منطقه‌گرایی نوین در آسیای مرکزی

 رئیس لابراتوار مطالعات امنیت و درگیری‌های منطقه‌ای وابسته به دانشگاه اقتصاد و دیپلماسی جهانی ازبکستان- می‌نویسد: “در دنیای مدرن، بسیاری از کشورها – به سبب کاسته شدن از ارزش ساز و کارهای نظام بین‌الملل برای ثبات جهانی- در تلاش برای در دستور کار قرار دادن نوعی خط‌مشی عمدتا مبتنی بر منافعشان می‌باشند. توجه عینی و واقع‌گرایانه به چنین منافعی و همچنین پیوند تنگاتنگشان با تاریخ، جغرافیا، قابلیت‌ها و واقعیت‌های اقتصادی بیش از پیش به یک موضوع بحث‌برانگیز تبدیل شده است.”
شرط اصلی برای خط مشی (سیاستگذاری) داخلی و خارجی موفق، ادراکی سازنده و بنیادین از موقعیتمان در جهان و منطقه می‌باشد که متعاقبا تدوین و پیاده‌سازی اهداف توسعه ملی را میسر خواهد ساخت. در طول سالیان اخیر، در ازبکستان راهبرد خط مشی جدیدی مطرح شده که وظیفه کلیدی آن ایجاد جو اعتماد، حسن همجواری و همیاری در منطقه آسیای مرکزی است. چگونگی پیشبرد این رویکرد بازتاب‌دهنده پیدایش نوعی واقعیت ژئوپولیتیک جدید است. استحکام بخشی همیاری‌ها و اعتماد سیاسی بین کشورهای آسیای مرکزی موجب مستقل‌تر شدن، قابل پیش‌بینی‌تر شدن و با ثبات‌تر شدن این منطقه در ارتباط با سیاست‌های جهانی شده است.
تغییرات پرسرعت در منطقه و به طور کل جهان، نشان از سازگاری بیش از پیش این منطقه با تحولات ملی و منطقه ای دارد. با توجه به گوناگونی و تنوع در میان کشورهای منطقه آسیای مرکزی، اصول اساسی و تاریخی مرتبط با هویت ملی کشورها مبتنی بر نوعی موازنه بین سکولاریسم و معنویت می‌باشد. حالت سکولار بواسطه اصول معنوی موازنه می‌شود و این اصول همواره از حیث رویکردشان متجانس و همگون می باشند. در همین چارچوب، بر تداوم اصول کشورسازی در منطقه تاکید می‌شود که برای تداوم موازنه سازنده بین ارزش‌های کشورداری، سکولار و سنتی بسیار اهمیت دارد. لازم به ذکر است که کشورهای آسیای مرکزی در زمینه تجهیز منابع داخلی برای مقابله با جلوه‌های افراطی‌گری و جدایی‌طلبی_ برخلاف نظر حاکم در میان خبرگان دال بر اینکه منطقه در امتداد به اصطلاح “گسل ژئواستراتژیک” قرار گرفته است_ توانمند بوده‌اند.
کشورهای آسیای مرکزی بواسطه وظایف مشترک به ارث مانده از دوران گذار؛ یعنی اصلاح ساختارهای سیاسی و اقتصادی، یکپارچه هستند. مشخصه بارز منطقه آسیای مرکزی عبارت است از اینکه با وجود شرایطی که در آن کشورهای واقع در دیگر مناطق جهان خودشان را درگیر بحران می‌بینند، اما روند ساخت کشورداری و تقویت حاکمیت سرزمینی در این کشورها به قوت ادامه دارد. به باور خبرگان مطرح خارجی، ساختار اجتماعی و مملکت داری در آسیای مرکزی ویژگیهای خاص خود را دارند که باید به طور دقیق‌تر آنها را مد نظر قرار داد.
تبلور نظام کاملا جدید روابط در آسیای مرکزی به شکلی بنیادین منجر به تحول در منافع ملی کشورهای منطقه به سمت واقعیت‌های جدید و سازگاری عملی آنها می‌شود. یکپارچه‌سازی احتمالی رویکردها تنها بر اساس اقدامات جمعی بین دو یا چند کشور امکان‌پذیر است. به لطف ویژگی جدید روابط دوجانبه بین ازبکستان و قزاقستان، ترکمنستان و قرقیزستان و تاجیکستان، تعامل منطقه‌ای تنگاتنگی تدریجا در منطقه در حال شکل‌گیری است.
اصول احترام دو جانبه و عمل‌گرایی بین کشورهای آسیای مرکزی– که طی سالیان اخیر حکمفرما شده- به کندوکاو در راستای رویکردهای سازنده برای حل معضلات نوظهور یاری رسانده است. مقوله اخلاقی در چارچوب حسن همجواری در منطقه نیز بیش از پیش مشهود می‌باشد که از نقطه نظر سیاسی بازتاب‌دهنده سطح عمیق روابط بین این کشورها و مردمانشان است، یعنی چیزی فراتر از اصطلاح آکادمیک “اعتماد سازی” که در دنیای غرب بر سر زبان ها افتاده است.
همچنین جریانات جدیدی در زمینه تحول منطقه‌ای – به عنوان عناصر اصلی رشد- در آسیای مرکزی در حال تقویت شدن هستند. این شرایط جدید تقویت پررنگ و معنادار مناسبات اقتصادی و تجاری دو جانبه را میسر ساخته است. در پایان سال 2017، گردش مالی تجاری ازبکستان با کشورهای منطقه از مرز 3 میلیارد دلار آمریکا فراتر رفت و این به معنای افزایش 20 درصدی در تراز تجاری بود. آن گونه که رئیس جمهور ازبکستان در اجلاس کشورهای آسیای مرکزی در شهر آستانه اظهار نمود، طی سالیان آتی حجم داد و ستدهای دو جانبه به مرز 5 میلیارد دلار خواهد رسید.
 

با توجه به داده‌های انتشار یافته در گزارش سالانه کمیته کشوری جمهوری ازبکستان در خصوص “شرایط اجتماعی اقتصادی جمهوری ازبکستان برای سال 2020″، در مقایسه با دوره 2018 – 2019، شرکای اصلی ازبکستان در صادرات کالاها و خدمات از حیث گردش مالی تجارت خارجی برای دوره ژانویه – دسامبر 2020 به قرار زیر بودند: چین (12.8٪ از کل صادرات)، فدراسیون روسیه (9.7٪)، ترکیه (6.7٪)، قزاقستان (6.0٪)، افغانستان (5.1٪)، قرقیزستان (5.0٪) و تاجیکستان (2.7٪). سهم آنها در کل حجم صادرات به 48.0 درصد رسید. این ارقام حاکی از شدت فعالیت صادرات و واردات این جمهوری با کشورهای منطقه است که یکی از موقعیت‌های کلیدی در این جایگاه مربوط به فدراسیون روسیه است.
این امر تعجب آور نیست. روسیه به طور سنتی نقش عمده‌ای در تجارت، اقتصاد و پروژه‌های سرمایه‌گذاری کشورهای آسیای مرکزی ایفا می‌کند. کشورهای آسیای مرکزی و روسیه به طور فعالانه برای تقویت و یکسان‌سازی سیستم‌های ترانزیتی در امتداد محورهای شرق-غرب و شمال-جنوب همکاری می‌کنند. راه‌آهن و بزرگراه‌هایی که از آسیای مرکزی و روسیه عبور می‌کنند، بخش مهمی از کریدورهای حمل‌ و نقل بین‌المللی هستند. بویژه، کشورهای آسیای مرکزی نقش مهمی را در ترانزیت کالا بین شمال و جنوب ایفا می کنند که متعاقبا به طور قابل توجهی همکاری در حوزه تجاری و اقتصادی بین همه کشورهای درگیر را تقویت می‌کند. حجم مبادلات تجاری بین کشورهای آسیای مرکزی و روسیه در 4 سال گذشته با افزایش 5 میلیارد دلاری به سطح بیش از 28 میلیارد دلار در سال 2020 رسیده است. بیش از 17000 شرکت با سرمایه روسیه در این منطقه فعالیت می‌کنند. تنها در ازبکستان، طی پنج سال گذشته، تعداد آنها بیش از هفت برابر شده است (از 312 به 2260 شرکت). سرمایه‌گذاری انباشته روسیه در آسیای مرکزی از مرز 20 میلیارد دلار فراتر رفته است. همه اینها نشان می دهد که در حال حاضر، بازار آسیای مرکزی از دیدگاه روسیه جذاب‌تر شده است.
در بازه زمانی سپتامبر 2016 تا ژوئیه 2021، به دنبال نتایج توافقات سران کشورهای همسایه طی جلسات کاری دوجانبه و گفتگوهای انجام شده در چارچوب سازمان‌های بین‌المللی، مذاکرات در مورد تعیین حدود مرزهای دولتی منطقه حساس‌تر شد و سازش‌هایی در خصوص تعیین مرزها از جمله در مناطق پیچیده و نسبتاً بحث‌برانگیز حاصل شده است. در حال حاضر، ازبکستان به همراه قزاقستان تولید خودرو و ماشین‌آلات کشاورزی و همچنین محصولات نساجی، پزشکی و کشاورزی را راه اندازی کرده است. در تاجیکستان، پروژه‌هایی برای تولید لوازم خانگی و مصالح ساختمانی در دست بهره برداری می باشند.
به منظور حمایت مالی از پروژه‌های مشترک، صندوق‌های سرمایه‌گذاری بین ازبکستان و تاجیکستان و همچنین بین ازبکستان و قرقیزستان ایجاد شده است. در این راستا، شایان ذکر است که امکان همکاری بین صندوق سرمایه‌گذاری ازبکستان- قرقیزستان و صندوق توسعه روسیه – قرقیزستان به منظور اجرای پروژه‌هایی در حوزه معدن و متالورژی و همچنین در صنعت نساجی، کشاورزی و صنایع وابسته کشاورزی و غیره فراهم آمده است. توافقات مشترک ازبکستان و قرقیزستان در مورد تامین برق متقابل با ظرفیت 750 میلیون کیلووات ساعت اهمیتی دو چندان پیدا می کند. در تاجیکستان هم همینطور است، جایی که ساخت دو نیروگاه با ظرفیت 320 مگاوات روی رودخانه زرافشان در حال انجام است. ازبکستان آمادگی خود را برای مشارکت در پروژه‌های ساخت نیروگاه‌های برق- آبی کامباراتا و روگون اعلام کرده است. در عین حال، کشورهای منطقه نیاز به حمایت از گذار به “اقتصاد سبز” با توجه به تأثیرات منفی تغییرات آب و هوایی جهانی را درک می کنند.
به گفته «صفائوف»، معاون اول رئیس مجلس سنای اولیای جمهوری ازبکستان، “این یک دارایی مشترک عظیم است. ما می توانیم با خوش بینی به آینده نگاه کنیم. این نتیجه مثبت اصلی و بزرگ سیاست خارجی همه کشورهای آسیای مرکزی در سال های اخیر است. وظیفه مشترک ما این است که به تمایلات نوظهور از حیث تقویت اعتماد بین کشورهای منطقه، ویژگی برگشت ناپذیری را بیافزاییم. “
در عین حال، آینده و توسعه پایدار کشورهای آسیای مرکزی مستقیماً به مشارکت همه جانبه افغانستان در روندهای اقتصادی منطقه بستگی دارد. تعیین یک برنامه مشترک منطقه‌ای بدون در نظر گرفتن عامل افغانستان غیر ممکن است. کمک های همه جانبه در ادغام افغانستان امروزی در فرایندهای اقتصادی منطقه‌ای به عنوان یکی از وظایف اولویت دار به رسمیت شناخته شده است.
ازبکستان نقش فعالی در تلاش‌های بین‌المللی برای تقویت روند صلح در افغانستان ایفا می‌کند. رویکردهای اصلی کشور در این زمینه توسط رهبر ازبکستان در هفتاد و ششمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد و همچنین در چند مجمع و کنفرانس‌ در سطح بین‌المللی بیان شد. با تعیین چشم انداز توسعه پایدار در آسیای مرکزی، این واقعیت در نظر گرفته می‌شود که اقدامات برای ارتقای بهبود اقتصادی-اجتماعی و توسعه افغانستان – که بخشی جدایی‌ناپذیر از آسیای مرکزی است- به عنوان اولویت اصلی در طرح و برنامه‌های منطقه شناخته می‌شود. کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان با تاریخ، مذهب، فرهنگ و سنت‌های مشترک و نیز منافع متقابل در زمینه تامین امنیت و توسعه تجارت یکپارچه شده‌اند. در عین حال، افغانستان باثبات می‌تواند کشورهای آسیای مرکزی را با بازارهای اروپا و چین پیوند دهد و کوتاه‌ترین مسیر را به بنادر اقیانوس هند و خلیج فارس باز نماید.
زمان تبدیل کلیشه‌ها و برداشت‌های رایج در مورد افغانستان به عنوان – منبع تهدیدهای منطقه‌ای- به – جزئی از منطقه با فرصت‌های استراتژیک- که می‌تواند انگیزه‌ای برای توسعه روابط فرامنطقه‌ای در اوراسیا ایجاد کند، فرا رسیده است. در بحبوحه شرایط کنونی منطقه، رهبری ازبکستان بارها بر نیاز به گفتگوی مستقیم با طالبان، به منظور ایجاد رویکردهای خاص بر اساس اصول فرآیند صلح به عنوان یک توسعه ملی عملگرایانه بین الافغانی تاکید کرده است. ازبکستان که در یک نقطه استراتژیک مهم جهان قرار گرفته و با همه کشورهای منطقه روابط دوستانه دارد، می تواند رهبران سایر کشورها را متقاعد کند که به تلاش های این جمهوری برای حفظ صلح بپیوندند.
در شرایط فعلی، تاشکند به طور مستقیم به بازسازی اقتصادی افغانستان در چارچوب استراتژی توسعه پایدار و حسن همجواری در آسیای مرکزی علاقه‌مند است. همانطور که «عبدالعزیز کاملوف»، وزیر امور خارجه ازبکستان، اخیراً خاطرنشان کرد: “ما مرزهایمان با افغانستان را باز کرده‌ایم و عرضه کالاهای اساسی – مواد غذایی، فرآورده‌های نفتی و برق را از سر گرفتیم. تاشکند همچنین از آزادسازی دارایی‌های دولتی افغانستان در بانک‌های خارجی حمایت می‌کند و از جامعه جهانی خواسته که اجرای پروژه‌های اجتماعی، اقتصادی و زیربنایی را در افغانستان که برای جلوگیری از بحران انسانی، تثبیت اوضاع و بازسازی افغانستان، بسیار ضروری است ادامه دهد.” وی در ادامه تاکید کرد که “ازبکستان هیچ گونه طرح و برنامه مبهم یا پنهان در مورد افغانستان را در دستور کار ندارد.”
این سؤالات است که اساس سفر هیأت رسمی ازبکستان به کابل و مذاکرات سازنده با رهبری و اعضای دولت موقت افغانستان را در اوایل اکتبر سال جاری، تشکیل دادند. از آغاز سال 2017، حجم مبادلات تجاری بین ازبکستان و افغانستان 25 درصد رشد داشته و به حدود 600 میلیون دلار رسیده است. در چارچوب «نقشه راه توسعه همکاری» که قبلاً تصویب شده بود، عرضه سالانه کودهای معدنی، محصولات و اجزای ماشین‌آلات کشاورزی، صدها هزار تن انواع غلات و سایر مواد غذایی به جنوب منطقه همسایه متوقف نشده است. موضوعات معلق در خصوص تعمیق پتانسیل و فرصت‌های ژئواکونومیکی کریدور ترمذ- مزارشریف-کابل-پیشاور، جاده و راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان، ایجاد مرکز منطقه ای برای توسعه حمل و نقل و ارتباطات در سازمان ملل، شوراهای منطقه‌ای حمل و نقل و توسعه اقدامات مشترک برای ایجاد یک حلقه انرژی مشترک در آسیای مرکزی به قوت خود باقی هستند.
البته، فعالیت‌های هماهنگ کشورهای آسیای مرکزی در عرصه بین‌المللی نه تنها باعث تقویت شکل‌گیری ذهنیت بین‌المللی در منطقه می‌شود، بلکه حمایت موثر و حفاظت از منافع منطقه را نیز ممکن می‌سازد. «صفائوف» با تشریح منظم بودن چنین روندهایی که در منطقه حاکم است، خاطرنشان می‌کند که امروزه «نیاز به ایجاد یک چارچوب قانونی و نهادی برای تعامل، از جمله ساختارهای پژوهشی، وجود دارد. عامل اصلی در غیرقابل برگشت کردن محیط مساعد شده کنونی در آسیای مرکزی به وضعیت قبل، تقویت اقدامات اعتمادساز است. این روند به اعلامیه یا درخواست عمومی ارتباطی ندارد. نکته حائز اهمیت تدوین اصول و مبانی مفهومی برای تعمیق اقدامات اعتمادساز- که شامل ساختارهای دولتی و غیردولتی و حتی ساختارهای تجاری نیز می شود- است. “
ایجاد فضای سیاسی جدید در منطقه گواه این واقعیت است که روند شکل‌گیری روابط نزدیکتر منطقه‌ای و همچنین نزدیک شدن مردم در کشورهای آسیای مرکزی به واقعیتی عینی تبدیل شده است. این گشودگی در روابط بین این همسایگان نزدیک – که به آسیای مرکزی کمک می کند فضایی سالم و دوستانه را حفظ کند- پایه‌های توسعه پایدار را در سراسر منطقه تقویت کرده است. چنین ابتکارهایی در بسیاری از کشورها در سراسر جهان مورد حمایت قرار می گیرند.

منبع:http://www.iess.ir