بحران پناهندگان و اولویت های ایران در افغانستان

خبرگزاری آناتولی- بحران پناهندگان و اولویت های ایران در افغانستان
خبرگزاری آناتولی مقاله ای با عنوان “بحران پناهندگان و اولویت های ایران در افغانستان” به قلم دکتر سرخان آفاجان دارای دکترا ایرانشناسی از دانشگاه Leiden و استاد انستیتو تحقیقات کشورهای خاورمیانه و کشورهای اسلامی دانشگاه مرمره و از عناصر اطلاعاتی نوشت: مردم افغانستان از ناامنی و درگیری های افغانستان بشدت آسیب می بینند. از نظر جامعه بین المللی میلیون ها افغانی آماده مهاجرت هستند و یا مهاجرت کرده اند. آمریکا که در سال 2001 میلادی افغانستان را اشغال کرده بود، اکنون از این کشور بشدت تخریب شده در 31 اوت از افغانستان عقب نشینی خواهد کرد. برای برقراری صلح و ثبات در افغانستان و پیشگیری از ایجاد موج بزرگ پناهندگی کشورهای منطقه و به ویژه ترکیه و ایران باید همکاری کنند.
ایران تا کنون به فراخوانی ترکیه برای همکاری پاسخ مثبت نداده و در صدد است که ترکیه را از دور خارج کند. ترکیه به صورت مستقیم تحت تاثیر کوچ نامنظم و سایر ابعاد بحران قرار می گیرد و از دورخارج شدن ترکیه از روند بحران افغانستان گزینه درستی نیست.
آمریکا بعد از حمله 11 سپتامبر 2001 میلادی به برج های دوقلوی نیویورک برای اولین بار ماده پنج ناتو را بکار گرفت و با مشارکت و حمایت ناتو عملیات” آزادی بی پایان” را آغاز کرد. ناتو برای “برقراری ثبات و صلح پایدار در افغانستان” در دسامبر 2001 میلادی نیروی بین المللی حمایت از امنیت افغانستان/ ایساف را تشکیل داد و گام به گام حوزه ماموریت خود را به سراسر افغانستان گسترش داد و در سال 2006 میلادی همه مناطق افغانستان را تحت پوشش خود گرفت. ناتو بعد از پایان ماموریت ایساف، مأموریت “حمایت قاطع” با شعار آموزش، کمک، مشورت را در ۱ ژانویه ۲۰۱۵ آغاز کرد. هدف اصلی عملیات “حمایت قاطع” ناتو پشتیبانی پایدار و فراهم کردن حمایت های مختلف از جمله آموزش، مشاوره، کمک و مأموریت‌های ضد تروریستی در افغانستان بود. عملیات حمایت قاطع ناتو تحت فرماندهی، هدایت و کنترل آمریکا قرارداشت.
جو بایدن رئیس جمهور آمریکا در هشتم ژوئیه 2021 میلادی بدون نیاز به بکار گیری واژه “ثبات” و یا ” صلح پایدار” گفت: هدف آمریکا از همان ابتدای ورود به افغانستان از بین بردن بن لادن و برطرف کردن تروریسم به عنوان منبع تهدید آمریکا بود و اکنون به هدف خود دست یافته ایم.
ابعاد منطقه ای بحران افغانستان
در شرایط حاضر نمی توان از ثبات و صلح افغانستان سخن گفت. قعطنامه1386 شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره تاسیس ایساف مبتنی بر” حفظ حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی و وحدت ملی افغانستان” چیزی به غیر از الفاظ تمسخر آمیز نیست. در شرایط حاضر یکی از ویژگی های شوک آور بحران ، ابعاد منطقه ای آن است. ترکیه از همان ابتدا از روند بهره برداری ایران از شبه نظامیان در سوریه و عراق ناخشنود است. پرونده تیپ فاطمین متشکل از افغانی های مهاجر مقیم ایران بسیار سنگین است. افغانستان واقع در جنوب آسیا با مساحت 652 هزار کیلومترمربع و جمعیتی حدود 37 میلیون نفر با ایران، پاکستان، چین، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان همسایه است. آمریکا که به بهانه مبارزه با طالبان افغانستان را اشغال کرده بود، بعد از اعلام عقب نشینی از این کشور طالبان با سرعت در مناطق مختلف پیشروی کرده و همه معادلات را برهم زد. طالبان علیرغم مقاومت حکومت افغانستان به سرعت پیشروی کرده و شهرهای مهم در نزدیکی مرزها ایران و تاجیکستان را تصرف کرده و نشان داد که درسیاست افغانستان به موجودیت خود ادامه خواهد داد.
آمریکا، چین و کشورهای دیگر برای میانجگیری بین حکومت کابل با طالبان آستین بالا زده اند. اما هیچ کدام از کشورها به برقراری صلح و ثبات در افغانستان در آینده نزدیک اعتقادی ندارند. بی ثباتی به موج پناهندگی و مهاجرت مردم افغانستان دامن خواهد زد.
ایران 945 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان و 560 کیلومتر مرز مشترک با ترکیه دارد. بدین سبب موج پناهندگی افغانی ها در دستورکار مشترک ایران و ترکیه قرار دارد. در چند سال اخیر تعداد مهاجران افغانی که از ایران به ترکیه و سپس به اروپا مهاجرت می کنند افزایش یافته است. آمار اداره کل مهاجرت ترکیه نیز صحت این مطلب را تایید می کند. ترکیه نگران افزایش تعداد مهاجران افغانی است. از نظر ترکیه همکاری ایران درباره نقل و انتقال مهاجران افغانی اهمیت حیاتی دارد. اما ایران به درخواست ترکیه پاسخ مثبت نداده است. ایران از سالهای طولانی تاکنون میزبان تعداد زیادی از مهاجران افغانی است و نمی خواهد که تعداد پناهنگان افغانی در ایران افزایش یابد و سعی می کند که مانع ورود افغانی ها به ایران شود.مقامات ایران می دانند که اگر موج مهاجرت افغانی ها افزایش یابد، نمی توانند از ورود افغانی ها به ایران پیشگیری کنند. اگر تدابیر لازم برای حفظ حقوق مردم افغانستان برای اقامت در کشور خود اتخاذ نشود، ایران به افغانی ها اجازه خواهد داد که از ایران عبور کنند و از طریق ترکیه به کشورهای اروپایی پناهنده شوند. یکی از نقاط کلیدی روابط دوجانبه ایران و ترکیه همین است.
نگاه ایران نسبت به افغانستان چیست و چه اهدافی را در افغانستان دنبال می کند؟
ایران و افغانستان برروی یک خط ژئوپلیتیک قراردارند و از لحاظ بافت فرهنگی به یکدیگر بسیار نزدیکند. هنگام اشغال افغانستان توسط شوروی بین سالهای 1979 تا 1969 میلادی، تعداد زیادی افغانی به ایران پناهنده شدند. در ایران حدود یک ونیم میلیون افغانی مهاجر ثبت شده ساکن هستند. در دوران مهاجرت افغانی ها به ایران، جنگ ایران و عراق ادامه داشت و مقامات ایران را نگران کرده بود. اما آیت الله خمینی گفته بود که افغانی ها مسلمان و ما هم مسلمان هستیم وباید به مردم افغانستان پناه دهیم. (امام) خمینی همچنین می گفت که “اسلام مرز نمی شناسد” و مدنظر قراردادن مقدسات مسلمانان و حمایت از مسلمانان سایر کشورهای جهان، بخشی از بینش جهان شمولی ایشان بود. مهاجران افغانی با مشکلاتی در ایران روبرو هستند و اما تعداد زیادی از مهاجران افغانی ازسالهای طولانی تاکنون در ایران اقامت دارند. مردم ایران به علت بحران اقتصادی درقبال حضور مهاجران افغانی واکنش نشان داده و بدان اعتراض می کنند. نبرد مسلحانه نیروهای دولتی افغانستان با طالبان به بحران امنیت ملی افغانستان تبدیل شده است. در چند روز اخیر طالبان بر مناطق مرزی افغانستان و ایران تسلط پیدا کردند و گمرکات ماهیرود در استان خراسان جنوبی، دوغارون در استان خراسان رضوی بر روی تجارت دو کشور بسته شده بود. ایران همچنین بعد از افزایش درگیری مسلحانه در افغانستان گمرک میلک در استان سیستان و بلوچستان را نیز بست.
مرکز پژوهش های راهبردی مجلس ایران در ژوئیه 2021 گزارش ” بحران افغانستان و اولویت های ایران” را منتشر کرده و دیدگاه ایران را درقبال بحران افغانستان نشان می دهد. در گزارش آمده است که آمریکا در افغانستان صلح خاص خودرا هم به حکومت افغانستان و هم طالبان تحمیل کرده و ایران باید درباره حل بحران افغانستان با کشورهای منطقه مذاکراتی را آغاز کند. در همین راستا چهار محور مذاکره ارائه شده است: – خشونت فورا کاهش یافته و آتش بس اعلام شود – حکومت افغان و طالبان مذاکرات صلح آغاز کنند – انتخابات در کوتاه ترین مدت برگزار شود- حکومت وفاق ملی تشکیل شود.
ایران آخرین بار در هفت ژوئیه 2021 میلادی نشست مشترکی با مقامات حکومت کابل و طالبان تحت نظارت محمد جواد ظریف برگزار کرده و با طرفین ارتباط برگزار و مذاکره کرد. اما احتمال نتیجه بخش بودن مذاکرات حکومت کابل و طالبان در ایران و سایر کشورها بسیار کم است.
درگزارش مزبور تاکید شده است که اگر گفتگو ها پیشرفتی نداشته باشد، درگیری های مسلحانه در فصل پاییز تشدید خواهد شد. نیروهای ارتش ایران نیز باید در مرزهای شرقی کشور به حالت آماده باش درآیند. ایران درباره بحران افغانستان بسیار فعال شده و نیرو بسیج کرده است.
آیا امکان همکاری ترکیه و ایران درقبال بحران افغانستان وجود دارد؟
ترکیه و ایران درباره حل مسئله افغانستان اختلاف نظر قابل توجه و مهمی دارند. ایران مایل به واگذاری فرودگاه کابل به ارتش ترکیه نیست و معتقد است که نیروهیا ارتش ترکیه نیز باید همراه نیروهای ناتو از افغانستان خارج شوند. بدین سبب ایران سعی می کند که ترکیه را از صحنه تحولات افغانستان طرد کند. اما خروج ترکیه از صحنه تحولات افغانستان گزینه درستی نیست. چنانکه خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه در هفتم اوت بار دیگر تاکید کرد: نیروهای نظامی ترکیه در صورت وجود شرایط مناسب آماده اند که حفظ امنیت و مدیریت فرودگاه بین المللی کابل را برعهده بگیرند. ترکیه احداث دیوار بتنی مرزی از شهرستان چالدران استان وان تا شهرستان مرزی دوغو بایزید استان آغری به طول 295 کیلو متر را آغاز کرده است. تهران از احداث دیوار مرزی ناخشنود است.ابراهیم رئیسی رئیس جمهور جدید ایران در مراسم تحلیف در 14 مرداد در مجلس ایران سخنرانی و تاکید کرد که ایران راهبرد گسترش روابط با کشورهای همسایه را اجرا خواهد کرد. ترکیه و ایران درباره بحران های سوریه و عراق اختلاف نظر عمیقی دارند و درباره کنترل موج پناهندگان کمیته همکاری و هماهنگی تشکیل نداده اند. امضاء قرارداد بازگرداندن پناهندگان نامنظم بین ایران و ترکیه بسیار دشوار است. نباید انتظار داشت که ایران سیاست متفاوتی در افغانستان از سیاست های خود در عراق و سوریه درپیش بگیرد. ایران همانطوری که در سوریه و عراق نیروهای شبه نظامی را بکار گرفته است، ممکن است که در افغانستان نیز همان نوع سیاست را اجرا کند. ایران مهاجران افغانستان را با وعده اعطاء حق شهروندی در تیب فاطمیون با پرونده سنگین جذب و سازماندهی کرده است. حکومت افغانستان نیز از سازماندهی تیپ فاطمیون ناخشنود است و از اینکه نیروهای تیپ فاطمیون ممکن است در سالهای آینده تنش و آشوب بپا کنند، نگرانی احساس می کرد. ایران که مدت زیادی است که با طالبان ارتباط برقرار کرده است، بعد از تصمیم آمریکا برای خروج از افغانستان، طالبان را به علت مبارزه با آمریکا مورد تقدیر و تمجید قرار داد. هدف ایران از روندبرقراری روابط با طالبان، ایجاد موازنه قوا در برابر حکومت کابل است.
ترکیه نیز با عزم راسخ مواضع خود را در قبال افغانستان ادامه می دهد. ترکیه به اقدامات خود در راستای برعهده گرفتن مدیریت فرودگاه کابل و میانجیگری بین طرفین درگیر در افغانستان ادامه خواهد داد. ترکیه در عین حال برای مقابله با پناهجویان نامنظم و تجارت مواد مخدر با منشا افغانستان که یکی از مسائل مبتلابه مستقیم کشورهای اروپایی و غربی نیز هست، به کمک های مالی، لجستیک و پشتیبانی نظامی و تجهیزاتی و دیپلماتیک ناتو و نهادهای بین المللی نیازمند است. باید کشورهای منطقه و به ویژه ایران و ترکیه برای کنترل بحران افغانستان همکاری کنند. ایران تا کنون به فراخوانی ترکیه برای همکاری درباره مهاجران و حل بحران افغانستان پاسخ مثبت نداده و در صدد است که ترکیه را از دور خارج کند. ترکیه به صورت مستقیم تحت تاثیر کوچ نامنظم و سایر ابعاد بحران قرار می گیرد و از دورخارج شدن ترکیه از روند بحران افغانستان گزینه درستی نیست.
ایران و ترکیه در سالهای گذشته در مناطق بحرانی در کنترل تنش دو جانبه موفق بودند، درباره کنترل بحران افغانستان هنوز همدیگر را متقاعد نکرده اند. ترکیه برای کنترل بحران افغانستان باید با سایر کشورهای همسایه افغانستان نیز مذاکرات و همکاری خود را آغاز و جامعه بین المللی را برای حل بحران افغانستان بسیج کند. زیرا اولویت ها و گزینه های ترکیه و ایران در افغانستان مانند سایر میدان های بحرانی دیگر منطبق نیست و متضاد است.