زمینه‌ها و پیامدهای انسداد جاده ارتباطی ایران و ارمنستان توسط باکو

در twitter به اشتراک بگذارید
در whatsapp به اشتراک بگذارید
در telegram به اشتراک بگذارید
در روزهای گذشته جاده ایروان – گوریس- کاپان- مغری که جنوب ارمنستان را به ایروان پایتخت متصل می‌ کند، برای حدود 40 ساعت توسط سربازان ارتش جمهوری آذربایجان بسته شد که متعاقب آن راه ارتباطی ایران با ایروان، خانکندی مرکز قره‌ باغ و همچنین مسیر ایران و گرجستان مسدود شد.

  این اقدام واکنش ‌های متعددی در داخل ایران و نیز در ارمنستان و آذربایجان داشت. هم ‌زمان، جاده دیگری نیز در منطقه گروس- بازارچای توسط نیروهای آذربایجان مسدود شد. تحلیل این اقدام نیاز به فهم دقیق مسئله مناقشه مرزی و نیز اتفاقاتی که به این تصمیم منجر شد دارد که این گزارش سعی در تحلیل آن دارد.

 

تعیین مرزهای آذربایجان و ارمنستان؛ مسئله اصلی

جنگ2020 بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان که منجر به آزادسازی مناطق پیرامونی قره‌ باغ و همچنین شهرستان شوشا شد (وضعیت حقوقی خانکندی و دیگر شهرهای منطقه قره ‌باغ هنوز به ‌طور واضح مشخص نیست)؛ موجب رسیدن دو کشور به مرزهای اعلامی به هنگام فروپاشی شوروی گردید و درست همین مسئله، نقطه آغاز مشکلات مرزی جدید شد. طبق توافق ۹ نوامبر 2020 که به امضای دو کشور و همچنین ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه رسید، نیروهای مرزبانی آذربایجان می ‌خواهند در مرزهای خود با ارمنستان مستقر شوند، اما مسئله اینجاست که جاده گوریس- کاپان که مناطق مهمی از ارمنستان به‌واسطه آن به پایتخت متصل می‌ شود، با پیچ وتاب در چند نقطه به طول ۲۱ کیلومتر در مرز منطقه زنگیلان وارد قلمرو آذربایجان می ‌شود. ارتش آذربایجان که در مرز خود مستقر شده، بخش‌هایی از این جاده را در قلمرو خود می‌ بیند‌ و خواستار حاکمیت بر آن است. نکته اصلی که در تحلیل این موضوع باید به آن توجه داشت این است که این مسئله هرچند از تبعات مناقشه قره‌ باغ است، اما موضوع جدیدی است و ربطی به وضعیت حقوقی قره‌ باغ ندارد.

 

پذیرش شروط آذربایجان و بازشدن مسیر

جمهوری آذربایجان شرط باز شدن جاده مذکور را نظارت کامل جمهوری آذربایجان بر خودروهای عبوری (عموماً ارمنی و ایرانی) و همچنین تأسیس پست‌ های بازرسی اعلام کرده که گفته می‌ شود با موافقت ارمنستان روبرو شده است. حالا و پس ‌از این واقعه، خودروهای عبوری از این مسیر از جمله تردد زمینی ایران با ارمنستان نیز تحت نظارت و بازرسی ارتش جمهوری آذربایجان خواهد بود.

 

 

یکی دیگر از شروط آذربایجان برای باز شدن دوباره این مسیر، به رسمیت شناخته ‌شدن این اراضی به ‌عنوان خاک جمهوری آذربایجان بود که با به کار بردن اسامی آذری این روستاها به‌ جای اسامی ارمنی توسط نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان اجابت شد. این اقدام پاشینیان با واکنش‌ هایی منفی بین مخالفان او مواجه شد که  ادوارد آقاجانیان رئیس کنونی کمیسیون روابط خارجی مجلس ارمنستان در دفاع از اقدام پاشینیان گفت: «استفاده پاشینیان از اسامی آذری برای تأکید بر این موضوع بوده است که جمهوری آذربایجان به خاک ارمنستان تجاوز نکرده است.»

 

تردد کامیون‌ های ایرانی به قره ‌باغ

چند روز پیش از این که ارتش آذربایجان اقدام به بستن جاده ارتباطی ایران به ارمنستان بکند، وزارت خارجه این کشور یادداشتی اعتراضی در خصوص تردد کامیون ‌های ایرانی بدون کسب اجازه از جمهوری آذربایجان به خانکندی مرکز منطقه قره ‌باغ تسلیم سفارت ایران در باکو کرد. «راسم موسی ‌بی ‌اف» نماینده پارلمان این کشور نیز در مصاحبه‌ای گفت: «آذربایجان نارضایتی خود را به ارمنستان، روسیه و ایران اعلام کرده است. آنچه آذربایجان را نگران کرد، این بود که کامیون ‌های ایرانی بدون اجازه آذربایجان، محموله‌ های مختلف را در این جاده حمل می ‌کردند و مرزبانان ارمنی و روسی شرایط را برای آن‌ ها ایجاد می ‌کردند».

از دالان زنگه زور تا کریدور لاچین

محرک اصلی آذربایجان برای بستن مسیر قاپان-گوریس را می‌ توان اظهارات مقامات ارمنی برای ممانعت از احداث کریدور لاچین به نخجوان دانست. جمهوری آذربایجان به بهانه ایجاد خطوط مواصلاتی در منطقه به دنبال ایجاد «دالان زنگه زور» در جنوب ارمنستان است. این کشور اختلافات مرزی را محملی برای درگیری با ارمنستان قرار داده تا این کشور را برای پذیرش این دالان تحت فشار قرار دهد. نخست‌وزیر ارمنستان چند روز قبل از این واقعه، با اتهام ­زنی به جمهوری آذربایجان، گفت که اجازه نمی ‌دهد کریدور حمل‌ ونقل از نخجوان به آذربایجان احداث شود.

محل واقعه انسداد جاده، به کریدور لاچین بسیار نزدیک است و طی هفته‌ های اخیر زمزمه ‌هایی مبنی بر مسدود شدن کریدور لاچین (اتصال‌ دهنده قره ‌باغ به ارمنستان) در صورت عدم گشایش کریدور زنگه‌زور (دالان پیش‌ بینی ‌شده برای اتصال نخجوان به غرب آذربایجان) در محافل آذری به گوش می‌ رسید. منابع غیررسمی اعلام کردند که ارمنستان با احداث خط ریلی در کریدور زنگه ‌زور موافقت کرده است، اما نخست‌وزیر این کشور اعلام کرد که ارمنستان هیچ برنامه ‌ای برای احداث این کریدور ندارد و آن را اجرایی نخواهد کرد. می‌توان گفت اقدام اخیر ارتش جمهوری آذربایجان می تواند یک پیش زمینه برای مسدود شدن کریدور لاچین در هفته ‌های آتی باشد.

کریدور درخواستی آذربایجان مورد اعتراض و مخالفت جدی محافل ایرانی است. کارشناسان ایرانی احداث این کریدور را قطع مرزهای ایران و ارمنستان ارزیابی می ‌کنند و مقامات ایرانی نیز در اظهارنظرهایی با آن مخالفت کرده‌ اند. اقدام اخیر دولت آذربایجان را پیامی به ایران هم می ‌توان ارزیابی کرد. آذربایجان بدون این ‌که خود را با ایران درگیر کند، از طریق فشار آوردن به ارمنستان، هدف خود مبنی بر توافق و آغاز ساخت دالان زنگه زور را دنبال می ‌کند و می ‌خواهد ایران را در عمل انجام ‌شده قرار دهد.

مسیر جایگزین

نیکول پاشینیان یک روز پس از مسدود شدن مسیر، در نشست مجلس ارمنستان ادعا کرد که مسیر جایگزینی وجود دارد که می ‌توان از آن برای ارتباط با ایران استفاده کرد. اشاره پاشینیان به جاده کاپان-داتو-گوریس بود. اما رانندگان ایرانی که از این مسیر استفاده کردند، گزارش داده ‌اند که فقط وسایل نقلیه دو و سه محور که حدفاصل محور فرمان و محور دیفرانسیل­ شان بیشتر از ۵ متر نباشد می ‌توانند از آن عبور کنند. به عبارتی فقط خودروهای سواری، مینی‌بوس، کامیونت، کامیون دومحوره، و کامیون سه محور می ‌توانند از  این جاده استفاده نمایند. لازم به ذکر است که۳۰ کیلومتر از این مسیر ۷۰ کیلومتری جاده خاکی است.

آنچه عیان است این است که ارمنستان هرچه سریع ‌تر باید راه جایگزین جاده قاپان-گوریس را بسازد تا امنیت دسترسی جاده‌ای ‌اش به خطر نیفتد. اما هزینه احداث این جاده، حداقل ۵۰۰ میلیون دلار تخمین زده شده است. در سالیان گذشته چین اعلام آمادگی کرده بود تا این جاده را تکمیل نماید که با دخالت آمریکا این پیشنهاد به مرحله عقد قرارداد نرسیده است. اگر طرح را بخواهیم کلان ‌تر ببینیم، راه ‌اندازی یک مسیر ترانزیتی بین ‌المللی از شمال تا جنوب ارمنستان ۲ تا ۴ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت. به دلیل ضعف بنیه اقتصادی ارمنستان، فشارهای آمریکا و کارشکنی در روند سرمایه ‌گذاری چین و نیز کوهستانی بودن این مسیر، ایجاد مسیر جایگزین جاده قاپان-گوریس با موانع عمده مواجه است.

با این حال پایان جنگ در قفقاز جنوبی امیدها در دولت ایروان را برای عادی ‌سازی روابط با ترکیه و جمهوری آذربایجان زنده کرده است و از این ‌روی نیاز جدی به سرمایه‌ گذاری کلان در این مسیر نمی ‌بیند. دولت پاشینیان امیدوار است تا با عادی ‌سازی روابط طی ماه‌ های آتی، بتواند از مسیرهای موجود و البته مسدود استفاده کند و مجبور به هزینه مجدد چند میلیارد دلاری -که توان آن را نیز ندارد- نشود.

 

منافع روسیه در قفقاز جنوبی و بازی با کارت‌ های مختلف

در پی انسداد جاده اتصال دهنده ایران به پایتخت ارمنستان، هم ‌زمان اخباری در خصوص حضور گارد حافظ صلح روسیه میان دو کشور منتشر شد. روسیه بر اساس پیمان امنیت جمعی اتحادیه کشورهای مستقل همسود (C.I.S.)  و  بر اساس قراردادهای دوجانبه نظامی و امنیتی که با ارمنستان دارد، خصوصاً درباره فعالیت و تمدید پایگاه ۱۰۲ روسیه در ارمنستان، خود را مکلف به حمایت از تمامیت ارضی این کشور می‌ داند و در جریان جنگ دوم قره‌ باغ هم متذکر شد، اگر جنگ به داخل ارمنستان کشیده شود، در این جنگ دخالت خواهد کرد.

اما روس‌ ها در پیمان امنیت دسته ‌جمعی این موضع را داشته ‌اند که در درگیری‌ های مرزی دخالت نمی‌ کنند و تنها در مواقعی که بحث تجاوز نظامی مطرح باشد، خود را مکلف به حمایت از ارمنستان می‌دانند؛ طبیعتاً حضور نیروهای روسی در نقاط مرزی می‌ تواند از حاد شدن شرایط جلوگیری کند. روسیه از هر نوع حضوری که باعث تقویت موقعیتش در منطقه شود، استقبال می‌ کند؛ کما اینکه در همین مناقشه توانست امتیاز بزرگ اعزام نیروهای صلح‌ بان در قره ‌باغ و منطقه حائل بین دو کشور را به دست آورد.

اخباری در این‌ باره که روسیه در حال صدور گذرنامه‌ های روسی برای اتباع قره باغ به‌عنوان شهروند روسی است، شنیده می شود و این گمانه‌ زنی وجود دارد که ممکن است قره‌ باغ در آینده به استانی مانند کالینینگراد روسیه که خارج از این کشور است، تبدیل شود.

از این‌ جهت بسیاری معتقدند در پروژه جنگ دوم قره ‌باغ موقعیت پیچیده این منطقه با موقعیت دشوارتر دیگری جایگزین شده که چشم‌ انداز ثبات و صلح در این منطقه را هر چه بیشتر پیچیده ‌تر می‌ کند.

 

نتیجه‌گیری

تمام مرزهای دوران شوروی در جمهوری‌ ها، پیچیده و دارای ایرادات عمدی و ساختگی بوده و به نحوی طراحی شدند که همواره مستعد اختلافات مرزی و جنگ باشند. مرزهای آذربایجان و ارمنستان هم دقیقاً این‌ گونه است و در دهه1990، به دلیل شروع جنگ قره‌ باغ فرصت حل‌ وفصل آنها هیچ‌گاه فراهم نشد. در این مقطع زمانی فرصتی برای طرح ادعاها فراهم شده است. اختلافات مرزی جمهوری آذربایجان تنها محدود به ارمنستان نیست و این اختلافات با گرجستان و روسیه هم وجود دارد. ارمنستان هم اختلافات مرزی با گرجستان دارد. حل این نوع اختلافات معمولاً احتیاج به گذشت زمان دارد، به ‌ویژه اگر دو کشور ادعاهای تاریخی و سابقه دشمنی دیرینه داشته باشند. امید است این دو کشور با درک شرایط خود و منطقه به حل‌ وفصل اختلافات ارضی و مرزی خود مطابق الگوهای به رسمیت شناخته‌ شده بپردازند و از ایجاد هزینه‌های مضاعف برای خود و دیگر همسایگان پرهیز کنند. استفاده از ابتکارات برای عبور از این مشکلات مرزی ضروری است و ایران هم می ‌تواند در حل این مشکل به سه کشور قفقاز جنوبی کمک کند.

 

 

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

آیا مطمئن هستید که می خواهید قفل این پست را باز کنید؟
باز کردن قفل باقی مانده : 0
آیا مطمئن هستید که می خواهید اشتراک را لغو کنید؟