خط لوله گاز ایغدیر- نخجوان و تلاش برای کاهش اثرگذاری منطقه‌ای ایران

جمهوری آذربایجان یکی از مهم‌ ترین استخراج‌ کنندگان منابع عظیم نفت و گاز از دریای خزر است و به ‌واسطه سرمایه‌ گذاری که شرکت ‌های نفتی بزرگ آمریکایی و اروپایی در سه دهه گذشته در صنعت نفت و گاز این کشور انجام داده ­اند، درآمد این کشور از این صنعت به ‌طور فزاینده بالا رفته و همین موجب خریدهای تسلیحاتی سنگین و برتری نظامی و سیاسی نیز شده است. مسئله تأمین انرژی جمهوری خودمختار نخجوان از موارد رقابت بین ایران و ترکیه است و تحولات جاری نشان از برتری یافتن ترکیه در این مسیر دارد.

نقش ایران در تأمین انرژی نخجوان

با وجود این­که جمهوری آذربایجان هیچ مشکلی در تأمین نفت و گاز مورد نیاز خود ندارد، اما تأمین انرژی مورد نیاز جمهوری خودمختار نخجوان همواره مورد نگرانی مقامات آذربایجان بوده است. نخجوان بخش جدا افتاده از تنه اصلی جمهوری آذربایجان است که ارمنستان بین آن دو حائل شده است. این جمهوری خودمختار هیچ ارتباط سرزمینی یا جغرافیایی با بدنه اصلی جمهوری آذربایجان ندارد؛ بنابراین گاز نخجوان تاکنون از طریق سواپ با ایران و استفاده از زیرساخت ‌های انرژی شمال غرب کشورمان تأمین شده است.

آذربایجان در سال 2004 قرارداد 20 ساله با ایران را برای تأمین منابع انرژی نخجوان امضا کرد. از طریق این توافقنامه که از سال 2005 اجرا شد، ایران توانست گاز خود را با نخجوان مبادله کند. در این قرارداد 350 میلیون مترمکعب گاز با نخجوان معادل یک میلیون مترمکعب سواپ در روز توسط شرکت ملی گاز ایران انجام می‌ گیرد. ایران 15درصد از این حجم ورودی را به ‌عنوان هزینه انتقال کسر می ‌کند. این قرارداد پنج سال دیگر اعتبار دارد، اما در سال ‌های اخیر، ترکیه وارد صحنه شده است و در حال تبدیل شدن به یک قطب گاز در منطقه است. در این راستا، یکی از پروژه‌ های ترکیه جایگزینی ایران در مبادله گاز نخجوان است.

طرح ترکیه و آذربایجان برای ساخت خط لوله از ایغدیر به نخجوان

ترکیه سرمایه ‌گذاری زیادی در زیرساخت ‌های انرژی خود کرده است تا در میان ‌مدت به قطب ترانزیت انرژی بین اروپا با آسیا تبدیل شود. انرژی نقش مهمی در ارتباطات فزاینده ترکیه و آذربایجان ایفا می ‌کند و به گفته کارشناسان و تحلیلگران یکی از پایه‌ های دوستی دو کشور که به همراهی ترکیه با آذربایجان در جنگ 2020 قره‌ باغ و پیروزی بر ارمنستان انجامید، همین مسئله است.

آذربایجان در مه 2021 با عبور از ایران و روسیه، به بزرگ ‌ترین تأمین ‌کننده گاز طبیعی ترکیه تبدیل شد. بررسی سبد واردات گاز ترکیه در ماه ‌های نخست سال 2021 میلادی در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته نشان می‌ دهد این کشور مبادی وارداتی خود را به‌طور قابل توجهی تنوع بخشیده است و در همین راستا سهم گاز وارداتی روسیه را از ۴۶ به ۲۸ درصد رسانده و جبران این سهم واردات گاز را از طریق افزایش واردات از جمهوری آذربایجان انجام داده است. گاز طبیعی مایع قطر نیز با قیمتی مناسب در اختیار ترکیه قرار گرفته که اجابت تقاضای دولت ترامپ از اردوغان برای تأمین بخشی از نیازهای گاز طبیعی ترکیه از گاز مایع در جواب درخواست استثنا شدن واردات گاز از ایران از تحریم‌ های وزارت خزانه‌ داری ایالات متحده است.

از سوی دیگر خط لوله نفتی باکو-تفلیس- جیحان که نفت خزر را به اروپا می ‌رساند، از ترکیه عبور می ‌کند و ترکیه از این مسئله خرسند است و از عایدات اقتصادی ترانزیت و مزایای ژئوپلیتیکی خطوط لوله نفت و گاز سود می‌ برد. با افتتاح رسمی خط لوله ترانس آدریاتیک هم ترکیه قادر خواهد بود در امنیت انرژی اتحادیه اروپا نقش ایفا کند. طرح راه ‌اندازی کریدور گازی جنوب که اروپا و آذربایجان سرمایه‌ گذاری عظیمی روی آن انجام داده ‌اند شامل خطوط لوله قفقاز جنوبی در خاک جمهوری آذربایجان و  گرجستان، ترانس آناتولی (تاناپ) در خاک ترکیه و نیز «ترانس آدریاتیک» (تاپ) در خاک یونان، بستر دریای «آدریاتیک» و خاک ایتالیا با هزینه ۳۳ میلیارد دلار اجرا شد و گاز طبیعی میدان «شاه دنیز» جمهوری آذربایجان در دریای خزر از طریق این کریدور به اروپا صادر خواهد شد .حالا خبر می ‌رسد که آذربایجان و ترکیه در تداوم ارتباطات سیاسی و اقتصادی خود در حال برنامه ‌ریزی برای قطع نیاز نخجوان به دریافت گاز از مسیر ایران و جایگزینی آن با گازی که از خط لوله ایغدیر- نخجوان خواهد گذشت، هستند.

                                       نقشه طرح خط لوله انتقال گاز از ترکیه به نخجوان

شرکت ملی گاز ترکیه (بوتاش) مزایده ‌هایی را برای احداث خط لوله گاز طبیعی ایغدیر به جمهوری خودمختار نخجوان برگزار کرده است و شرکت‌ های ترکیه‌ای و خارجی پیشنهاداتی را برای ساخت قطعات و فازهای آن ارائه کرده ‌اند. این مناقصه تا پایان ماه ژوئن (تیر 1400) ادامه داشت و حالا شرکت‌ های برنده باید خط لوله 82 کیلومتری را ظرف 9 ماه بسازند. در سال 2010 یک تفاهم‌ نامه برای ساخت این خط لوله بین شرکت ملی گاز ترکیه Botas و شرکت دولتی نفت آذربایجان SOCAR به امضا رسیده بود اما تاکنون عملیاتی نشده بود. برگزاری مناقصه ساخت پروژه خط لوله ایغدیر- نخجوان را با توجه به رقابت گازی که بین ایران و ترکیه برای مبادله گاز به نخجوان شکل گرفته، می ‌توان تحلیل کرد.

                      مراسم امضای قرارداد سرمایه ‌گذاری آذربایجان در پروژه خط لوله ایغدیر به نخجوان

اهمیت نخجوان برای ایران و مزیت‌ هایی که از دست می‌ رود

وابستگی نخجوان به ایران در سال‌ های اخیر همیشه مورد نگرانی محافل ضد ایران در جمهوری آذربایجان و هیئت حاکمه این کشور بوده است. این مسئله اهرم فشار ایران بر دولت این کشور نیز بوده و ایران توانسته است امتیازاتی مهمی چون شراکت در میدان نفتی شاه ‌دنیز و امتیازات سیاسی را از این کشور بگیرد. در حالی که همه همسایگان ایران به دلیل همه ‌گیری کرونا در ایران مرزهای خود را به روی کشور ما بستند، آذربایجان این کار را نکرد یا به عبارت بهتر نمی‌ توانست بکند. تحلیلگران اندیشکده‌ های غربی دلیل این امر را وابستگی نخجوان به ایران عنوان می‌ کنند.

بند پنجم توافق ‌نامه صلح بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان که با وساطت مسکو به امضا رسید و موجب پایان جنگ 2020 بین این دو کشور بر سر «قره ‌باغ» و مناطق پیرامونی آن شد، دالان یا کریدوری را بین آذربایجان و نخجوان پیش‌ بینی کرده است. هرچند درباره محل عبور این دالان (مماس با مرز ایران و ارمنستان یا با فاصله از این مرز) هنوز توافق وجود ندارد، اما آنچه مسلم است این که این دالان، منجر به تغییرات در موازنه‌ های منطقه‌ ای خواهد شد؛ به ویژه اگر این کریدور بتواند از نظر اقتصادی به‌ عنوان یک مسیر تجاری در محور غرب به شرق برای جمهوری آذربایجان عمل کند، این تغییرات عمیق ‌تر خواهد بود. این کریدور نه تنها آذربایجان و نخجوان، بلکه ترکیه و آذربایجان را به هم متصل خواهد کرد و عملاً آذربایجان دیگر نیازی به ایران برای ارتباط با نخجوان نخواهد داشت.

نتیجه‌گیری

خط لوله نخجوان- ایغدیر سطح همکاری‌ های ترکیه و آذربایجان در بخش انرژی را افزایش خواهد داد و با قطع وابستگی آذربایجان و نخجوان به گاز ایران، نقش ایران در معادلات منطقه‌ ای را کاهش خواهد داد. با قطع وابستگی به گاز طبیعی ایران، ترکیه برتری ژئوپلیتیکی در رقابت با ایران در منطقه کسب می‌ کند.

برنامه راهبردی ترکیه برای به‌دست آوردن جایگاه اصلی در انتقال انرژی از قفقاز، آسیای میانه و روسیه به اروپا، حمایت غرب از این موضع و از همه مهم تر، دیدگاه عمل ‌گرایانه ترکیه در مورد روابط منطقه ‌ای و بین‌ المللی جای شبهه باقی نمی ‌گذارد که این برنامه ‌ها روی کاغذ نخواهد ماند و به ‌زودی اجرایی خواهد شد و به این ترتیب مشتری اصلی گاز ایران که ترکیه است از دست خواهد رفت و همچنین 15درصد حق سوآپ که ایران از گاز انتقالی آذربایجان به نخجوان برمی ‌داشت نیز از دست خواهد رفت.

درخصوص از دست‌ رفتن موقعیت ارتباطی ایران نیز باید این نکته را مورد توجه قرار داد که جمهوری اسلامی ایران در سال ‌های گذشته استراتژی کلان اقتصادی خود مبتنی بر توسعه بنادر خود در کنار دریای عمان و توسعه راه‌آهن داخلی به ‌منظور اتصال به راه‌آهن کشورهای همسایه را دنبال کرده است که بخشی از یک پروژه بزرگ حمل‌ و ‌نقل بین‌ المللی که به‌نام «کریدور شمال به جنوب» شناخته می ‌شود، است. این مسیر ایران را به‌ عنوان واسطه‌ ای بین هند، چین و روسیه معرفی می­ کند و برای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کل کشورهای قفقاز جنوبی و صد البته آذربایجان مهم است. احیای راه ‌آهن شوروی سابق هم در این مسیر یاری‌ رسان کلان ‌پروژه ایران خواهد بود.

تحولات بازار انرژی، به ویژه در دوران پس از بیماری کرونا نشان می ‌دهد که کشورهای تولیدکننده انرژی از تمام ابزارهای موجود برای حفظ سهم خود در بازار منطقه‌ ای و جهانی استفاده می ‌کنند. افزایش صادرات انرژی، همراه با افزایش درآمد ارزی و بهبود وضعیت اقتصادی، این فرصت را به کشورهای تولیدکننده انرژی می‌ دهد که با ایجاد وابستگی متقابل در صلح و امنیت منطقه ایفای نقش کنند. این همان چیزی است که دستگاه دیپلماسی ایران هم باید در نظر بگیرد و فعالانه در دولت جدید به دنبال تعمیق این ارتباطات باشد.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .