تنش در روابط آمریکا و ترکیه؛ دلایل، چشم‌انداز و فرصت‌ها

تنش در روابط ایالات متحده آمریکا و ترکیه طی هفته‌های اخیر به سطح قابل تأملی رسیده است. ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا تعرفه فولاد و آلومینیوم وارداتی از ترکیه را به دلیل عدم همراهی ترکیه با درخواست او در خصوص آزادی یک کشیش افزایش داده و همراه با تنش‌های کلامی، ارزش لیره را در مقابل دلار به سطح بی‌سابقه‌ای کاهش داده است. اما اردوغان با اصرار بر این‌که کشیش بازداشت‌شده جاسوس سیا است، می‌کوشد در مقابل جنگ اقتصادی آمریکا مقاومت کند. البته مسئله کشیش جاسوس که به نمادی برای اختلافات دو کشور تبدیل شده، تنها دلیل نبوده و موارد دیگری نیز در این خصوص قابل‌ذکر است که از اهمیت بیشتری برخوردارند. در هر صورت، چنین فضایی میان واشنگتن و آنکارا برای ایران که هم‌اکنون در حال تجربه مجدد جنگ اقتصادی آمریکاست، می‌تواند واجد فرصت‌هایی باشد. این مقاله دلایل تنش و اختلاف میان ترکیه و آمریکا، چشم‌انداز اختلافات، پیامدهای آن و فرصت‌های ایران از توسعه اختلاف میان ترکیه و آمریکا را مورد تحلیل قرار می‌دهد.

دلایل تنش و اختلاف میان ترکیه و آمریکا
الف. دستگیری آندرو برونسون

سطح تنش‌ بین آنکارا و واشنگتن بعد از دستگیری و محاکمه آندرو برونسون کشیش آمریکایی به‌صورت قابل‌ملاحظه‌ای افزایش یافت. دادگاه ازمیر در نهم دسامبر ۲۰۱۶ این کشیش آمریکایی را به اتهام همکاری با پ.ک.ک و گروه‌‌ فتو (FETÖ) بازداشت کرد. ترامپ به دنبال این مسئله در ۲۶ جولای ۲۰۱۸ با توئیتی خواستار آزادسازی آندرو برونسون شد.[۱] این درخواست رئیس‌جمهور آمریکا در حالی مطرح شد که آنکارا آن را رد کرد. عدم پذیرش آزادی کشیش آمریکایی باعث شد که واشنگتن وزیر دادگستری و وزیر کشور ترکیه را در فهرست افراد تحریم شده قرار دهد. مقامات آنکارا نیز به دنبال آن واکنش‌های شدید خود را آغاز کردند. این تنش‌ها پی‌درپی پیش رفت تا اینکه رئیس‌جمهور آمریکا در دهم آگوست ۲۰۱۸ با توئیتی جدید دو برابر شدن تعرفه‌های گمرکی بر فولاد و آلومینیوم ترکیه را مطرح ساخت. ترامپ همچنین از تداوم تحریم‌ها علیه آنکارا خبر داد. بحران ارزی در ترکیه به دنبال این اتفاقات تشدید شد و ارزش لیره در برابر دلار افت چشمگیری تجربه کرد.

اهمیت مسئله آندرو برونسون برای ترکیه را باید در کودتای پانزدهم جولای ۲۰۱۶ جستجو کرد. ارتباط این کشیش آمریکا با گروه فتو به‌عنوان جریانی که عامل اصلی کودتا معرفی شده است، دست داشتن واشنگتن در این کودتا را بیش‌ازپیش مشخص می‌سازد.

اهمیت مسئله آندرو برونسون برای ترکیه را باید در کودتای پانزدهم جولای ۲۰۱۶ جستجو کرد. ارتباط این کشیش آمریکا با گروه فتو به‌عنوان جریانی که عامل اصلی کودتا معرفی شده است، دست داشتن واشنگتن در این کودتا را بیش‌ازپیش مشخص می‌سازد. اردوغان در مقاله‌ای که طی چند هفته اخیر در روزنامه «نیویورک تایمز» منتشر کرد، از به خطر افتادن اتحاد ترکیه و آمریکا در صورت عدم احترام واشنگتن به حاکمیت ملی ترکیه سخن به میان آورد.[۲] اما دلایل اختلافات طرفین به مسئله بازداشت کشیش آمریکایی محدود نمی‌شود و این قضیه صرفاً اختلافات طرفین را آشکار ساخت. در حال حاضر چندین مسئله بر روابط آمریکا و ترکیه سایه انداخته است.

ب. همگرایی آنکارا با تهران و مسکو

گرچه ترکیه اختلاف‌نظرهایی با ایران و روسیه در مورد مسائل مختلف دارد؛ اما جایگاه روابط کنونی آنکارا با این کشورها بیش از گذشته تقویت شده است. به‌گونه‌ای که مقامات ترک بعد از تشدید اختلافات خود با واشنگتن به این نکته تأکید کرده‌اند که ترکیه می‌تواند به سمت اتحادهای جدید حرکت کند که این اتحادها لزوماً در راستای منافع آمریکا تعریف نخواهد شد. اردوغان در این زمینه اعلام کرده است که ترکیه متحد آمریکا، شریک روسیه و همکار ایران است و از این روابط خود دست نخواهد کشید.[۳] حضور ترکیه در نشست‌های آستانه و توافق‌های این کشور با تهران و مسکو برای برقراری آتش بس موجب نارضایتی واشنگتن از همراهی آنکارا با متحدان سوریه شد.

ترکیه با تحریم‌های آمریکا علیه روسیه و ایران نیز موافق نیست؛ لذا این موضوع نیز بر اختلافات آنکارا و واشنگتن افزوده شده است. هاکان آتیلا، معاون سابق رئیس هالک بانک ترکیه ازجمله افرادی است که از سوی آمریکا به نقض تحریم‌های پیشین آمریکا علیه ایران محکوم شده است. اردوغان پیش‌ازاین اعلام کرده بود که تحریم‌های آمریکا علیه ایران برای ترکیه بی‌اهمیت است و این کشور الزامی به رعایت آن ندارد. زمانی که محاکمه رضا ضراب انجام می‌گرفت، اعترافات او علیه رئیس‌جمهور ترکیه از اطلاع اردوغان از مبادلات ایران و ترکیه در زمان تحریم‌های سابق حکایت داشت؛ لذا رئیس‌جمهور ترکیه تصریح کرد که ترکیه به تحریم‌های آمریکا ملزم نیست.

درخواست آنکارا از واشنگتن برای خرید سامانه‌های پدافند هوایی «پاتریوت» در حالی دنبال شد که آمریکا این سامانه را در اختیار ترکیه قرار نداده است. این موضوع موجب شده است که ترکیه به دنبال خرید سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ از روسیه باشد.

ج. حمایت واشنگتن از نیروهای دموکراتیک سوریه

حمایت‌های گسترده آمریکا از نیروهای دموکراتیک سوریه که عمدتاً از کردهای سوریه تشکیل شده، با مخالفت‌های جدی آنکارا مواجه شده است. بااین‌حال به نظر می‌رسد این حمایت‌ها به‌راحتی متوقف نخواهد شد.[۴] ترکیه حزب اتحاد دموکراتیک و یگان‌های مدافع خلق را شاخه‌ای از حزب کارگران کردستان ترکیه می‌داند؛ لذا حمایت‌های واشنگتن از این نیروها را برخلاف منافع ملی خود قلمداد می‌کند. ترکیه از ابتدای بحران سوریه به دنبال برقراری منطقه‌ای امن در خاک سوریه بین اعزاز تا جرابلس بود؛ اما آمریکا با این موضوع مخالفت کرد.

د. خرید سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ از روسیه

درخواست آنکارا از واشنگتن برای خرید سامانه‌های پدافند هوایی «پاتریوت» در حالی دنبال شد که آمریکا این سامانه را در اختیار ترکیه قرار نداده است. این موضوع موجب شده است که ترکیه به دنبال خرید سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ از روسیه باشد. گسترش مناسبات نظامی بین آنکارا و مسکو نیز با مخالفت‌های آمریکا مواجه شده و حتی تهدیدهایی نیز دراین‌باره از سوی واشنگتن علیه ترکیه مطرح شده است.

چشم‌انداز اختلافات
تنش‌هایی که بین ترکیه و آمریکا مشاهده می‌شود، صرفاً مربوط به ماه‌های اخیر نیست، بلکه این مسئله به دنبال انباشت اختلافات روی می‌دهد. اختلافات طرفین در حال حاضر بعد از بازداشت کشیش آمریکایی علنی شده است. این نکته حائز اهمیت است که مقامات آنکارا خاطره سکوت یا حمایت برخی از بازیگران منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای از کودتای پانزدهم جولای ۲۰۱۶ را فراموش نخواهند کرد؛ چراکه این موضوع در تضاد کامل با منافع ملی ترکیه قرار دارد. بر این اساس پرونده کشیش آمریکایی نمی‌تواند به‌سادگی مورد حل‌وفصل قرار گیرد. این موضوع صرفاً به شخص کشیش مربوط نمی‌شود، بلکه برخاسته از اندیشه‌ای است که به دنبال کودتا علیه دولت اردوغان بود. ترکیه به‌هیچ‌وجه عوامل و حامیان کودتا را فراموش نخواهد کرد.

مناسبات آنکارا با تهران و مسکو در حال حاضر گسترش یافته است. اردوغان در مقاله اخیر خود در روزنامه «نیویورک‌تایمز» مطرح کرده است که شراکت راهبردی آمریکا و ترکیه در صورت تداوم رفتارهای کنونی واشنگتن به خطر می‌افتد. ترکیه در این حالت به گفته رئیس‌جمهور این کشور به دنبال اتحادهای جدید خواهد بود. پیش‌بینی سرد شدن مناسبات ترکیه با ایران و روسیه بر اساس شرایط کنونی بعید به نظر می‌رسد؛ چراکه بهبود روابط آنکارا و واشنگتن نیز نمی‌تواند مناسبات طرفین را به وضعیت پیشین خود برساند.

تنش‌هایی که بین ترکیه و آمریکا مشاهده می‌شود، صرفاً مربوط به ماه‌های اخیر نیست، بلکه این مسئله به دنبال انباشت اختلافات روی می‌دهد. اختلافات طرفین در حال حاضر بعد از بازداشت کشیش آمریکایی علنی شده است.

تلاش آمریکا برای بهره‌برداری از بازیگران فرو ملی نیز از تاکتیک‌هایی است که همیشه موردتوجه واشنگتن بوده است. حمایت آمریکا از نیروهای دموکراتیک سوریه و شاخه نظامی آن در میان‌مدت تداوم پیدا خواهد کرد. ازآنجایی‌که واشنگتن مجاری نفوذ خود را در سوریه یکی پس از دیگری از دست می‌دهد و حکومت مرکزی سوریه بر خاک این کشور تسلط می‌یابد، آمریکا تلاش می‌کند که اهرم‌هایی برای تداوم نفوذ خود در سوریه داشته باشد. حمایت‌های واشنگتن از کردهای سوریه اهمیت خاصی برای آمریکایی‌ها دارد؛ چراکه این موضوع صرفاً نفوذ واشنگتن را در این کشور به همراه ندارد، بلکه اهرم فشاری علیه ترکیه نیز محسوب می‌شود. بر این اساس حمایت‌های آمریکا از نیروهای دموکراتیک سوریه احتمالاً ادامه پیدا خواهد کرد.

خرید سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ از روسیه از عوامل دیگر اختلاف در بین ترکیه و آمریکا محسوب می‌شود. توافق مسکو و آنکارا برای اجرایی کردن قرارداد طرفین می‌تواند تنش‌های ترکیه و آمریکا را افزایش دهد. لذا مهم‌ترین عواملی که موجب تنش بین طرفین شده است، همچنان تداوم خواهد داشت.

پیامدهای اختلافات
الف. تعادل‌بخشی در انگاره غرب‌گرایی

کودتای پانزدهم جولای ۲۰۱۶ نشان داد که آمریکا برای متحدی چون ترکیه نیز شریکی مطمئن نیست. شواهد منتشرشده از حمایت واشنگتن و برخی از کشورهای غربی از این کودتا باعث شده است که ترکیه به دنبال تعادل‌بخشی در انگاره غرب‌گرایی خود باشد. اظهارات رئیس‌جمهور ترکیه مبنی بر اینکه رفتارهای آمریکا می‌تواند ترکیه را به سمت متحدان جدید سوق دهد، حکایت از این واقعیت دارد که آنکارا نمی‌تواند به انگاره غرب‌گرایی خود تکیه کند.

ب. تعریف متحدان جدید

مناسبات کنونی آنکارا با ایران و روسیه و مخالفت‌های مقامات ترکیه با تحریم‌های آمریکا علیه این کشورها نشانه‌هایی از صف‌بندی جدید آنکارا در قبال آمریکا است. تحریم‌های آمریکا علیه ترکیه نیز رویکرد جدید آنکارا را تقویت می‌کند. جنگ اقتصادی آمریکا علیه ترکیه در حال حاضر آثار مخربی بر ارزش لیره در مقابل دلار داشته است؛ لذا آسیب‌پذیری ترکیه در این زمینه باعث می‌شود که بر روابط جدید بیش از گذشته متمرکز شود.[۵] گفتگوهایی که آنکارا در مورد استفاده از پول ملی در مبادلات با ایران و روسیه داشته، مؤید این موضوع است.

ج. تداوم مبارزه با نیروهای دموکراتیک سوریه

تداوم حمایت‌های واشنگتن از نیروهای دموکراتیک سوریه با توجه به نگاهی که ترکیه نسبت به این نیروها دارد، باعث می‌شود که آنکارا به اقدامات خود علیه حزب اتحاد دموکراتیک و یگان‌های مدافع خلق ادامه دهد. عدم توقف حمایت‌های آمریکا در این زمینه تنش‌ها را بین آنکارا و واشنگتن حفظ خواهد کرد؛ لذا رفتارهای سخت ترکیه نیز علیه نیروهای دموکراتیک سوریه ادامه خواهد داشت.

ترکیه از مهم‌ترین همسایه‌های ایران محسوب می‌شود که می‌تواند در تحریم‌های جدید آمریکا نیز همکاری گسترده‌ای با کشورمان داشته باشد. مخالفت‌های مقامات ترکیه با اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران شرایط لازم را برای افزایش همکاری فراهم می‌سازد.

د. تنوع‌بخشی به سامانه‌های پدافندی

ترکیه به دنبال خرید سامانه دفاع موشکی پاتریوت از آمریکا بود اما علی‌رغم گفتگوهایی که در این زمینه انجام گرفته، رفتارهای واشنگتن در این زمینه مثبت نبوده است. این موضوع باعث شد که آنکارا به دنبال تنوع‌بخشی در سامانه‌های پدافندی خود باشد. این اقدام به‌نوبه خود می‌توانست پیامی به واشنگتن ارسال کند. آمریکا نیز این پیام را دریافته و اخیراً به دنبال تداوم گفتگوهای خود در مورد فروش سامانه دفاع موشکی پاتریوت بوده است. حتی هشدارهایی نیز از سوی آمریکا دراین‌باره علیه ترکیه منعکس شده است که خرید سامانه‌های اس ۴۰۰ از روسیه می‌تواند توافق خرید جنگنده‌های اف ۳۵ آمریکایی را با چالش‌هایی مواجه سازد.

فرصت‌های ایران از توسعه اختلاف میان ترکیه و آمریکا
الف. مقابله با نفوذ آمریکا در منطقه

تشدید اختلافات بین آمریکا و ترکیه در حالی روی داده که واشنگتن روابط خود را با آنکارا استراتژیک تعریف ‌کرده است؛ لذا در حال حاضر امکان ایجاد اجماع – با عمق‌های مختلف – در بین کشورهای تأثیرگذار منطقه ازجمله ایران و ترکیه علیه واشنگتن وجود دارد. تأکید مقامات ترکیه بر حفظ مناسبات خود با ایران می‌تواند گفتمانی را در قبال آمریکا برقرار سازد که با نفوذ واشنگتن در منطقه مخالف است.

ب. ایجاد ائتلاف‌های چندجانبه

سیاست‌های آمریکا در قبال کشورهایی چون ایران و ترکیه می‌تواند زمینه‌ ایجاد ائتلاف‌هایی چندجانبه برای کاهش تأثیرات این سیاست‌ها را فراهم آورد. به نظر می‌رسد در شرایط کنونی می‌توان از ظرفیت‌های ضدآمریکایی در کشورهای مختلف استفاده کرد. کشورهایی چون ایران، ترکیه، روسیه و چین ظرفیت لازم را برای ایجاد چنین ائتلاف‌هایی دارند.

ج. هماهنگی برای برخورد با طرح‌های تجزیه‌طلبانه

تداوم حمایت‌های واشنگتن از نیروهای دموکراتیک سوریه که با منافع ملی ترکیه در تضاد است، می‌تواند به زمینه‌ای برای مقابله با طرح‌های تجزیه‌طلبانه آمریکا در منطقه تبدیل شود. افزایش هماهنگی تهران و آنکارا دراین‌باره می‌تواند چنین طرح‌هایی را با شکست مواجه سازد.

د. افزایش مبادلات و مقابله با تحریم‌ها

ایران و ترکیه مبادلات ۳۰ میلیارد دلاری را برای چشم‌انداز روابط خود تعریف کرده‌اند. شرایط کنونی می‌تواند گام‌های رسیدن به چنین هدفی را فراهم آورد؛ چراکه طرفین نیازهای مشترکی به یکدیگر دارند. ترکیه از مهم‌ترین همسایه‌های ایران محسوب می‌شود که می‌تواند در تحریم‌های جدید آمریکا نیز همکاری گسترده‌ای با کشورمان داشته باشد. مخالفت‌های مقامات ترکیه با اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران شرایط لازم را برای افزایش همکاری فراهم می‌سازد.

جمع‌بندی

تشدید تنش بین آنکارا و واشنگتن به دنبال دستگیری و محاکمه کشیش آمریکایی از اختلافات گسترده طرفین پرده برداشت. آندرو برونسون که به اتهام همکاری با پ.ک.ک و گروه فتو دستگیر شد، حمایت‌های واشنگتن از کودتای پانزدهم جولای ۲۰۱۶ را آشکارتر ساخت. بااین‌حال آنکارا مسائل دیگری نیز با آمریکا پیش رو دارد که تنش‌ها را بین طرفین ادامه‌دار ساخته است. رفتارهای آمریکا در قبال آنکارا باعث شده است که مقامات ترکیه از برقراری اتحادهای جدید با سایر کشورها سخن به میان آورند. قرابت بیش از پیش آنکارا به تهران و مسکو می‌تواند در این چارچوب تعریف شود. واشنگتن با حمایت از نیروهای دموکراتیک سوریه نیز به اختلافات خود با آنکارا دامن زده است. ترکیه این نیروها را از شاخه‌های حزب کارگران کردستان ترکیه می‌داند و حمایت‌های آمریکا از آن‌ها را در تضاد با منافع ملی خود قلمداد کرده است. همچنین اختلافات طرفین اکنون در حوزه‌های نظامی آشکار شده است. تصمیم ترکیه برای خرید سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ از روسیه پیام مهمی برای آمریکا بود که واکنش‌های تهدیدآمیزی را از سوی مقامات آمریکایی به همراه داشته است. به نظر می‌رسد تنش‌های طرفین در کوتاه‌مدت قابل حل‌وفصل نباشد؛ لذا پیامدهای این مسئله قابل‌توجه خواهد بود. تعادل‌بخشی در انگاره غرب‌گرایی ترکیه، تعریف متحدان جدید، تداوم مبارزه با نیروهای دموکراتیک سوریه و تنوع‌بخشی به سامانه‌های پدافندی ازجمله این پیامدها خواهد بود. چنین چشم‌اندازی می‌تواند فرصت‌هایی برای ایران فراهم سازد. مقابله با نفوذ آمریکا در منطقه، ایجاد ائتلاف‌های چندجانبه، هماهنگی برای برخورد با طرح‌های تجزیه‌طلبانه و افزایش مبادلات بین ایران و ترکیه و مقابله با تحریم‌ها می‌تواند در این زمینه مورد توجه باشد.

[۱]» Trump’ın serbest bırakılmasını istediği Amerikalı rahip Brunson’ın FETÖ’den müebbet hapsi istendi«, sputniknews, 13.03.2018, Access to the link:

https://tr.sputniknews.com/turkiye/201803131032611218-trump-erdogan-rahip-feto-muebbet-andrew-craig-brunson/

[۲]» Erdogan to Turkey: The West Is Waging ‘Economic War’«, The New York Times, 17.08.2018, Access to the link:

[۳] «اردوغان: متحد آمریکا، شریک روسیه و همکار ایران هستیم»، ایرنا، ۲۳/۰۱/۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.irna.ir/fa/News/82884839

[۴] رامین ولی‌زاده، «هم‌گرایی کردهای سوریه و دولت اسد؛ دلایل و پیامدها»، اندیشکده راهبردی تبیین، ۲۸/۰۵/۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

هم‌گرایی کردهای سوریه و دولت اسد؛ دلایل و پیامدها

[۵] «آمریکا چطور علیه ایران، روسیه و ترکیه «جنگ ترکیبی» به راه انداخته است؟»، اندیشکده راهبردی تبیین، ۳۰/۰۵/۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir/27416

http://tabyincenter.ir/27416