرائِت»، رئیس دفتر بروکسل آژانس فضایی اروپا، در مصاحبه ای گفته است که در آینده این آژانس در دو سطح فعالیت خواهد کرد: «یکی در همکاری با دیگر کشورها (از جمله آمریکا و چین) و دیگری فقط در سطح اروپایی، تا اطمینان حاصل کنند که اروپا بازیگری مستقل در اقتصاد فضا خواهد بود.»
یک گزارش موسسه فرانسوی روابط بینالملل (IFRI)، اهمیت اقتصادی این تصمیم اروپا را کاملاً روشن می کند. اروپا درک کرده است که آینده اقتصاد جهان آینده ای دیجیتال است، و این آینده دیجیتال به شکلی اجتناب ناپذیر با اقتصاد فضا گره خورده است، از جمله در زمینه ماهواره هایی که فضای دیجیتال را روی زمین ممکن ساخته اند. اگرچه در حال حاضر استفاده تجاری از فضا در حاشیه قرار دارد، دولت های اروپایی حس نمیکنند که این وضعیت تا ابد ادامه خواهد داشت و بنابراین قصد دارند که برای پیشگیری از وابستگی کامل خود به قدرت هایی مثل آمریکا و چین، پای خود را به اقتصاد فضا باز کنند. برای دستیابی به این هدف، آلمان نقش رهبری را برعهده گرفته و نگاهی کاملاً اروپایی به این پروژه دارد. آلمان معتقد است همکاری کشورهای اروپایی در این زمینه بسیار به قدرت گرفتن اروپا در اقتصاد فضا کمک خواهد کرد.
به نظر می رسد که همین طرز تفکر به دیگر دولت های پیشرفته ولی غیرابرقدرت نیز انگیزه داده است که برای ورود جدی به اقتصاد فضا فکر کنند و ترتیبی دهند که در زمینه این تکنولوژی ها به آمریکا یا چین یا روسیه وابسته نباشند و بتوانند با ورود به اقتصاد فضا جایگاه خود در اقتصاد آینده دیجیتالی جهان را تضمین کنند. از جمله می توان از دولت های هند و امارات متحده عربی مثال آورد که به شکلی موفقیت آمیز ماهواره هایی را مدار کره مریخ قرار داده اند. شکی نیست که کشور ایران هم باید در برنامهریزی های درازمدت خود مسئله اقتصاد فضا را در نظر بگیرد.
منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .
- برچسب ها: آمریکا, اتحاد جماهیر شوروی, اقتصاد فضا, اندیشکده, اندیشکده جریان, ایلان ماسک, تکنولوژی های فضایی, جریان, جف بزوس, چین, کره مریخ
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
