افزایش تنش میان جمهوری آذربایجان و ایران در قفقاز

اشغال قره باغ که مانع برقراری صلح منطقه ای در قفقاز بود به پایان رسیده است. ترکیه و آذربایجان “طرح همکاری ششگانه” برای همبستگی و همکاری منطقه ای با مشارکت کشورهای منطقه را پیشنهاد کردند و جدیت و صداقت آنکارا و باکو را در روند برقراری ثبات منطقه ای نشان دادند. ایروان نیز به پیام های مثبت آنکارا و باکو استقبال کرده و پاسخ مثبت داده است. بدین ترتیب امید و انتظار عادی سازی روند ترکیه-آذربایجان و ارمنستان تقویت شده است.
طرح همه جانبه همکاری ششگانه (3+3 شامل ترکیه و روسیه و ایران با سه کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) برپایه تامین رفاه ملت های منطقه، اجرای طرح های توسعه زیرساختهای بشخ حمل و نقل ترابری و انرژی ارائه شده است.

اما رفتار ایران در مقابل تحولات منطقه، بی ثباتی وبحران سیاسی جدیدی را در منطقه قفقاز بوجود آورده است.
تهران “رزمایش سه برادر با شرکت نیروهای عملیات ویژه ترکیه-پاکستان و آذربایجان” در 12-20 سپتامبر 2021 میلادی را به عنوان عملیات مشترک علیه خود تلقی کرده و موضع تهاجمی علیه باکو را در پیش گرفته است. سید حسن عاملی نماینده آیت الله علی خامنه ای رهبر دینی جمهوری اسلامی ایران، خطاب به آذربایجان گفته است: “با دم شیر بازی نکن”. سپس ایران در نزدیک مرزهای آذربایجان رزمایس” فاتحان خیبر” را برگزار کرده است. [2]
تهران برای ابراز ناخشنودی از برگزاری” سه برادر-2021″ ، رزمایش فاتحان خیبر را در مجاور مرزهای مشترک برگزار کرده است. اما رزمایش سه برادر پیامی ارسال پیامی منفی برای ایران نبود. بدین سبب نگاه ایران به این قضیه، کاملا بدور ازعقلانیت است. مسئله اصلی که ایران نتوانسته است هضم کند، تغییر وضعیت موجود و تغییر ژئوپلیتیک منطقه خزر و به موازات آن تغییر “خط میانه” بعد از جنگ دوم قره باغ است. حکومت تهران از تقویت نفوذ آنکارا و باکو در منطقه و نیز ایفاء نقش مثبت و سازنده اسلام آباد در منطقه قفقاز است. نباید از نظر دور داشت که رزمایش ایران در آستانه اعلام آمادگی عادی سازی روابط آنکارا و ایروان برگزار شده است.

ایران برای برطرف کردن تحریمها علیه خود، تلاش می کند که ارمنستان را به عنوان گذرگاه فرار وابسته تهران و مسکو نگه دارد. ایران ورود حکومت ایروان به همکاری های منطقه ای قفقار را خلاف منافع ملی خود می داند. رزمایش فاتحان خیبر بعد از وقوع “بحران گمرکات” (اخذ عوارض از تریلی های ایران در مسیر) برگزار شد. تریلی های ایران که بارنامه آنها معلوم نبود علیرغم هشدارهای باکو از کریدور لاچین به طور قاچاقی به خان کندی بار حمل می کردند و در نهایت سید عباس موسوی سیر ایران در آذربایجان به وزارت خارجه فراخوانده شد و مراتب اعتراض رسمی باکو به ایران توسط وی ارائه شد. [3]الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان نیز گفت: [4] تریلی های ایران برای اولین بار به صورت غیر قانونی به منطقه قره باغ رفت و آمد نمی کردند. ما چندین بار اعتراض و ناخشنودی خود را از طریق مختلف به ایران اعلام کردیم. اما اقدامات ایران ادامه بافت و بعد از پایان جنگ، کریدور لاچین پیش چشم ما قرار دارد. آیا موقعیکه ما به کشور خارجی وارد می شویم مالیات گمرکی می پردازیم ویا نمی پردازیم؟ آنها نیز هنگامیکه از خاک آذربایجان عبور می کنند باید مالیات بپردازند.

مسئله خودداری از پرداخت مالیات گمرکی ، تنها عبارت از ورود غیر قانونی تریلی های ایران به خانکندی نیست، بلکه دو جنبه مختلف دارد. یکی از این موارد، ایران ناخشنود از تغییر وضعیت و موقعیت موجود در منطقه است و با اعزام تریلی ها با بار نامشخص به خانکندی تلاش می کند که به بی ثباتی در منطقه دامن زده، ارمنستان را تحریک و جسورتر کرده و مانع شرکت ارمنستان در روندی عادی سازی روابط با ترکیه و آذربایجان شود. قضیه حساس دوم این است که حکومت تهران مایل نیست که یک گذرگاه موازی و جایگزین حمل و نقل در برابر گذرگاه ایران گشوده شود. یعنی اهداف عملیاتی ایران ممانعت از گشودن کریدور زنگزور است.

چنانکه کیومرث حیدری فرمانده نیروی زمینی ایران گفته است که ” ما اجازه نخواهیم داد که در مرزهای شمال غرب ایران تغییراتی بوجود آید.[5] سخنان کیومرث حیدری نشان می دهد که تهران تلاش می کند که باکو را مهاجم وانمود کند و مانع گشودن کریدور زنگزور شود. رفتار ایران نشان می دهد که تهران که هویت خودرا بر پایه شیعه گری بنا نهاده است، شیعه گری را در سیاست خارجی به عنوان یک ابزار بکار می گیرد. تهران با ایما و اشاره به تهدیدات جنگی علیه آذربایجان با اکثریت جمعیت شیعه ، نشان می دهد که ادعای همبستگی مذهبی و برادری اسلامی ، لفاظی و ادعایی بیش نیست.

حتی حسین دلیران روزنامه نگار نزدیک به سپاه پاسداران انقلاب راه افراط را درپیش گرفته و پیشنهاد کرده است که حکومت تهران با هزار موشک میان برد هزار نقطه حساس آذربایجان را مورد حمله قرار داده و منهدم کند. [6] اتهامات ایران درباره همکاری آذربایجان با صهیونیسم[7] نمونه عینی گفتمان و رفتار عملی متناقض ایران است.
همانطوری که مشاهده می شود؛ تحولات جدید در قفقاز با محوریت همکاری منطقه ای و عادی سازی روابط میان ترکیه و آذربایجان با ارمنستان را خلاف منافع ملی خود می داند. در شرایطی که درباره لزوم عادی سازی روابط آنکارا و باکو با ارمنستان سخن گفته می شود، ایران سیاست تهاجمی علیه آذربایجان را در پیش گرفته است. تهران با اتخاذ راهبرد اجرایی خود درباره موضوع بحث ، تلاش می کند که ایروان اقدامات ایروان را نیز تحت تاثیر گذاشته و اقدامات ارمنستان را محدود کند. یا توجه به این تابلو پیش رو باید سئوال شود: ایران هر موقعیکه تحت فشار تحریم های آمریکا و متحدانش قرار می گیرد، کشورهای همسایه را برای رفع تحریمها و گسترش همکاری منطقه ای فرا می خواند، چرا نگاه سردی نسبت به طرح همکاری شش گانه و عادی سازی روابط منطقه ای علیرغم آنکه از طرحای مزبور طرد نشده است، دارد؟ آیا این نوع نگاه به معنی اعتراف به عدم صداقت ایران نیست؟

منابع:
[1] “Kafkaslar’da İran Gerilimi”, Yeni Şafak, https://www.yenisafak.com/dunya/kafkaslarda-iran-gerilimi-3704685, (Erişim Tarihi:01.10.2021).
[2] “İran, Azerbaycan Sınırında Askeri Tatbikat Gerçekleştirecek”, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/iran-azerbaycan-sinirinda-askeri-tatbikat-gerceklestirecek-612981.html, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).
[3] “Azerbaycan Tırlar Nedeniyle İran’a Nota Verdi”, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-karabagdaki-tirlar-nedeniyle-irana-nota-verdi-601316.html, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).
[4] “Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev 2. Karabağ Savaş’nın 1. Yılında AA’ya Konuştu”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycan-cumhurbaskani-aliyev-2-karabag-savasinin-1-yilinda-aaya-konustu/2375849, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).
[5] “General Haydari: Sınırlarımızın Tehdit Edilmesine İzin Vermeyeceğiz”, Irna Türkçe, https://tr.irna.ir/news/84100750/Gneral-Haydari-S%C4%B1n%C4%B1rlar%C4%B1m%C4%B1z%C4%B1n-tehdit-edilmesine-izin-vermeyec%C4%9Fiz, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).