مزیت‌ها و ملاحظات عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای
مقدمه
سازمان همکاری شانگهای با حضور کشورهایی همچون چین، روسیه، هند، پاکستان و برخی کشورهای آسیای مرکزی یک سازمانِ کارکردی در حوزه سیاسی و امنیتی بود که دایره اثرگذاری های آن در این حوزه با تعمیق همگرایی میان کشورهای عضو و نیز اضافه شدن اعضای جدید توسعه یافته است. در همین حال طی سال های پس از تأسیس با تصویب برخی اسناد و راهبردهای اقتصادی، این سازمان تلاش کرده تا ابعاد اقتصادی و تجاری را نیز به حوزه ژئواکونومی این سازمان بیفزاید. بااین‌حال کماکان اصلی ترین کارکرد این سازمان در حوزه سیاسی و امنیتی قابل ارزیابی است. این موضوع به‌ویژه با توجه به آغاز فرایند عضویت جمهوری اسلامی ایران در این سازمان می تواند بسیار حائز اهمیت باشد.
فرایند عضویت ایران
با حضور حجت‌الاسلام رئیسی در بیست ویکمین نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای و طرح موضوع عضویت ایران، با موافقت کامل هر هشت عضو این سازمان، به طور رسمی فرایند عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای آغاز شد. بر اساس آیین نامه پذیرش اعضای جدید، از این پس مقامات ذی ربط در ایران می بایست مذاکرات لازم را با دبیر کل و شورای هماهنگ‌کنندگان ملی برای تهیه و تدوین پیش نویس تفاهم نامه ایران با شانگهای آغاز کنند. پس از تصویب و تائید این تفاهم نامه از سوی کشورهای عضو، ایران به عنوان عضو دائم شانگهای پذیرفته خواهد شد. البته یک دوره راستی آزمایی عمل به تعهدات نیز پس از تصویب تفاهم نامه وجود دارد که در این دوره ایران به رغم عضویت دائم در سازمان و دسترسی به تمام اسناد و داده های محرمانه و داخلی آن و با وجود شرکت در تمام جلسات، حق رأی نخواهد داشت.تائید اجرای مفاد تفاهم نامه امضا شده به منزله تکمیل فرایند عضویت دائم ایران و برخورداری از حق رأی در نشست های آتی این سازمان خواهد بود. این فرایند می تواند تا 2 سال و بلکه بیشتر به طول بینجامد، اما این فاصله به معنای آن نیست که قابلیت ها و مزیت های عضویت در این سازمان شامل حال ایران نخواهد شد. به ویژه در حوزه سیاسی و امنیتی در زمینه مزیت های ایجابی عضویت دائم در شانگهای، دست ایران به طور محسوسی باز خواهد شد که در تحولات آتی قابل استفاده می‌باشد.+
مزیت های سیاسی و امنیتی
مذاکرات آتی در وین مهم ترین بستری است که حتی با آغاز فرآیند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای می توان از مزیت‌های «سیاسی» و «تصویری» آن بهره برد. به خصوص با توجه به تلاش های آمریکا و برخی بازیگران غربی برای ممانعت از عضویت ایران در این سازمان، با این رویداد در دور جدید مذاکرات وین وزن و جایگاه سیاسی ایران ارتقاء قابل توجهی یافته و همین امر نیز می تواند طرف های غربی را در ارائه امتیازات بیشتر و رویکردی عملگرایانه تر در زمینه احیاء برجام، ترغیب کند. در همین حال همگرایی بیشتر با چین و روسیه در بازه پیش و حین مذاکرات و برآورده ساختن برخی مطالبات واقع گرایانه و معقولِ این دو کشور در حوزه هسته ای نیز عامل دیگری است که در زمینه اثرگذاری این فاکتور سیاسی می تواند مثمر ثمر باشد.
موضوع افغانستان محور دیگری است که دارای منافع متقابل برای ایران و شانگهای است. با عضویت دائم ایران در شانگهای اکنون تمام همسایگان افغانستان به‌جز ترکمنستان از اعضای دائم این سازمان محسوب می شوند. افغانستان نیز از سال 2012 به عنوان یک عضو ناظر این سازمان محسوب می شود. بدین ترتیب دست شانگهای برای ارائه یک پلتفرم سیاسی بازتر از هر بازیگر دیگری خواهد بود. این امر همچنین ایده پلتفرم سیاسی ایران با حضور همسایگانِ افغانستان را بیش از پیش تقویت می کند. از طرف دیگر نیز تا پیش از این آمریکا تلاش های زیادی برای منزوی کردن ایران در موضوع افغانستان صورت داده بود که با این فرایند عملاً حضور و نفوذ فزاینده ایران در چارچوب های سیاسی مرتبط با طالبان رقم می خورد. همچنین شانگهای در حال حاضر در بر دارنده طیف های متنوعی از بازیگران با رویکردهای مختلف به مسئله افغانستان است. پاکستان، تاجیکستان، هند و ازبکستان هرکدام دیدگاه های متفاوتی را در این زمینه به اشتراک می گذارند که بعضاً منجر به تعارض منافع می شود. از این منظر تعدیل رفتارهای این بازیگران در چارچوب شانگهای می تواند اثربخشی این پلتفرم را در قبال موضوع افغانستان ارتقاء دهد. در همین راستا در حاشیه نشست شانگهای امامعلی رحمان و عمران خان مذاکراتی را ترتیب داده که به گفته رسانه ها بازگشایی یک کریدور انتقال کمک های بشردوستانه به پنجشیر یکی از دستاوردهای آن بود. رئیس‌جمهور ازبکستان نیز که کشورش روابط نزدیکی را با طالبان برقرار کرده است در سخنرانی خود کشورهای عضو را به گفت و‌گو با طالبان دعوت کرد. ولادیمیر پوتین و حجت الاسلام رئیسی نیز به طور مشابه بر تشکیل دولت فراگیر و تعدیل رویکردهای طالبان تأکید کردند. در صورت تحقق چنین موضوعی، تعدیل رفتارهای طالبان و مهارِ افراط‌گرایی احتمالی در بدنه این گروه می تواند دستاوردی بزرگ و منحصربه فرد برای شانگهای محسوب شود.
آخرین و مهم ترین مزیتِ آغاز فرایند عضویت دائم ایران در شانگهای نیز می تواند تسهیل عضویت و مشارکت ایران در دیگر سازمان های اوراسیایی باشد. یکی از این سازمان ها «مرکز اطلاعات و هماهنگی منطقه‌ای آسیای مرکزی (CARICC)» برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر، مواد روان گردان و پیش سازهای آن ها است. در حال حاضر پنج جمهوری آسیای مرکزی به همراه آذربایجان و روسیه عضو این سازمان هستند و همکاری های نزدیکی در حوزه های ذکر شده دارند. عضویت ایران در این سازمان که به نظر می رسد پیش از این نیز در خصوص آن پیگیری هایی انجام گرفته است، می تواند مزیت های قابل توجهی را در زمینه مبارزه با قاچاق مواد مخدر به ویژه در شرایط جدید افغانستان به وجود آورد. عضویت دائم ایران در شانگهای با توجه به کارویژه های این سازمان در زمینه مقابله با قاچاق مواد مخدر و نیز اسناد و تفاهم نامه های داخلی امضا شده، می تواند تسهیل‌گر عضویت ایران در «کاریک» شود. در همین حال مشارکت با سازمان پیمان امنیت دسته جمعی نیز موضوع دیگری است که می تواند منافعی را برای ایران در حوزه همکاری های نظامی و دفاعی با روسیه و آسیای مرکزی در بر داشته باشد. این موضوع به ویژه با توجه به رویکرد جدید توسعه ای این سازمان برای پذیرش سوریه در آینده منافع و ملاحظات بیشتری را برای ایران در بر خواهد داشت.
ملاحظات و هزینه های احتمالی
ماهیت سازمان های بین المللی به گونه ای است که کشورها با اعطای بخشی از حاکمیت خود به این سازمان ها از مزیت های آن بهره مند می شوند. همین امر نیز اصلی ترین هزینه عضویت در نهادهای بین المللی است که جزو اصول اجتناب ناپذیر آن محسوب می شود. طبیعتاً عضویت ایران در شانگهای نیز به رغم منافع متعدد، شامل برخی هزینه ها و ملاحظات خواهد شد. نخست، ایران در فرایند شکل دهی به سیاست خارجی جدید خود در دوره دولت سیزدهم توجه داشته باشد که نگاهِ به شانگهای در چارچوب سیاست «نگاه به شرق» می بایست بر محور «موازنه با غرب» بوده و در صورتی که «شرق‌گرایی» از این رفتارِ سیاست خارجی ایران به اذهان کشورهای روسیه و چین و حتی کشورهای اروپایی مخابره شود، می تواند هزینه های مضاعفی را در بر داشته باشد. در قبال اروپا چنین برداشتی ممکن است به عقب نشینی و تصلب در رویکردها منجر شود و در طرف های شرقی نیز این امر ممکن است زمینه هایی را برای سوءاستفاده و تحمیل هزینه های راهبردی بر ایران فراهم آورد. از طرف دیگر در خصوص چین و روسیه باید توجه داشت که ایران بخشی از پازلِ بازی مسکو و پکن با غرب نباشد که به راحتی در خلال توافقاتِ مهم تر هزینه شود. تجربیات تعاملات پیشین ایران و این کشورها وقوع چنین تجربه ای را به اثبات رسانده است. تهران از طریق بالا بردن هزینه های چنین اقدامی می بایست از آن ممانعت به عمل آورد. آخرین ملاحظه و هزینه نیز به حوزه افغانستان باز می گردد. اختلاف نظر کشورهای عضو در حالی که در بستر تعامل برای تعدیل قرار بگیرند، فاکتوری سودمند خواهد بود، اما اگر به وادی رقابت های درون سازمانی منجر شود که تعمیق تعارضِ منافع را در پی داشته باشند، ممکن است واگرایی ها را تشدید کنند. در چنین شرایطی ایران که نگاهی میانه در قبال طالبان، جنبش پنجشیر، ژئوپلیتیک افغانستان و موضوعات دیگر دارد، ممکن است با فشارهایی از سوی برخی بازیگران مواجه شود که بالاترین سطح آن می تواند در زمینه سنگ اندازی پیش روی فرایند عضویت دائم ایران بروز و ظهور یابد. در همین حال در سطح مناسبات دوجانبه نیز ایران می بایست با استفاده از فرصت شانگهای فضای همگرایانه ای را به وجود آورده تا مجال گروکشی برای گرفتن امتیاز از تهران به منظور تکمیل فرایند عضویت دائم به طرف های مقابل ارائه نشود.
منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .
- برچسب ها: #سازمان همکاری شانگهای, اندیشکده, اندیشکده جریان, جریان, روسیه, سید ابراهیم رییسی, عضویت دائم ایران, ولادیمیر پوتین, وین
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
