موانع و منابع برنامه ادغام اقلیت آذری گرجستان
اندیشکده های مطالعاتی غرب درحال آخرین مطالعات برای پذیرش گرجستان و پیامدهای آن هستند. در همین مسیر «اندیشکده کارنگی اروپا» گزارشی را به قلم «روزودان امیره جیبی» و «کاخا گابونیا» تهیه کرده است که در آن عدم ادغام اقلیت های قومی و دینی در اکثریت گرجی- مسیحی گرجستان را یک مانع عمده برای آینده این کشور ارزیابی کرده و راهکارهایی برای ادغام این جوامع در اکثریت این کشور و یکدست شدن پیشنهاد داده است. مهم ترین اقلیت قومی- دینی گرجستان، آذری‌های شیعه هستند که هم از جهت نژادی و هم از جهت دینی خود را پایبند به اکثریت نمی دانند.
گزارش پیش رو نگاهی دارد به شناخت کلی از شیعیان آذری گرجستان، وضعیت فعلی آن ها، توصیه های کارنگی برای هضم آن ها در جامعه گرجستان، دیپلماسی ترکیه برای جذب مسلمانان گرجستان و پیشنهادهایی برای جلوگیری از ادغام موردنظر غرب.
شیعیان گرجستان، بزرگ ترین اقلیت کشوری چندملیتی
گرجستان کشوری چندزبانه و چندملیتی است. اسلام در گرجستان بزرگ ترین اقلیت دینی است که حدود ۲۰درصد جمعیت را در برمی گیرد. قومیت مسلمانان گرجستان را دو گروه عمده تشکیل می‌دهند که گروه اول با عنوان مسلمانان سنی حنفی در منطقه آجارستان پراکنده هستند، و گروه دوم شیعه که عمدتاً آذری های گرجستان می باشند و در امتداد مرزهای این کشور با جمهوری آذربایجان و ارمنستان مانند شهر مارنئولی متمرکز شده اند.
۲۳۳ هزار آذری زبان در گرجستان زندگی می کنند که تقریباً هفت درصد کل جمعیت این کشور هستند. بیشتر آن ها به صورت متمرکز در قسمت شرقی کشور، در منطقه کوموکارتلی ساکن هستند. علی رغم داشتن پاسپورت گرجی، بسیاری از آذری ها خود را شهروند آذربایجان می دانند. اکثر آن‌ها به زبان گرجی صحبت نمی کنند و اطلاعات خود را نه از رسانه های گرجی بلکه از شبکه های تلویزیونی آذربایجان، ترکی یا روسی زبان دریافت می‌کنند. این گزاره وضعیت آذری های ساکن در آن را سیاسی می کند و یک نگاه جدایی طلبانه همواره به آن ها وجود داشته است.
ازنظر تاریخی در گرجستان، مذهب تعیین کننده قومیت بوده است. در این نگاه، همه مسلمانان، صرف نظر از اصل و نسب آن‌ها -آذربایجان، گرجستان، ایران یا ترکیه- کولی محسوب می شدند.
پارلمان گرجستان در سال ۲۰۱۱ با ارائه پیش نویسی دین و چهار مذهب از گروه مسلمانان این کشور را به عنوان اقلیت دینی گرجستان پذیرفت. تا سال ۲۰۱۱ مساجد گرجستان از طریق امور مسلمانان قفقاز به مرکزیت باکو اداره می شد که در این سال گروهی موسوم به مسلمانان گرجستان اداره مساجد و مکان های مذهبی گرجستان را بر عهده گرفتند. برخی طرفداران کنترل شیعیان گرجستان توسط اداره مسلمانان قفقاز و «الله شکور پاشازاده»، تأسیس اداره مسلمانان گرجستان را اقدامی از طرف ارگان های امنیتی دولت گرجستان و برخی نیز آن را اقدامی از طرف ایران به منظور مقابله با نفوذ اداره مسلمانان قفقاز و «الله شکور پاشازاده» ارزیابی کردند.
در قوانین فعلی گرجستان، ساخت بناهای مذهبی و مقدس آزاد است. با این وجود، دولت های محلی اغلب از صدور مجوز ساخت ساختمان برای گروه های مذهبی خودداری می کنند یا این کار را به دلایل تبعیض‌آمیز به تأخیر می اندازند.
در مارنئولی با روستاهای اطراف آن، در حدود 10 مسجد وجود دارد. مسجد امام علی(ع) بزرگ ترین مسجد به شمار می آید. مسجد امام حسین(ع) هم یکی از مساجد بزرگ است. در این دو مسجد نمازهای جماعت تقریباً دایر می باشد. این مساجد بیشترین فعالیت شان در ماه های محرم و رمضان است.
در مسجد جمعه تفلیس نماز جمعه هر هفته توسط مسلمانان اهل سنت ترکیه اقامه می شود. بخش زیرین مسجد هم مدرسه کوچک الزهرا(س) است که از مدارس تحت پوشش جامعه المصطفی(ص) العالمیه می‌باشد.
اکثر شیعیان گرجستان روستانشین هستند و به شغل های روستایی مشغول اند. کوموکارتلی بیش از یک چهارم محصول سیب‌زمینی گرجستان را تولید می کند. گندم و ذرت در مناطق پست کوموکارتلی کشت می شود و هر دو منطقه نیز دامداری دارند. بیشتر آنان، پس از تحصیلات دبیرستانی به سراغ مشاغل آزاد می روند؛ اما دانشگاهیان فعال نیز در بین مسلمانان یافت می شوند. فعالیت های اقتصادی در کوموکارتلی (منطقه تمرکز اقلیت آذری) بسیار کمتر از تفلیس است. بیکاری همچنان یک مشکل بزرگ در میان آذری های گرجستان است. آن‌ها در زمینه اشتغال در بسیاری از بخش ها از جمله خدمات عمومی با مشکل روبرو هستند.
نظرات بنیاد کارنگی برای هضم شیعیان در جامعه گرجستان
کارنگی به یکی از پژوهش های خود در سال 2009 ارجاع می دهد که در آن، از پرسش شوندگان پرسیده شده “شهروندی گرجستان به چه معناست؟” اکثریت قریب به اتفاق آذربایجانی ها (84 درصد) پاسخ دادند، “زندگی در وطن”. بااین حال، هنگامی که از آن ها سؤال شده که آیا آن ها به طور فعال در زندگی سیاسی و اجتماعی گرجستان دخیل هستند، تقریباً هیچ آذربایجانی پاسخ مثبتی نداده.
بنیاد کارنگی در توصیه نامه خود معتقد است ادغام اقلیت‌های گرجستان در زندگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی این کشور برای موفقیت در ساخت ملت مهم است. این امر مستلزم تغییر سیاست های دولت در زمینه زبان، آموزش و توسعه اقتصادی و همچنین تغییر طرز تفکر در میان بسیاری از گرجی های قومی است که کمتر در معرض زندگی و رویارویی با هم وطنان خود از جوامع اقلیت هستند. اقلیت های قومی گرجستان این کشور را به عنوان وطن خود اعلام می کنند و می گویند که از ایده دولت-ملت شدن گرجستان به عنوان یک اصل کلی بیگانه نیستند. کارنگی این گزاره را یک پدیده مثبت ارزیابی می کند، اما مشارکت اقلیت ها در عرصه های عمومی و سیاسی را بسیار محدود می داند: «بیگانگی اقلیت های گرجستان از بقیه جامعه با فرصت های محدود برای تجارت و تعامل اقتصادی تشدید می شود، درحالی که روابط بین گروه های قومی در گرجستان تا حد زیادی توسط خرافات گروهی و کلیشه های شکل گرفته در دوره شوروی تعیین می شود.»
کارنگی از نتایج پژوهش های خود استخراج می کند که برخی از گرجی های قومی نگران روند جمعیتی آذربایجانی ها هستند و این ادامه همان نگرش دوران شوروی است که در آن ناسیونالیست های گرجی از گسترش تهدید کننده زندگی مسلمانان ابراز نگرانی می کردند. این بنیاد به مدیران و سیاست گذاران گرجی توصیه می‌کند این روند را برای ملت سازی از جامعه خود بزدایند. این گزارش در ادامه سیاست زبانی را برای یکپارچگی مؤثر بسیار مهم ارزیابی می‌کند و می آورد: «اعضای جوامع اقلیت گرجستان، غالباً به گرجی ضعیف صحبت می‌کنند و زبان های آن‌ها در محیط های عمومی فقط تا حدی به رسمیت شناخته می‌شود. در دوره شوروی اقوام کوچک به عنوان ابزاری برای محافظت از خود در برابر سیاست یکسان سازی فرهنگی، زبان را در ایجاد هویت خود در اولویت قرار دادند و چون شوروی دین را به رسمیت نشناخت، زبان اهمیت بیشتری پیدا کرد.» کارنگی توصیه هایی برای توجه به زبان آذری ارائه می کند.
گزاره نهایی کارنگی در این توصیه نامه یک جمله است: ملت سازی موفق مدنی در گرجستان مستلزم ادغام اقلیت‌ها (مخصوصا آذری ها) در زندگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی این کشور است.
رویکرد ترکیه در قبال مسلمانان گرجستان
روابط گرجستان و ترکیه در حال گسترش است. گرجستان در سال های گذشته مسیر دسترسی ترکیه به آذربایجان و دریای خزر و در ادامه به آسیای مرکزی بوده است و خط لوله مهم نفتی باکو-تفلیس-جیهان از آن می گذرد. همچنین با توجه به تنش روسیه و گرجستان بر سر سرزمین های آبخازستان و اوستیا، ترکیه در حال فروش پهپاد و سایر ادوات نظامی سنگین خود به تفلیس است. از این روی ترکیه با آزادی عمل بیشتری و در قالب مؤسسات دینی و خیریه درحال ارتباط گرفتن با مسلمانان (به خصوص مسلمانان حنفی) گرجستان و ایجاد یک لابی قدرتمند برای خود است.
هم اکنون ترکیه در گرجستان به دو کار اساسی مشغول است: یکی انتخاب و پذیرش نخبه های گرجی برای اعزام به ترکیه به منظور تحصیل در دانشگاه ها و مراکز دینی این کشور و دیگری تأسیس و راه اندازی مؤسسات دانشگاهی در داخل گرجستان که به ۱۴ موسسه رسیده است. در کنار این موارد، ترکیه علاوه بر اینکه در شهر باتومی که با این کشور هم مرز است، مدارس علوم دینی دارد در نزدیکی مرز آذربایجان یعنی در شرق گرجستان در یک منطقه با اکثریت شیعه، یک مدرسه علوم دینی تأسیس کرده است.
سازمان امور دینی ترکیه در چارچوب فعالیت های بشردوستانه خود در ماه رمضان گذشته، میان خانواده های نیازمند در گرجستان بسته های مواد غذایی توزیع کرد.
منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
