چکیده مدیریتی

روابط شخصی صمیمانه میان ترامپ و اردوغان و سکوت نسبی او در برابر اقدامات جنجالی اردوغان، رئیس جهور ترکیه را به تداوم ریاست  جمهوری ترامپ متمایل کرده بود. حال با تغییر در هیئت حاکمه آمریکا، اردوغان فشار بیشتری در زمینه سیاست های تک روانه خود متحمل خواهد شد. تداوم عقب نشینی آمریکا از حضور موثر در تحولات منطقه ای بزرگترین امید اردوغان برای تداوم سیاست های تجدیدنظر طلبانه ترکیه در مناطق پیرامونی اش خواهد بود.

بیان مسئله

دوران ریاست جمهوری ترامپ با سیاست خارجی تجدیدنظر طلب و استقلال طلبانه ترکیه همراه بود. در این دوران به واسطه خلاء سیاسی شکل گرفته در نظم بین المللی و منطقه ای، ترکیه کوشید تا نقش خود در تحولات بین المللی و منطقه ای را افزایش دهد. این رویکرد در برخی موارد منجر به ایجاد اختلاف با متحدین غربی این کشور شد. همکاری با روسیه در موضوعات مختلف منطقه ای و خرید سامانه دفاع موشکی اس-400 از جمله اقدامات بحث برانگیز ترکیه در سال های اخیر بود که خلاء سیاسی ایجاد شده در سال های اخیر فرصت تحقق آن ها را تا حد زیادی فراهم کرده بود. تجدیدنظر طلبی ترکیه در سیاست خارجی در برخی موارد تضادهای استراتژیک با جمهوری اسلامی را افزایش داده و در برخی موارد فرصت هایی برای همکاری دو کشور را فراهم کرد. تضادهای شکل گرفته میان دو کشور بیشتر ریشه در رقابت آن دو برای اعمال هژمونی بر منطقه داشته، و فرصت های همکاری نیز ریشه در اراده دو کشور برای ایجاد نظمی غیر آمریکایی و استقلال طلبانه در منطقه داشت. حال این سوال مطرح می شود که تاثیر تغییرات شکل گرفته در حاکمیت سیاسی آمریکا بر سیاست خارجی ترکیه چه خواهد بود و این تغییرات چه تاثیری بر مناسبات این کشور با جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت. 

گزارش زمینه و تاریخچه راهبردی سوال

در دوران حضور ترامپ در کاخ سفید دکترین سیاست خارجی او آزادی عمل بیشتری به ترکیه در عرصه داخلی و خارجی داده، و سطح پاسخ گویی اردوغان در قبال اقدامات خود در عرصه داخلی و خارجی را کاهش داد. دکترین کاهش حضور آمریکا در منطقه که توسط ترامپ دنبال می شد با ایجاد خلاء سیاسی، کنش گری و بازیگری ترکیه را تقویت کرد. رویکرد ترامپ در زمینه کاهش مداخلات آمریکا در امور بین المللی ریشه در تجربه شکت خورده اشغال عراق داشت که با برسرکار آمدن اوباما کلید خورد و با شعارِ «نخست آمریکای» ترامپ به اوج خود رسید. ایجاد چنین خلائی دست بازیگران منطقه ای برای افزایش تاثیرگذاری بر تحولات منطقه ای را افزایش داد. و عدم توجه و دغدغه حکومت ترامپ در زمینه ارزش های غربی مانند دموکراسی و حقوق بشر نیز دست اردوغان و حکومتش برای ایجاد محدودیت های بیشتر برای مخالفان سیاسی را بازتر نمود.

تضعیف نهادها و هنجارهای بین المللی در دوران زمامداری ترامپ نیز از عوامل فراهم کردن فضا برای یکه تازی ها و خودکامگی های اردوغان در عرصه سیاست داخلی و خارجی بود. با تضعیف شدن نُرم ها و هنجارهای بین الملی عرصه برای کنشگری کشورها (و به خصوص قدرت های منطقه ای) فراخ تر می شود. در چنین وضعیتی در روابط بین المللی منافع بیش از قواعد و نُرم ها، تعیین کننده رفتار کشورها می شود. در نتیجه کشوری مانند ترکیه در راستای منافع خود در منطقه و برخلاف خواست متحدین غربی اش در ناتو، اقدام به گسترش همکاری با روسیه نمود. اما به نظر می رسد انتخاب بایدن در آمریکا تاثیرات مهمی بر سیاست خارجی ترکیه خواهد داشت.

بازیگران و ذی نفعان

تمایل ترامپ برای برقراری روابط نزدیک با رهبران پوپولیست و خودکامه در دنیا بر کسی پوشیده نیست. اردوغان نیز از همین امر نهایت استفاده را کرده و حمایت ضمنی ترامپ برای ایجاد حکومتی خودکامه در ترکیه را بدست آورد. لذا تمایل اردوغان به پیروزی ترامپ بر کسی پوشیده نبود. بزرگترین دلیلی که می توان برای این موضع تصور کرد این است که ترامپ به واسطه روابط شخصی خود با اردوغان سپری برای ترکیه و حکومت اردوغان در برابر نهادها و سازمان های آمریکایی بود تا مانع از برخورد آن ها با اقدامات تهاجمی ترکیه شود. با کنار رفتن ترامپ این سپر نیز به کنار خواهد رفت و فضا برای اقدامات توسعه طلبانه ترکیه محدودتر خواهد شد. مواضع بایدن در دوران کمپین انتخاباتی نشان از آن داشت که او مماشات ترامپ با اردوغان را کنار خواهد گذاشت و هزینه رفتارهای تهاجمی اردوغان در عرصه خارجی و یکه تازی های او در سیاست داخلی را افزایش خواهد داد. بایدن برخلاف ترامپ علاقه ای به برقراری روابط صمیمی با رهبران پوپولیست ندارد و نیز به دنبال احیای نظم لیبرال در عرصه بین المللی است که هیچ کدام از این موارد به نفع اردوغان نخواهد بود. علاوه بر این بایدن طرفدار روابط نهادینه و نظام مند با ترکیه است؛ دقیقا برخلاف ترامپ که روابط شخصی اش با اردوغان عاملی برای دور زدن نهادهای قانونی آمریکا در روابط با ترکیه بود.

سناریو پردازی و آینده پژوهی

آمریکای دوران بایدن در پی احیای ارزش ها و هنجارها و نیز حقوق بین الملل خواهد بود. چنین وضعیتی حوزه کنش گری و بازیگری قدرت های منطقه ای مانند ترکیه را تا حدودی محدودتر خواهد کرد.

در دوران بایدن تداوم سیاست خارجی استقلال طلب و تجدیدنظر طلب ترکیه (با مختصات موجود در دوران ترامپ) دشوارتر خواهد شد. چرا که به نظر می رسد (به رغم کمبود امکانات و قدرت آمریکا در قیاس با دهه های گذشته) در دوران بایدن نظام بین المللی لیبرال تا حدودی تقویت خواهد شد و نهادهای بین المللی نیز تا حدودی قدرت خود را احیاء خواهند کرد و همین امر خود نُرم ها و هنجارهای محدود کننده ای را بر ترکیه تحمیل خواهد کرد. لذا به نظر می رسد که فشارها از جانب نظم لیبرال غربی به ترکیه برای کاهش سطح همکاری ها با روسیه، چین و ایران افزایش خواهد یافت و آمریکا تلاش بیشتری برای تحمیل مرزبندی ترکیه با دشمنان شرقی آمریکا به کار خواهد بست. امید ترکیه برای ادامه سیاست های تجدیدنظر طلبانه در دوران بایدن اشتغال حکومت دمکرات ها به امور داخلی آمریکا و محدودتر شدن توان این کشور برای مداخله در امور مناطق مختلف در جهان خواهد بود.

انتظار می رود در دوران بایدن روابط نهادینه تری میان دو کشور ایجاد شود. بدون تردید بایدن و حکومت دموکرات ها در آمریکا آن حد از مماشاتی که ترامپ با رویکرد خودکامانه اردوغان نشان داد را، نشان نخواهند داد. در عرصه سیاست خارجی نیز سخت گیری در قبال تجدیدنظر طلبی های ترکیه افزایش خواهد یافت. و احتمالا ماه های ابتدایی حکومت بایدن ماه های پرچالشی در روابط دو کشور خواهد بود؛ به ویژه که اختلاف نظر های جدی میان بایدن و اردوغان در زمینه شرق مدیترانه، شمال سوریه و موضوع اس-400 مشاهده می شود. اما در ادامه و در نگاه میان مدت با توجه به این که آمریکا مسئولیت های خود در قبال نظم لیبرال را احیا خواهد کرد و در نتیجه مایل به نزدیک تر شدن ترکیه به محور چین، روسیه و ایران نخواهد بود، در نتیجه احتمال می رود بایدن به سمت ترمیم روابط با ترکیه و وضع چارچوب و اصول همکاری های جدید با آن کشور سوق یابد.

پیشنهادات سیاستی

در شرایطی که فشارهای محور غربی بر ترکیه برای هماهنگ سازی سیاست خارجی این کشور با نُرم های غربی در منطقه افزایش پیدا کند و حکومت اردوغان نیز به سمت مقاومت در برابر این فشارها حرکت نماید، بدون تردید آسیب های جدی بر روابط این کشور با بلوک غرب وارد خواهد شد. چنین شرایطی فرصت مناسبی برای تعمیق روابط میان ایران، روسیه، و چین با ترکیه خواهد بود. انتظار می رود فرصت های بسیاری برای کشورمان در همکاری با آنکارا به منظور ایجاد نظمی غیر آمریکایی و غیر صهیونیستی در منطقه فراهم شود. با این حال اختلاف نظرها میان ایران و ترکیه در زمینه مسائل مختلف منطقه ای همچنان تداوم خواهد داشت. دو کشور به منظور فراهم کردن امکان تداوم همکاری ها نیازمند تعریف فرمول هایی برای تبدیل نشدن رقابت ها و اختلاف نظرها به دشمنی خواهند بود. با این حال اگر ترکیه در برابر فشارهای آمریکا کرنش کرده و در اجرای سیاست های محور غربی در منطقه همراهی نماید، جمهوری اسلامی باید ابزارهای موازنه بخش خود در برابر ترکیه را به کار اندازد. سناریوی دیگری که می تواند مطرح باشد تداوم نسبی سیاست های منطقه ترکیه و در عین حال ترمیم نسبی روابط با غرب است که در این صورت نیاز ترکیه به ایران کاهش یافته و نیز تعارض های سیاستی دو کشور در مسائل مختلف منطقه ای مانند سوریه تداوم می یابد.

جمع بندی

در مقام جمع بندی باید اذعان کرد که اردوغان برای تدام یکه تازی های خود در داخل و خارج مایل به تداوم ریاست جمهوری ترامپ بود. حال با انتخاب بایدن هزینه های سیاست های جنجالی او نیز افزایش خواهد یافت. افزایش نقش منطقه ای و گسترش تاثیرگذاری ترکیه در مسائل مختلف بین المللی تمایلات تجدیدنظر طلبانه این کشور را تقویت می کند. همین امر خود عاملی برای افزایش اختلافات ترکیه با کشورهای غربی می شود. لذا همانند روسیه، جمهوری اسلامی نیز می تواند در جهت افزایش اختلافات ترکیه با محور غربی حرکت نموده و از منافع چنین وضعیتی بهره­مند گردد.