افزایش جمعیت عربستان سعودی؛ پیام ها و پیامدها

این مسئله به خصوص با توجه به جمعیت جوان این کشور و موضوع پیری جمعیت در ایران حاوی و حامل پیام ها و پیامدهایی برای کشور از لحاظ سیاسی، اقتصادی و امنیتی می باشد.

ابعاد و جزئیات

جمعیت عمومی در عربستان سعودی در پایان سه ماهه دوم سال 2020 بالغ بر 35،013،414 میلیون نفر بوده است. بر اساس برآوردهای اولیه GASTAT در اواسط سال 2020، جمعیت عربستان سعودی با رشد 2.3 درصدی از 34.22 میلیون نفر در سال 2019 به 35.01 میلیون نفر رسیده است.

طبق ارقام GASTAT، مردان 58 درصد جمعیت (23/20 میلیون نفر) را تشکیل می دهند، در حالی که زنان 42 درصد (78/14 میلیون نفر) را نشان می­دهند. تعداد مردان در پادشاهی در سال با نزدیک به 4،924،000 نفر 2.5٪ رشد کرده، در حالی که رشد بین زنان در حدود 2.1٪ (3،029،000) بوده است.

گروه های سنی 30 تا 44 سال با مجموع 30.3 درصد بیشترین سهم جمعیت را دارند. 10.9 درصد جمعیت بین سنین 35 تا 39 سال و 9.7 درصد برای هر دو گروه سنی از 30 تا 34 سال و 40 تا 44 سال. این نشان دهنده این واقعیت است که ترکیب جمعیتی در عربستان سعودی عمدتا جوان است. سهم گروه سنی 70 تا 74 سال حدود 0.8 درصد از جمعیت، و 0.5 درصد برای گروه سنی 75 تا 79 سال و 0.5 درصد برای گروه 80 ساله و بالاتر می باشد.

پادشاهی دارای جمعیت جوان است که نرخ رشد سالانه جمعیت نزدیک به 2.3 درصد در سال است. پیش بینی می شود که جمعیت کنونی عربستان تا سال 2050 به نزدیک 45 میلیون نفر برسد.

امروز جمعیت ایران نزدیک به 84 میلیون نفر است، اما این عدد نباید اشتباه فهمیده شود؛ در تحولات جمعیت، علاوه بر حجم جمعیت باید به ترکیب و توزیع جمعیت توجه کرد، لذا دانستن عدد جمعیت کل، ملاکی برای ارزیابی شرایط جمعیتی نیست؛ برای یک ارزیابی صحیح باید از شاخص‌ های جمعیتی و روند آنها مطلع بود.

یکی از شاخص ‌های مهم جمعیتی، نرخ رشد جمعیت است؛ این در حالی است که از سال 1394 تاکنون، ایران با کاهش نرخ موالید، بحران کاهش جمعیت و کاهش جمعیت جوان روبرو است. در کنار این موارد شاخص نرخ رشد کشور که یکی از مهم ‌ترین مؤلفه ‌های جمعیتی است، در دهه 90 روندی نزولی را در پیش گرفته است.

نرخ رشد جمعیت سال 1390 معادل 1.29 درصد بود و سال 1395 به 1.24 درصد رسید تا اینکه در سال 1399 این رقم برخلاف تمامی پیش بینی ‌های پژوهشی به کم‌تر یک درصد رسید. نکته مهم اما کاهش جمعیت زیر 14 سال در کشور است. رشد جمعیت زیر 14 سال از 44 درصد سال 1365 به 22.5 رسیده و این امر نشان دهنده ضعیف شدن بن مایه جمعیت است.

در الگوی آینده‌پژوهی پایگاه اطلاع‌رسانی و پایش آثار اقتصادی کرونا پیش ‌بینی ‌های منهای پاندمی کرونا این بوده است که اگر کاهش نرخ رشد جمعیت با همین روال و روند ادامه پیدا کند، در حوالی سال ‌های 1420 تا‌ سال 1425 نرخ رشد جمعیت‌، به صفر خواهد رسید، اما شرایط جدید پاندمی کرونا روی شاخص ‌های جمعیتی به شدت تا‌ثیر گذاشته و معادلات و الگوهای آینده ‌پژوهی را به هم ریخته است و به کاهش رشد جمعیت سرعت بیشتری داده ‌است.

پیام ها و پیامدها

افزایش نرخ رشد سالانه جمعیت در عربستان سعودی به نسبت ایران و به خصوص جوان بودن عمده جمعیت این کشور در مقایسه با جمعیت رو به میانسالی جمهوری اسلامی ایران می تواند حامل پیامدهای منفی در حوزه های سیاسی، امنیتی و اقتصادی باشد.

1. سیاسی

جمعیت یکی از منابع قدرت دولت و از آن مهم تر جمعیت جوان، فعال و پویا یک فاکتور مهم در اقتدار سیاسی است. یکی از برنامه های عربستان سعودی همواره ارتقای رشد جمعیت با توجه به گستردگی و پراکندگی سرزمینی بوده است. با توجه به رقابت های ایران و عربستان در سطح منطقه، طبیعتا جمعیت جوان به لحاظ فعالیت و تکاپو بهتر از جمعیت میانسال و سالخورده متمایل به محافظه کاری می تواند روحیه و نشاط ملی را برقرار و بازتولید کند.

این مسئله به خصوص با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی اهمیت مضاعفی پیدا می نماید که حفظ روحیه انقلابی در کشور در گروی جمعیت فعال و جوان در کشور است. از این رو تهدیدات سیاسی معطوف به هویت ملی، هویت اسلامی و هویت انقلابی را می توان یکی از نتایج کاهش جمعیت کشور در دهه های آینده به حساب آورد. این در حالی است که محمد بن سلمان ولیعهد عربستان بنا دارد تا با اتکا به جمعیت جوان خود، زمینه های گذار از قبیله گرایی را به سمت ناسیونالیسم سعودی هدایت کند.

2. امنیتی

در حوزه امنیتی می توان شاهد ایجاد تهدیدات در یک روند بلندمدت بود. شاید آثار امنیتی کاهش جمعیت، کاهش نرخ رشد باروری و کاهش جمعیت جوان، اثرات کوتاه مدت و میان مدتی را در حوزه امنیتی به دنبال نداشته باشد و از آن مهمتر متصور نباشد، اما تاثیرات منفی و مخرب آن را باید در دوره های بلندمدت و در یک افق 20 تا 50 ساله مورد ارزیابی قرار داد.

در این حوزه می توان انتظار داشت که در صورت عدم تحقق اقدامات جدی، شاهد سالخوردگی جمعیت و تضعیف قدرت دفاعی و آماده به خدمت بود. مگر اینکه تصمیم سازان به دنبال حرفه ای سازی سربازی و نیروهای دفاعی باشند که باز هم نمی تواند لطمات کاهش جمعیت جوان و با انگیزه و دارای روحیه ملی را جبران کند. یکی از ضعف های راهبردی عربستان سعودی در طول دهه های گذشته فقدان برخورداری از یک ارتش منظم ملی و دارای روحیه وطن دوستی به سان ایران بوده است. نقطه ضعفی که مقامات ریاض در سند چشم انداز 2030 به دنبال آن هستند تا هم در بحث آموزش و تربیت نیروی نظامی و هم بومی سازی تسلیحات دفاعی گام های مهمی را در این راستا بر دارند.

3. اقتصادی

از جمله آثار و پیامدهای منفی کاهش جمعیت، تغییر ساختار جمعی و به اصطلاح، پیر شدن جمعیت کشور و در نتیجه، عدم رشد و توسعه اقتصادی است. بدین معنا که انتقال هرم سنی جمعیت از جوانی به سالخوردگی، در شرایطی است که محرکه اصلی و کلیدی توسعه منابع انسانی می باشد. از اینرو یکی از مهمترین پیامدها در حوزه اقتصادی از دست رفتن جمعیت جوان و نیروی کار کشور است که نقش مهمی در رشد و تولید اقتصادی دارد.

از دست رفتن این جمعیت باعث خواهد شد تا کشور همزمان با دو چالش مهم روبرو باشد: چالش اول؛ رشد هزینه های بازنشستگی و سالخوردگی جمعیت که هزینه های فراوانی را اعم از حقوق، بیمه و از کارافتادگی روی دست صندوق های بازنشستگی قرار می دهد که در شرایط کنونی در وضعیت بسیار بغرنجی قرار دارند و طبق پیش بینی ها در یک دهه آینده بحران صندوق های بازنشستگی یکی از ابربحران های پیش روی کشور است.

چالش دوم؛ فراخوان برای پذیرش نیروی کار از کشورهای مختلف است که ضمن بر هم زدن تعادل های زیستی، جمعیتی، شهری و فرهنگی، همزمان منابع حاصل از فعالیت نیروی کار را به خارج از مرزها انتقال می دهد.

این در حالی است که عربستان سعودی بر مبنای سند چشم انداز 2030 بنا دارد تا نیاز کنونی نزدیک به 8 میلیون کارگر خارجی را متعادل کند و با تربیت نیروی انسانی بومی، زمینه جایگزینی را فراهم کند که می تواند در حوزه کاهش بیکاری، افزایش اشتغال و جلوگیری از خروج ارز از عربستان حائز اهمیت باشد.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .