بررسی تأثیر چالش‌های مختلف بر رویکرد عربستان در جنگ یمن

ائتلاف سعودی جنگ علیه یمن را از ۲۶ مارس ۲۰۱۵ آغاز کرد. عربستان از بدو مداخله نظامی در یمن تا به امروز با زنجیره‌ای از چالش‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی مواجه شد که هر کدام از این چالش‌ها به تنهایی برای پذیرش آتش‌بس از سوی عربستان و پایان دادن به جنگ یمن کفایت می‌کند. آل سعود اگرچه پیشنهاد دبیرکل سازمان مل برای آتش‌بس در یمن را پذیرفته، اما ساعاتی پس از پذیرش، آنرا نقض کرده است. به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین دلیل به تصمیم نرسیدن عربستان برای پایان دادن به جنگ و تجاوز در یمن، نگرانی از تبعات و پیامدهای خروج بدون دستاورد از یمن در دوره پساجنگ است. نوشتار حاضر تأثیر چالش‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی کنونی بر توان و رویکرد مداخله‌جویانه عربستان در یمن و پیامدهای احتمالی پذیرش آتش‌بس بر آینده سیاسی حاکمان این کشور را بررسی می‌کند.

مروری اجمالی بر چالش‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی عربستان در طول سال‌های اخیر
عربستان سعودی در ۵ سال اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده است. در بُعد داخلی، پس از به قدرت رسیدن سلمان بن عبدالعزیز و پسرش محمد، عربستان سعودی با چالش‌های سیاسی متعدد در داخل و خارج از کشور مواجه شد. در عرصه داخلی، «رقابت» بین شاهزاده‌ها تبدیل به «خصومت» با محمد بن سلمان شد چرا که ولیعهد سعودی ضمن بازداشت دهها شاهزاده به اتهام فساد، همه رقبای جدی خود را بازداشت و پس از آزادی، آن‌ها را زیر نظر گرفت. همچنین در بُعد داخلی، ذخیره ارزی عربستان به شدت کاهش یافته و به کمتر از ۵۰۰ میلیارد دلار رسیده است. وزارت دارایی عربستان پیش‌بینی کرده است که کسری بودجه این کشور در سال ۲۰۲۰ به حدود ۵۰ میلیارد دلار معادل ۱۸۷ میلیارد ریال سعودی برسد. جنگ‌طلبی آل سعود در منطقه غرب آسیا و همچنین کاهش درآمدهای نفتی در اثر پائین آمدن قیمت جهانی نفت و آسیبی که بخش نفت عربستان در اثر جنگ متحمل شد و حتی فروش ۵ درصد از سهام آرامکو که به دلیل ناامنی‌های ناشی از جنگ متوقف شد را می‌توان از علل اصلی کسری بودجه عربستان دانست. دولت سعودی برای کاهش مشکلات اقتصادی خود به کاهش سوبسیدها و افزایش مالیات‌ها روی آورد و این موضوع سبب افزایش نارضایتی داخلی در عربستان شد.

هدف ظاهری بن سلمان از این جنگ، بازگرداندن عبد ربه منصورهادی، رئیس‌جمهوری مستعفی یمن به صنعا، پایتخت، بود، اما هدف واقعی وی، نشان دادن توانایی­های فردی برای اثبات صلاحیت خود جهت رسیدن به کرسی پادشاهی عربستان سعودی بود. با گذشت ۵ سال از این جنگ، نه هدف ظاهری تأمین شد و نه هدف واقعی

با این حال، چالش سیاسی اصلی در عرصه خارجی رخ داد، زیرا عربستان در ۵ سال اخیر با ایران و قطر قطع رابطه کرد، در اثر قتل فجیع جمال خاشقجی روزنامه‌نگار سعودی روزنامه واشنگتن‌پست تحت فشار شدید جهانی و همچنین فشار شدید افکار عمومی جهانی قرار گرفت، با لبنان در اثر گروگان گرفتن سعد الحریری نخست‌وزیر وقت این کشور دچار تنش شد و همچنین در روابط ترکیه و عربستان نیز تنش‌هایی به وجود آمد. مجموع این چالش‌ها سبب شد که شخص بن‌سلمان تحت فشار شدید قرار گیرد؛ به‌نحوی ‌که حتی در نشست دسامبر ۲۰۱۸ گروه ۲۰ در آرژانتین مورد بی‌توجهی شدید مقامات قرار گرفت.

بدون شک، مهم‌ترین چالش عربستان در ۵ سال اخیر در حوزه امنیتی بود. اگرچه جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن برای یمنی­ها خسارات زیادی در پی داشته، اما عربستان سعودی و متحدانش نیز از این جنگ خسارت زیادی دیده­اند. بنا بر برخی گزارش­ها، عربستان سعودی بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار فقط در جنگ یمن هزینه کرده است. (مشرق نیوز، ۷ مرداد ۱۳۹۸) موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم در گزارش جدید خود اعلام کرد که واردات اسلحه توسط عربستان طی ۵ سال از ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، رشد ۱۳۰ درصدی داشته و این کشور پس از هند به دومین خریدار بزرگ سلاح در جهان تبدیل شده است. (Sipri, 9 March 2020) سرتیپ یحیی سریع، سخنگوی نیروهای مسلح یمن نیز در پایان پنجمین سال جنگ اعلام کرد بیش از ۱۰ هزار نظامی و افسر سعودی و بیش از یک هزار و ۲۴۰ نفر در ارتش امارات کشته و یا زخمی شدند. (عمادی، ۵ فروردین ۱۳۹۹)

پیامدهای خروج بدون دستاورد از جنگ یمن برای حاکمان عربستان در دوره پساجنگ
با اوج‌گیری کرونا در جهان، دبیرکل سازمان ملل متحد پیشنهاد توقف درگیری‌ها و جنگ‌ها را مطرح کرد. دولت نجات ملی یمن، دولت مستعفی منصورهادی و عربستان سعودی نیز از این پیشنهاد استقبال کردند. ترکی المالکی، سخنگوی ائتلاف سعودی روز ۲۱ فروردین از آتش بس دو هفته‌ای قابل تمدید در یمن خبر داد، اما تنها ساعاتی بعد، این آتش‌بس نقض شد. تحلیل‌گران زیادی عنوان کردند که کرونا فرصتی است برای آل سعود تا آبرومندانه از جنگ یمن خارج شود، اما به نظر می‌رسد که عربستان از تبعات خروج بدون دستاورد از این جنگ نگران است. سوال مهم این است که پیامدهای خروج بدون دستاورد از جنگ برای عربستان سعودی چیست؟

اولین پیامد خروج بدون دستاورد از جنگ یمن برای شخص محمد بن سلمان است. محمد بن سلمان در سال ۲۰۱۵ به عنوان وزیر دفاع عربستان منصوب شد و در نخستین اقدام برای رسیدن به کرسی پادشاهی، جنگ علیه یمن را از ۲۶ مارس ۲۰۱۵ آغاز کرد. هدف ظاهری بن سلمان از این جنگ، بازگرداندن عبد ربه منصورهادی، رئیس‌جمهوری مستعفی یمن به صنعا(پایتخت) بود، اما هدف واقعی وی، نشان دادن توانایی­های فردی برای اثبات صلاحیت خود جهت رسیدن به کرسی پادشاهی عربستان سعودی بود. با گذشت ۵ سال از این جنگ، نه هدف ظاهری تأمین شد و نه هدف واقعی. خروج بدون دستاورد از جنگ یمن می‌تواند موقعیت بن سلمان را در ساختار قدرت عربستان سعودی تضعیف کند، حتی اگر وی به کرسی پادشاهی نیز برسد.

جنگ در سال ششم در حالی ادامه پیدا می­کند که سال پنجم جنگ، سال اوج‌گیری ارتش و کمیته­های مردمی یمن در مقابل شکست‌های متوالی عربستان سعودی و متحدانش بود. ارتش و کمیته‌های مردمی یمن قابلیت پهپادی و موشکی خود را ارتقا داده و توان ضربه زدن به عربستان و متحدانش را دارد. تقویت قدرت بازدارندگی ارتش و کمیته­های مردمی یمن سبب شد توازن قدرت در عرصه جنگ یمن دچار تغییر اساسی شود

دومین پیامد خروج بدون دستاورد، شکست سیاست خارجی جدید عربستان سعودی است. پس از به قدرت رسیدن ملک سلمان و پسرش محمد، عملاً سیاست خارجی عربستان از حالت محافظه­کاری به تهاجمی تغییر یافت تا مشخص شود ریاض دوره جدیدی را در سیاست خارجی آغاز کرده است. پیش از این، آل‌ سعود در امور داخلی دیگر کشورهای عربی مداخله می­کرد، اما به طور مستقیم علیه هیچ کشور عربی وارد جنگ نشده بود. محمدبن سلمان این رویه را تغییر داد و علیه فقیرترین کشور عربی یعنی یمن وارد جنگ شد. خروج بدون دستاورد به منزله شکست سیاست خارجی تهاجمی عربستان سعودی است.

سومین پیامد، زیر سوال رفتن حیثیت نظامی و سیاسی عربستان سعودی است. عربستان سعودی به لحاظ سیاسی مدعی رهبری مسلمانان به خصوص اهل سنت است. در همین حال، با توجه به خریدهای هنگفت تسلیحاتی که عربستان انجام می‌دهد و اکنون نیز پس از آمریکا و چین بیشترین هزینه‌های نظامی را دارد، ریاض مدعی است که مهم‌ترین قدرت نظامی جهان عرب محسوب می‌شود. خروج بدون دستاورد از جنگ علیه یمن که فقیرترین کشور عربی غرب آسیا است، یک شکست سیاسی و نظامی برای ریاض محسوب می‌شود و آل سعود نگران است که این موضوع بر جایگاه منطقه‌ای عربستان و همچنین جایگاه آن در جهان عرب در محیط پساجنگ تأثیرات منفی شدید و غیر قابل پیش‌بینی بر جای گذارد.

چهارمین پیامد، تضعیف موقعیت عربستان در یمن است. پیش از آغاز این جنگ، یمن حیاط خلوت عربستان سعودی محسوب می‌شد. اکنون نه تنها انصارالله که به لحاظ هویتی تضاد آشکاری با ریاض دارد، بخش مهمی از ساختار قدرت یمن محسوب می‌شود بلکه حتی موقعیت امارات و مزدورانش نیز در جنوب یمن تقویت شده است. از یک سو، انصارالله و متحدانش دولت نجات ملی یمن را در صنعا، پایتخت تشکیل داده‌اند که منسجم­ترین و سازمان­یافته­ترین بازیگر سیاسی کنونی یمن محسوب می­شود و از سوی دیگر، منازعه قدرت میان دولت مستعفی و شورای انتقالی جنوب به شدت در یک سال اخیر افزایش داشته، به‌نحوی‌که برخی از نهادهای قدرت تحت کنترل شورای انتقالی جنوب قرار دارد. در واقع، وزنه معادلات میدانیِ جنوب یمن در پرتو مشکلات مالی نیروهای وابسته به عربستان و انشقاق و اعتراضات روزافزون میان آن‌ها به‌طور محسوسی به نفع امارات در حال تغییر است. (اندیشکده تبیین، ۳۱ فروردین ۱۳۹۹) این وضعیت به معنای این است که یمن پس از ۵ سال جنگ، نه تنها دیگر حیاط خلوت عربستان نیست بلکه مزدوران سعودی در جنوب یمن نیز رقیب مهمی نظیر شورای انتقالی جنوب دارند. به عبارت دیگر، عربستان در جنوب یمن نیز باید با امارات برای کسب حوزه نفوذ رقابت کند.

با توجه به این پیامدها، عربستان سعودی در یمن دچار سرگردانی شده و درباره پایان بدون دستاورد جنگ در عصر پسا جنگ تردید زیادی دارد.

– پیش‌بینی آینده جنگ یمن در صورت اصرار عربستان بر ادامه جنگ

جنگ در سال ششم در حالی ادامه پیدا می­کند که سال پنجم جنگ، سال اوج‌گیری ارتش و کمیته­های مردمی یمن در مقابل شکست‌های متوالی عربستان سعودی و متحدانش بود. ارتش و کمیته‌های مردمی یمن قابلیت پهپادی و موشکی خود را ارتقا داده و توان ضربه زدن به عربستان و متحدانش را دارد. تقویت قدرت بازدارندگی ارتش و کمیته­های مردمی یمن سبب شد توازن قدرت در عرصه جنگ یمن دچار تغییر اساسی شود به‌نحوی‌که ارتش و کمیته‌های مردمی یمن در زمین و هوا توان آسیب زدن و تحمیل خسارت‌های سنگین به ائتلاف سعودی را دارند. این وضعیت می­‌تواند سبب شود سال ششم جنگ با خسارت­‌های احتمالی بیشتر اقتصادی، نظامی و سیاسی برای عربستان سعودی همراه باشد. در واقع، عربستان سعودی در سال ششم جنگ با رقیب ناتوان و ضعیف نمی‌جنگد بلکه ارتش و کمیته‌های مردمی یمن ابتکار جنگ را در اختیار دارند و این نکته مهمی است. از این‌رو، ادامه این جنگ با منافع و امنیت آل سعود سازگار نیست و خسارت‌های مادی و حیثیتی به مراتب بیشتری در مقایسه با سال پنجم برای ریاض در پی خواهد داشت.

خروج بدون دستاورد از جنگ علیه یمن که فقیرترین کشور عربی غرب آسیا است، یک شکست سیاسی و نظامی برای ریاض محسوب می‌شود و آل سعود نگران است که این موضوع بر جایگاه منطقه‌ای عربستان و همچنین جایگاه آن در جهان عرب در محیط پساجنگ تأثیرات منفی بر جای گذارد

در همین حال، ادامه جنگ و حملات علیه یمن می‌تواند سبب فشار بیشتر افکار عمومی جهانی علیه آل سعود و همچنین سبب افزایش شکاف‌های درونی در ائتلاف سعودی به خصوص میان عربستان و امارات و میان شورای انتقالی جنوب و دولت مستعفی یمن شود. درعین‌حال، تداوم جنگ سبب کشته و زخمی شدن شمار دیگری از شهروندان یمنی خواهد شد، اما آمار خسارت انسانی و غیرانسانی یمن در سال ششم به مراتب کمتر از سال‌های قبل خواهد بود زیرا از یک سو، جنگ همه اثرات خود را تاکنون بر ساخت اجتماعی و اقتصادی یمن بر جای گذاشته و از سوی دیگر در پرتو افزایش قابلیت پدافندی و پهپادی یمنی‌ها، نگرانی‌های آل سعود از حملات همه‌جانبه افزایش می‌یابد.

با توجه به این شرایط، به نظر می‌رسد جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن در حالت «نه توقف و نه حملات همه‌جانبه» ادامه پیدا کند و این بیش از همه گویای «ناتوانی» آل سعود برای تصمیم درباره پایان دادن به جنگ است.

راهکارهای پیشِ­روی عربستان برای خروج آبرومندانه از جنگ یمن
شواهد نشان می‌دهد که عربستان سعودی در پی خروج آبرومندانه از جنگ یمن است. به نظر می‌رسد دو راهکار پیش‌روی ریاض جهت خروج آبرومندانه قرار دارد که عبارت است از:

۱- متوقف کردن جنگ و پذیرش پیشنهادهای آتش‌بس از سوی سازمان ملل متحد به خصوص در پی افزایش شیوع کرونا: در همین راستا، محمد البخیتی، عضو ارشد شورای عالی سیاسی جنبش انصارالله یمن گفت ماجرای کرونا فرصت خوبی برای خروج آبرومندانه عربستان سعودی از جنگ یمن و اعلام آتش‌بس در این کشور است. (خبرگزاری تسنیم، ۲۱ فروردین ۱۳۹۹)

۲-میانجی‌گری یک بازیگر ثالث نظیر روسیه میان دولت نجات ملی یمن و عربستان سعودی و برگزاری مذاکرات جدی.

با این حال، نقض آتش‌بس ادعایی پس از ۹ آوریل، نشان می‌دهد که اگرچه آل سعود در پی خروج آبرومندانه از جنگ است، اما نگرانی از پیامدهای «جنگ بدون دستاورد» سبب می‌شود که خروج آبرومندانه از این جنگ دست کم در کوتاه مدت پیگیری نشود.

فهرست منابع

۱-اندیشکده راهبردی تبیین، (۳۱ فروردین ۱۳۹۹)، جنوب یمن و تشدید اختلافات متحدین، قابل دسترسی در آدرس زیر:

جنوب یمن و تشدید اختلافات متحدین

۲-خبرگزاری تسنیم، (۲۱ فروردین ۱۳۹۹)، انصارالله: کرونا فرصتی برای خروج آبرومندانه عربستان از جنگ یمن است، قابل دسترسی در آدرس زیر:

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/01/21/2239828/

۳-عمادی سید رضی، (۵ فروردین ۱۳۹۹)، نشانه‌های دست برتر دولت نجات ملی در جنگ یمن، خبرگزاری پارس تودی، قابل دسترسی در آدرس زیر:

https://parstoday.com/fa/middle_east-i183963

۴-مشرق نیوز، (۷ مرداد ۱۳۹۸)، شکست ۳۰۰ میلیارد دلاری برای عربستان در یمن، قابل دسترسی در آدرس زیر:

https://www.mashreghnews.ir/news/979560/

۵-Sipri, (9March 2020), USA and France dramatically increase major arms exports; Saudi Arabia is largest arms importer, says SIPRI, available at: https://www.sipri.org/media/press-release/2020/usa-and-france-dramatically-increase-major-arms-exports-saudi-arabia-largest-arms-importer-says

منبع:http://tabyincenter.ir