«اخوان تروریست» و چشم انداز بحران شورای همکاری

اگرچه این ادعا چیز جدیدی نیست و بارها دولت وهابی و وهابیت دولتی عربستان در پیوند با یکدیگر گروه اخوان المسلمین را گروهی تروریستی خوانده بودند، اما نکته مهم اعلام دوباره آن در شرایط کنونی منطقه است که به­نظر می رسید عربستان به سمت حل و فصل اختلافات با قطر در وهله اول و سپس ترکیه حرکت خواهد کرد تا با آمدن جو بایدن و فشارهای احتمالی او بر ریاض، بتواند تعادل را در رویکردهای منطقه ای خود حفظ کند. در این چارچوب پاسخ به این پرسش که چه ارتباطی میان بیانیه هیئت علمای ارشد سعودی با حل بحران شورای همکاری خلیج فارس وجود دارد؟ اهمیت قابل توجهی در فهم رویدادهای پیش رو دارد.

هیئت کبار العلما سه­شنبه 20 آبان در بیانیه‌ای اعلام کرد گروه اخوان المسلمین یک گروه تروریستی است که نماینده راه روشن دین اسلام نیست، بلکه اهداف حزبی خود را دنبال می‌کند که با هدایت‌های دین حنیف ما مغایرت دارد. این گروه تظاهر به دین کرده و تفرقه، فتنه انگیزی، خشونت و تروریسم را که با دین در تضاد است، دنبال می‌کند. هیئت مذکور افزود: این گروه از زمان تاسیس هیچ گونه توجهی به عقیده اسلامی و قرآن و سنت نداشته بلکه هدف نهایی‌اش رسیدن به قدرت بوده است. هیئت علمای ارشد عربستان همچنین تاکید کرده اخوان المسلمین در رأس گروه‌هایی است که ما نسبت به آنها هشدار می‌دهیم، اخوان المسلمین یک گروه منحرف است که بر پایه منازعه با متولیان امر و مخالفت با حاکمان، فتنه انگیزی در کشورها، تضعیف همزیستی در یک میهن، توصیف کردن جوامع اسلامی به جاهلیت بنا شده است. «عبداللطیف آل الشیخ»، وزیر امور اسلامی سعودی نیز این بیانیه را یک اقدام قاطع و کافی توصیف و تأکید کرد که از این پس هیچ توجیهی به بهانه جهل و ناآگاهی پذیرفته نخواهد شد. او در توییتی نوشت: «من بیش از بیست سال است که در مورد گروه تروریستی اخوان المسلمین برای دین، کشور، شهروندان و همه مسلمانان هشدار می دهم.»

در مقابل، گروه اخوان المسلمین به بیانیه هیئت علمای سعودی واکنش نشان داده و تاکید کرده که اخوان المسلمین قطعا یک گروه دعوت کننده به اصلاح است و یک گروه تروریستی نیست. طلعت فهمی، سخنگوی اخوان المسلمین در مصاحبه با خبرگزاری آناتولی با اشاره به اینکه اخوان المسلمین همه اتهاماتی را که هیئت علمای سعودی علیه آن مطرح کرده، رد می‌کند، تاکید کرد: روش و منش این گروه براساس کتاب خداوند و راه صحیح سنت و به دور از هرگونه تحریف و یا رادیکالیسم بوده و تاریخش و سابقه گروه گواه این موضوع است. نکته جالب این است که فهمی سخنگوی اخوان در ادامه به سخنان علمای برجسته سعودی نظیر عبدالعزیز بن باز، بن جبرین، سفر الحوالی و کمیته دائم افتاء در عربستان (نهادی رسمی) که درباره اخوان المسلمین گفته بودند، استناد کرده و گفته است: «آنها گفتند که اخوان المسلمین نزدیکترین گروه‌ها به حق، اهل سنت و جماعت و گروه‌های نجات‌دهنده است.» همچنین فعالان توئیتری نیز با استناد به سخنان پادشاهان سابق سعودی از جمله ملک فیصل نوشتند که اخوان قهرمانانی هستند که با دست و پول خود برای خدا جنگیدند.

همزمان یاسین آکتای مشاور حزب عدالت و توسعه ترکیه نیز با رد این ادعا به هئیت علمای ارشد سعودی حمله کرد. او در مقاله ای در روزنامه ینی شفق نوشت: در این شرایط که مسلمانان در جهان در معرض خطر هستند، ما از هیئت علمای عربستان هیچ صدایی و موضعی نشنیده ایم. نگرانی سعودی ها در این واقعیت نهفته است که اخوان المسلمین یک گروه تروریستی نیست، بلکه به این دلیل است که از دموکراسی در جهان عرب حمایت می کند.

خانم توکل کرمان، فعال یمنی و برنده جایزه نوبل صلح نیز در توییتر خود نوشت: اخوان در عربستان سعودی برای آزادی می جنگند و رژیم ظالم ابن سلمان آزادی ها را سرکوب می­کند.

وزارت کشور عربستان سعودی مارس ۲۰۱۴ از اضافه کردن اخوان المسلمین به فهرست گروههای تروریستی این کشور خبر داد. این تصمیم در حمایت از رژیم مصر صورت گرفت که دسامبر ۲۰۱۴ و پس از چند ماه از سرنگون کردن محمد مرسی رئیس جمهور وابسته به اخوان المسلمین این گروه را یک گروه ممنوعه و تروریستی برشمرد. پیش از این مصر از عراق خواسته بود تا گروه اخوان المسلمین را به عنوان سازمانی تروریستی به رسمیت بشناسد، اما شورای امنیت ملی عراق، سازمان اخوان المسلمین را به عنوان سازمانی تروریستی به رسمیت نشناخت. مجددا و در ژوئن 2017 چند روز پس از محاصره قطر توسط عربستان و سه کشور عربی، اخوان المسلمین مجددا به عنوان گروهی تروریستی معرفی شد.

در این میان رژیم صهیونیستی از بیانیه رسمی هیئت کبار علمای عربستان استقبال کرده است. در صفحه رسمی وزارت خارجه رژیم صهیونیستی در توییتر تحت عنوان “اسرائیل به زبان عربی” آمده است: ما در اسرائیل از مشاهده این رویکرد مخالف با بهره­کشی از اقدامات تحریک آمیز و ایجاد فتنه خوشوقتیم. در ادامه آمده است: بی‌شک همه ادیان آسمانی برای ایجاد محبت و الفت میان مردم آمده‌اند. ما به شدت نیازمند بیانیه‌هایی برای دعوت به تسامح، همکاری متقابل برای خیزش در سراسر منطقه هستیم.

همچنین محمد البخیتی عضو دفتر سیاسی جنبش انصارالله یمن در توئیتی درباره سابقه ارتباط گروه اخوان المسلمین و رژیم سعودی نوشت: گروه اخوان المسلمین با همه مخالفت کرد تا رضایت رژیم سعودی را علی رغم وفاداری اش به غرب، جلب کند؛ اما پس از آن برای جلب رضایت غرب با رژیم سعودی وارد رقابت شدیدی شد. اعتماد رژیم سعودی به خدمت اخوان المسلمین در مقابله با مخالفان خود سودمند بود، اما امیدواری گروه اخوان المسلمین به حمایت رژیم سعودی برای نفوذ به جوامع، اشتباه بود، زیرا آن‌ها دین را در این مسیر از دست دادند.

سه سناریو از طرح ادعای تروریستی خواندن اخوان المسلمین

انفجار جده

روز چهارشنبه 21 آبان چندین نفر در انفجار بمبی در قبرستانی مربوط به اقلیت‌های مذهبی در شهر جده عربستان زخمی شدند. این انفجار در مراسم سالگرد پایان جنگ جهانی اول صورت گرفت که به زخمی شدن چند تن منجر شد. از آنجا که این انفجار تنها یک روز پس از صدور بیانیه‌ای از سوی هیئت علمای سعودی که در آن بر تروریستی بودن گروه اخوان المسلمین تاکید شده صورت گرفته است، نمی تواند به واقعیت نزدیک باشد. چرا که طبیعتا صدور بیانیه می بایست به بعد از این انفجار موکول شود. از آنجا که ماه گذشته، یک مرد سعودی با چاقو به یک محافظ کنسولگری فرانسه در جده حمله و او را زخمی کرد؛ درست همان روزی روی داد که سه نفر در یک حمله با چاقو در شهر نیس فرانسه کشته شدند، بنابراین می توان سلسله اتفاقات در عربستان را متاثر از اتفاقات فرانسه دانست و نه بیانیه هیئت علمای سعودی.

اختلاف هیئت علما با پادشاه

سناریوی دوم به اختلافات هیئت علمای ارشد سعودی با پادشاه و ولیعهد سعودی اشاره دارد که بر سر نوع مواجهه با جریان اخوان المسلمین در داخل و خارج کشور دچار اختلاف نظر شده اند. در حالی که پادشاه و ولیعهد بر ضرورت حل اختلاف با قطر که یکی از موارد آن نوع حمایت از جریان اخوان بوده به توافق رسیده اند، کبار العلما با هشدار نسبت به هرگونه تساهل و تسامح نسبت به این گروه، به نوعی به پادشاه انذار داده اند. که البته با توجه به ماهیت هیئت علمای عربستان که یک نهاد وابسته به اراده پادشاه است و انتصابات آن توسط ملک انجام می شود و به لحاظ تاریخی نیز جریانی سازشکار به لحاظ سیاسی است و عملا به وهابیت دولتی تبدیل شده است، بعید است که این سناریو بتواند مبتنی بر واقعیت باشد.

عادی سازی

سومین سناریو که تا حدی به واقعیت نزدیک است به فرآیند عادی سازی روابط دول عربی با رژیم صهیونیستی بر می­گردد. این مسئله بخصوص در نوع نگاه وهابیت دولتی و نزدیک به حکومت بسیار پررنگ­تر شده است، برای نمونه عبدالرحمن السدیس امام مسجد الحرام در چند سخنرانی به اهمیت صلح حدیبیه و ضرورت فرهنگ تسامح و تساهل در جامعه سعودی اشاره کرده است. از سوی دیگر روزنامه سعودی «عکاظ» روز شنبه 24 آبان در یادداشتی از «اسامه یمانی» نویسنده سعودی مدعی شد که مسجد الاقصی در عربستان سعودی در منطقه «الجعرانه» میان مکه و الطائف و نه در فلسطین واقع شده است.  استدلال این نویسنده این است که علت باور بسیاری از مردم درباره اینکه مسجد الاقصی در فلسطین واقع شده آن است که بسیاری از کتب تاریخ و تفاسیر بویژه تفاسیر متاخر نشان می دهد که الاقصی در قدس است درست از همین نقطه میان قدس، قبله و مسجد الاقصی خلط صورت گرفته است. در سویه سوم هم استقبال رژیم صهیونیستی از بیانیه علمای ارشد سعودی نیز قرینه دیگری برای این گزاره است. در فضای توئیتری نیز برخی فعالان عرب نیز به این موضوع اشاره کرده اند. ترکی الشلوب نوشته: امروز کسانی که در مورد یهودیان سخن می­گویند که آنها برادرشان هستند و به دنبال عادی سازی با صهیونیست ها هستند، اخوان را تروریسم توصیف می کنند !!

چشم انداز

فارغ از اهداف واقعی تروریستی خواندن گروه اخوان المسلمین از سوی هیئت علمای ارشد سعودی، این اتفاق در صورتی که دولت عربستان سعودی و در راس آن پادشاه و ولیعهد مصلحت را در حل اختلافات با دولت قطر بدانند، ارزش خود را از دست می دهد و تبدیل به هزاران بیانیه ای می شود که به وقت ضرورت، نادیده گرفته شده است. همچنین با توجه به شروط سخت گیرانه­ای که چهار کشور عربی برای رفع محاصره قطر در خرداد 96 مطرح کردند که چشم انداز رسیدن به یک توافق پایدار را سخت می کند، می تواند بدون تحقق کامل هم منجر به رفع محاصره قطر شود. یعنی دولت قطر برخی شروط را از لیست هشتگانه پیشنهادی از سوی عربستان، امارات، بحرین و مصر را نادیده بگیرد و با پذیرش برخی دیگر زمینه را برای حل و فصل اختلافات فراهم کند. مسئله اختلافات بنیادین بین دو نگاه فقاهتی و سیاسی یعنی اخوان المسلمین و تفکر وهابیت محافظه کار، تاریخی حداقل به قدمت صد سال در شبه جزیره عرب دارد که حل و فصل آن را فراتر از اراده اشخاص و دولت ها می برد و صرفا می توان نظاره گر بود، که بر اساس منطق و ملاحظات سیاسی و منطقه ای، تا حدی از غلظت و ضرباهنگ آن کاسته شود.

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است.