سفر ظریف به باکو و ایروان: به موقع و استراتژیک
شش ماه بعد از پایان یافتن جنگ ۴۴ روزه میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بار دیگر عازم این دو جمهوری قفقاز شده است. از سفر محمدجواد ظریف در این مقطع زمانی می توان به عنوان سفری “به موقع و استراتژیک” نام برد. آنچه این سفر را از دیگر سفرهای ظریف به منطقه متمایز می کند، شرایط دگرگون شده و در حال تغییر منطقه قفقاز جنوبی است. در واقع بعد از آن که جنگ ۴۴ روزه با وساطت ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه و در قالب بیانیه 10 نوامبر به پایان رسید، جمهوری آذربایجان و متحد سرسخت آن یعنی ترکیه به عنوان فاتحان این جنگ و همچنین روسیه به عنوان میانجیگر در فرآیند صلح به سرعت درصدد بر آمدند تا شرایط متحول شده منطقه را در راستای منافع خود جهت دهی کنند. هدف اصلی این کشورها افزایش وزن دیپلماتیک و توان سیاسی، اقتصادی و نظامی خود برای تاثیرگذاری بر معادلات آتی منطقه قفقاز جنوبی بود. نقطه اشتراک منافع این سه کشور را میتوان بند نهم بیانیه سه جانبه صلح دانست. بر اساس این بند، تمامی ارتباطات، حمل و نقل و امور اقتصادی در منطقه از حالت انسداد خارج می شود. جمهوری ارمنستان امنیت تردد بین مناطق غربی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را با هدف سازمان دهی و جا به جایی بدون مانع شهروندان، وسایل حمل و نقل، کالاها در هر دو جهت را تضمین می کند. کنترل بر تردد توسط سازمان کنترل مرزی نیروی امنیت فدرال روسیه انجام می شود. همچنین با توافق طرفین، ساخت ارتباطات جدید حمل و نقل، که جمهوری خودمختار نخجوان را با مناطق غربی جمهوری آذربایجان متصل کند، تضمین خواهد شد.
بر همین اساس پس از امضای اعلامیه در ماه نوامبر سال گذشته، جلسه ای بین رهبران جمهوری آذربایجان، روسیه و ارمنستان در 11 ژانویه در چارچوب اجلاس سه جانبه در مسکو برگزار شد. رفع انسداد ارتباطات و حمل و نقل موضوع اصلی این نشست بود. بر اساس بیانیه جدید که توسط شرکت کنندگان در اجلاس صادر شد، یک کارگروه سه جانبه به ریاست معاونان نخست وزیران آذربایجان، ارمنستان و روسیه برای اجرای مفاد بند 9 بیانیه نوامبر تشکیل شد. در نخستین جلسه این گروه کاری لیستی از مسیرهای اصلی جهت بازگشایی اعلام شد، که مهم ترین آن برقراری ارتباط مستقیم زمینی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان، از طریق استان سیونیک ارمنستان بود.
واقعیت این است که رفع انسداد مسیرهای حمل و نقل در منطقه از بعد از بیانیه صلح، دقیقاً به یک نقطه تنش در منطقه تبدیل شده است. دلیل آن هم در تضاد منافع کشورهای حاضر در منطقه نهفته است. ایجاد این مسیر ارتباطی که رئیس جمهور آذربایجان الهام علی اف از آن با عنوان راهروی زنگزور نام می برد، چیزی جز سود مطلق برای سه کشور جمهوری آذربایجان، ترکیه و روسیه از یک سو و ضرر مطلق برای سه کشور ایران، ارمنستان و گرجستان نیست.
در رابطه با این مسیر ارتباطی دو نکته حائز اهمیت است. اول آن که، در هیچ کجای بیانیه نوامبر اشاره ای به مسیری با عنوان “راهروی زنگزور” نشده و فقط به بازگشایی داوطلبانه مسیرهای ارتباطی میان دو کشور آن هم به صورت داوطلبانه اشاره شده است. دوم اینکه الهام علی اف، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان اخیرا تاکید کرده، در صورتی که ایروان در بازگشایی راهروی زنگزور همکاری نکند آذربایجان این مسیر را به زور باز خواهد کرد. در واقع علت تهدید علی اف به استفاده از زور در بازگشایی این مسیر ارتباطی، میزان‌سود مطلقی است که راهروی به اصطلاح زنگزور برای سه کشور جمهوری آذربایجان، ترکیه و روسیه دارد.
رفع انسداد مسیر آذربایجان به ترکیه از طریق ارمنستان، یک عامل مهم در فعالیت اقتصادی بلند مدت جمهوری آذربایجان است. این مسیر، جمهوری آذربایجان را به عنوان قطب اصلی حمل و نقل در تقاطع کریدور های شرق به غرب و شمال به جنوب در قلب منطقه اوراسیا تبدیل می کند و امکان کنترل این مسیر ها را به جمهوری آذربایجان می دهد. همچنین با استفاده از راهرو زنگزور، ترکیه راه زمینی مستقیمی به جمهوری آذربایجان، یکی از اصلی ترین شرکای اقتصادی خود پیدا خواهد کرد. این موضوع به نوبه خود روابط اقتصادی و گردشگری دو کشور را تقویت می کند. از طرف دیگر، این راهرو می تواند به عنوان دروازه ای به آسیای میانه برای ترکیه عمل کند و این کشور را قادر می سازد تا روابط اقتصادی و ایدئولوژیک خود را با جهان به اصطلاح “ترک” تقویت کند.
راهرو زنگزور برای روسیه نیز می تواند به مسیر اصلی حمل کالا به قفقاز جنوبی و کشورهای اطراف تبدیل شود. قطارهای روسی می توانند از طریق خاک جمهوری آذربایجان و راهرو زنگزور به ارمنستان، ترکیه، ایران و کشورهای جنوب آسیا رفت و آمد کنند. این راهرو در کنار داشتن تأثیر مثبت بر روابط تجاری روسیه با ترکیه، یک مسیر جایگزین برای دستیابی روسیه به بازارهای خاورمیانه از طریق خاک ترکیه نیز فراهم می کند. از طرف دیگر راهرو زنگزور از نظر تسلط بیشتر روسیه بر ارمنستان از اهمیت ویژه ای برای روسیه برخوردار است. به دلیل مشکلات سیاسی با گرجستان، روسیه قادر به استفاده از مسیرهای زمینی گرجستان برای حمل کالا به ارمنستان نیست. اکنون این کشور قادر به غلبه بر موانع حمل و نقل در روابط اقتصادی با ارمنستان خواهد بود.
واقعیات فوق نشان می دهد که تمام فرصت هایی که راهرو زنگزور برای منطقه فراهم می کند، نهایتا به گسترش شبکه های حمل و نقل منطقه ای و تحریک روابط اقتصادی در راستای منافع سه کشور یاد شده، منجر می شود. در طرف مقابل، سه کشور ایران، ارمنستان و گرجستان مدتهاست که قصد دارند ارتباط ریلی خود را در مسیر حمل و نقل بین المللی شمال و جنوب برقرار کنند. ایران می داند که اجرای پروژه راهرو زنگزور بدون درنظر گرفتن منافعش توسط بانیان این طرح، موجب قطع ارتباط زمینی ایران با ارمنستان خواهد شد. ایران بارها هشدار داده است که اجازه تغییر در مرزهای خود به بهانه ایجاد راهرو جدید را نخواهد داد.
در کنار مسائل مختلف و اشتراکاتی که ایران و جمهوری آذربایجان با یکدیگر دارند که زمینه را برای گفت وگو و تبادل نظر بین دو کشور در سفر وزیر خارجه فراهم می کند، ظاهراً بالا گرفتن بحث ها درمورد تسریع در ایجاد راهرو زنگزور، بدون در نظر گرفتن منافع حیاتی ایران، از دیگر مسائل حساس و مورد نگرانی ایران است که در سفر ظریف به باکو و ایروان مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
منبع:http://irdiplomacy.ir/
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
