کریدورهای قفقاز؛ فرصت‌ها و تهدیدها برای ایران

اشاره

بیش از ۶ ماه از امضای توافق آتش‌بس میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان با وساطت روسیه، می‌گذرد. با وجود برخی تنش‌های مرزی محدود، عدم پایبندی جدی به مفاد آتش‌بس گزارش نشده است. وضعیت در قفقاز جنوبی به سمت پایداری پیش می‌رود، اما وضعیت حقوقی و دموگرافیک منطقه در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

در بند ۹ قرارداد آتش‌بس، گفته شده است که به جمهوری آذربایجان و نخجوان اجازه داده می‎شود با استفاده از کریدوری که ارمنستان با نظارت صلح‌ بانان روسی در اختیار آذربایجان قرارخواهد داد، با هم ارتباط برقرار کنند. نخجوان، از سمت غرب از طریق باریکه‌ ای با ترکیه هم‌مرز است که در آن‎ گذرگاه مرزی «صدرک» قرار دارد. تا قبل از فروپاشی شوروی، ارتباط آذربایجان با نخجوان از طریق خاک ارمنستان صورت می‌گرفت. از زمان درگیری بین ارمنستان و آذربایجان، یعنی از سال ۱۹۹۰ به بعد، این ارتباط با بهره‌گیری از قلمرو جمهوری اسلامی ایران صورت می‌گیرد. با امضای قرارداد جدید، روسیه این امکان را به دست آورده که از طریق راهی ترانزیتی، ۴۰ کیلومتر از خاک ارمنستان را قطع کند تا راه ارتباطی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان برقرار شود و دیگر نیازی به ورود به خاک ایران نباشد.

به دلیل اهمیت وافر ژئوپلیتیکی و اقتصادی، وضعیت این کریدور و همچنین کریدور اتصال قره‌باغ به ارمنستان که “دالان شوشا” نام گرفته، ابعاد بین‌المللی دارد، به‌گونه‌ای که وضعیت دو کریدور، مبحثی فراتر از منافع ملی جمهوری آذربایجان و ارمنستان و حتی امنیت منطقه است.

هنوز فضا شفاف نیست و کسی به صراحت نمی‌داند که قرار است چه اتفاقی بیفتد. اندیشکده‌ های مهم غربی، ترکی و چینی مشغول بحث درباره این موضوع هستند که چطور نقش کشورهایی مثل ترکیه، آمریکا و چین در معماری امنیتی و ترانزیتی آینده قفقاز پررنگ شود. همه این اقدامات در نگاه اول به ضرر ایران است.

نقش و خواست ترکیه و روسیه

ایجاد این کریدور هنوز مورد موافقت صریح ارمنستان قرار نگرفته است. در این زمینه اختلافات جدی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان وجود دارد. به ‌عنوان برآیند پیچیده‌ای از منافع اقتصادی و حیثیت ملی، کریدور زنگه‌ زور به محل تلاقی منافع قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تبدیل شده است و در این میان رقابت میان ترکیه و روسیه را می‌توان پیش برنده تحولات در آینده خواند. احداث و بازسازی کریدور «زنگه زور» بیشتر از این که مورد رغبت و خواست طرف آذری باشد، خواسته ترکیه است تا بتواند از این کریدور عبور کرده و به عمق جمهوری آذربایجان یعنی باکو، دریای خزر و آسیای میانه دست یابد.

 روسیه در این قضیه خواهان ایفای نقش است و از سویی دیگر طبق معادلات جاری داخلی ارمنستان، روس‌ها در حال مستحکم ‌تر کردن جای پای خود در معادلات امنیتی این کشور هستند و ترکیه برای این‌ که بتواند بقیه کشورهای منطقه را با خودش همراه کند، از یک همکاری شش‌ جانبه بین ترکیه، جمهوری آذربایجان، روسیه، ارمنستان، گرجستان و ایران صحبت می‌کند.

ترکیه اهداف خرد و کلان، کوتاه‌ مدت و بلندمدت مختلفی برای دالان مذکور تدوین کرده است. با محدودتر شدن امکان ‌پذیری توسعه سیاست خارجی خاورمیانه ‌ای ترکیه، سیاست تُرک گرایی و اوراسیاگرایی در دستگاه سیاست خارجی این کشور به شدت تقویت شده و اتحاد راهبردی با جمهوری آذربایجان سنگ زیربنای این اتحاد دیده می‌شود. ترکیه از یک سو بر منافع اقتصادی و فرهنگی حضور خود در این منطقه تأکید دارد و از سوی دیگر نیز به طور متوسط هر هفته ۸ فروند هواپیمای تجاری نظامی خود را به جمهوری آذربایجان می‌فرستد.  

 اتصال ترکیه به بخش مرکزی جمهوری آذربایجان بدون واسطه، یک تحول بزرگ برای این کشور است، چرا که دیگر نیازی به ایران یا گرجستان برای اتصال به دریای خزر و پس از آن آسیای میانه، ندارد.

اما ترکیه برای احداث این دالان با چالش ‌های جدی روبروست که بدون لحاظ این چالش‌ها، ذهن‌خوانی از سیاست خارجی ترکیه ممکن نخواهد بود. در شرق ترکیه، شهر بزرگ و کارخانه‌ای وجود ندارد، زیرا منطقه کوهستانی و کشاورزی است. بررسی این مسئله که از این مسیر تا چه میزان امکان حمل بار وجود دارد، سؤال دیگری است. در مسیر انتقال انرژی آذربایجان به اروپا از مسیر ترکیه که به شاهراه‌ انرژی دنیا معروف شده، در حال حاضر، خط لوله باکو-تفلیس- جیحان و  خط لوله انتقال گاز طبیعی آذربایجان به نام باکو-تفلیس-ارزروم از خاک گرجستان می‌گذرد. راه‌آهن باکو-تفلیس-قارص هم با گذر از خاک گرجستان به ترکیه متصل می‌شود. نمی‌توان انتظار داشت که این راه‌آهن را که بودجه هنگفت و زمان زیادی برای احداث آن صرف و به کار افتاده است، تعطیل و از جنوب با زیرساخت‌های فرسوده موجود و با صرف زمان و هزینه، مجدداً آن را فعال کرد و بهره گرفت.

چین و اروپا

 بازشدن دو کریدور به ویژه کریدور «زنگه ­زور» مورد حمایت کشورهایی مانند چین و انگلیس قرار گرفته است. چین باز شدن این کریدور را به نفع پروژه بزرگ خود موسوم به «کمربند و جاده» دانسته و انگلیس هم آن ­را کریدور جدید برای همکاری بین‌المللی در آسیای مرکزی و قفقاز می‌بیند. از سوی دیگر کشورهای ذی ‌نفع منطقه مانند روسیه و ایران منافع متعارضی در باز شدن این کریدور دارند. روسیه برای اولین بار پس از فروپاشی شوروی توانست چندین هزار نیروی نظامی خود را تحت نام صلح بانی (به همراه تجهیزات راداری و شناسایی) وارد قفقاز جنوبی کند و بار دیگر خود را ناجی جمهوری‌ های گسسته از شوروی نشان دهد. اما بزرگ‌ترین هدف روسیه، در دست داشتن کنترل چنین شاه‌ راهی است. کرملین بر این باور است که اگرچه کشورهایی مانند چین و انگلیس منافع تعریف شده‌ای در این دالان دارند اما کنترل این دالان برای منافع روسیه حیاتی است.

تهدیدها و فرصت‌ها برای ایران

در ایران برخی معتقدند این اقدام به معنای حذف مرز ایران با ارمنستان است و نباید اجازه احداث آن را داد و برخی معتقدند چنین نیست. برای ایران این دالان به یک مسئله امنیتی-اقتصادی متعارض و پیچیده‌ تبدیل شده است. از یک سو ایران همکاری با روسیه و ارمنستان در قفقاز را عنصری موازنه گر در برابر رشد روزافزون اتحاد جمهوری آذربایجان و ترکیه می‌بیند و از سوی دیگر در وضعیت فعلی اقتصادی، بایستی نگاهی به سهیم شدن در معادلات تجاری میلیارد دلاری منطقه داشته باشد. در نگاه دیگر با توجه به مبانی حاکمیتی جمهوری اسلامی ایران و نظر رهبر انقلاب که در سی سال گذشته بر تعلق این اراضی بر جمهوری آذربایجان تأکید داشته و در جنگ اخیر و طی بیانات در روز میلاد پیامبر(ص) فرمودند: «جنگی که بین دو همسایه ما برقرار است حادثه تلخی است. بایستی هر چه زودتر تمام بشود. سرزمین‌های آذربایجان همه باید آزاد شود.» پایان جنگ و استقرار ثبات خواست ایران است؛ هرچند در بیان رهبری حفظ امنیت ارامنه قره‌باغ و به هم نخوردن ژئوپلیتیک منطقه (حفظ مرز ایران و ارمنستان) مورد تأکید جدی است.

در ایران نگاه دیگری نیز وجود دارد که معتقد است ارمنستان و روسیه اجازه نخواهند داد، کریدور بین نخجوان و ارمنستان تحقق یابد و معتقدند با فرض تحقق چنین دالانی، اگر ترک‌ها بخواهند از این مسیر عبور کنند، تحت نظارت شدید مرزبانان و گمرک ارمنستان و صلح‌بانان روسی خواهند بود و این‌ طور نخواهد بود که به ‌سرعت رد شوند.

جمع‌بندی

درگیری ‌ها و تحولات در برخی کشورهای خاورمیانه سبب شد ایران تمرکز خود را به مناطقی غیر از قفقاز معطوف کند اما در شرایط فعلی ضرورت دارد تا با نقش‌آفرینی پررنگ ‌تر مانع از نفوذ کشورهای فرامنطقه‌ای به قفقاز شود. خزر، انرژی و مسیر ترانزیت از قفقاز به سمت اروپا بسیار حائز اهمیت است.

این را هم باید در نظر داشت که در شرایط تحریم، نیاز به عرصه‌ای برای ارتباط با جهان داریم و این عرصه می‌تواند قفقاز باشد. در این راستا اگر کریدور خلیج فارس به سمت دریای سیاه عملیاتی شود می‌تواند یک پیروزی بزرگ برای ایران در عرصه اقتصادی باشد.

در حال حاضر کریدور ریلی شمال- جنوب از جنوب ایران و از خلیج‌فارس تا رشت آمده است و فاصله میان رشت تا آستارا برای اتصال به راه‌آهن آذربایجان و روسیه نیازمند سرمایه‌گذاری است. راه‌آهنی که می‌تواند ایران را به روسیه متصل کرده و به یک مسیر ترانزیتی مهم تبدیل شود. پس از تحولات اخیر قفقاز، شرایط به گونه‌ای مهیا شده که ایران می‌تواند از طریق آذربایجان و ترکیه به دریای سیاه متصل شده که خود دروازه ورود به اروپاست. این شاید بهترین مسیر برای دور زدن تحریم‌ ها باشد.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .